DSC01034

Saussure, opisując funkcjo znaku, skorzystał z ekonomicznej analizy pieniądza jako czystej wartości wymiennej, niezależnej od wyposażenia jakościowego 1 oddalonej od wartości realnej towaru, na który może on być wymieniony¹⁹.

Ale wymiana nie równa się pracy wytwarzającej produkt, tak jak komunikacja nie równa się tworzeniu. Opisując, jak wyprodukowany przedmiot stawał się towarem, Marks obnażał zjawisko fetyszyzmu: sprowadzanie wartości użytkowej przedmiotu do wartości wymiennej. Według Krłsterej, teoria literatury uległa presji takiego fetyszyzmu: akcentuje ona przede wszystkim proces wymiany między nadawcą i odbiorcą komunikatu literackiego, warunki tej wymiany, jej ograniczenia i modalności. Proces wytwarzania tekstu literackiego, pracę wyprzedzającą jego komunikacyjną cyrkulację uznaje za problem nieistotny, tak jak nieistotne są wartości przedmiotu wyprodukowanego, sprowadzane w tym ujęciu do powtarzalnych cech związanych z konwencjami porozumienia (kodami nadania i odbioru).

Produkcja literacka jest praktyką znaczącą nietożsamą z praktyką wymiany. Jest to praca dokonująca się w języku i na języku. Co więcej, literatura jest jedyną dziedziną, która może zdać sprawę z tego, jak pracuje język, wydobyć na światło dzienne jego siły transformacyjne¹¹. Opinia Kristeyej pokrywa się z przekonaniami Barthesa, który głosił, że literatura jest permanentną rewolucją języka, wysiłkiem przemieszczenia (dćplacement), który realizuje się w mowie⁰.

Badacz literatury ma do czynienia z utrwalonym śladem praktyki produkcyjnej, jakim jest tekst W zależności od punktu widzenia ów tekst można traktować jako przekaz, towar, nieprzezroczysty obiekt wymiany komunikacyjnej lub też — jak to robi &risteva — jako rodzaj interakcji różnych praktyk znaczących, które wypowiedź literacka zawłaszcza, powiela i transformuje. Cechą utworów literackich jest nie kończąca się intertekstual-ność⁰. Wcielają one w swoją strukturę rozmaite elementy znaczące, urywki, klisze, cytaty, fragmenty dyskursów, różne typy wypowiedzi, które w kontekście nowej całości zmieniają pierwotne znaczenia.

Kristeva swoiście pojmuje dialogiczność literatury. Przeciwstawia Ją komunikacji między nadawcą i odbiorcą) badaczkę fran-

cusfcą interesują przede wszystkim związki tekstu z innymi dyskursami, gotowymi, istniejącymi w tradycji kulturowej wypowiedzeniami. Życie kultury jest tyciem mowy i dlatego każda nowa wypowiedź literacka zmuszona jest ustosunkować się, wejść w dialog z utrwalonymi śladami różnych społecznych praktyk językowych. Tekst literacki — w sposób świadomy lub nie- ' świadomy — wchłania je, potęgując własną ambiwalencję znaczeniową. Kristeva sądzi, że kod literacki jest nadrzędny wobec wszystkich innych kodów kulturowych; nie dlatego, że jest najogólniejszy, ale dlatego, że jest w stanie artykułować rozmaite praktyki znaczące: religijne, naukowe, magiczne, w dialogu z nimi wypróbowując znaczeniową wytrzymałość języka. Autorka La i6volution du langage poćtiąae stwierdza, że pisarstwo (6crl-ture) jest kontestacyjnym zabiegiem filozoficznym, który stal się mową (strukturą wypowiedzeniową). Przykładem tego typu pisarstwa są dzieła Dantego, Sade’a, Sollersa⁹⁴.

Nastawienie na funkcję intertekstualną w szczególny sposób określa metodę badawczą Kristevej. Interesuje się ona przemianami znaczeniowymi, które zachodzą w tekście literackim. Mają one dwa poziomy. Chodzi przede wszystkim o transformacje semantyczne, którym ulegają rozmaite formacje wypowiedzeniowe i fragmenty gotowych tekstów (klisze, cytaty) w chwili wcielenia w nową całość (artystyczną), jaką jest utwór. Po drugie — chodzi o proces wytwarzania sensu w tym nowym utworze. Rodzi się on w dialogu i polemice, na skrzyżowaniu różnych tekstów i różnych tradycji, ma charakter migotliwy i nie zakończony. Badacz nie jest w stanie ustalić jego ostatecznej postaci, może co najwyżej opisać produktywność znaczeniową (signifiance) tekstu.

Teoria Kristeyej powstała na podstawie analizy tekstów awangardowych (Mallarmó, Lautróamont, Joyce) czy też dość nietypowych dzieł z tradycji literackiej (Dante, Sade). Badaczka chciałaby ją jednak uogólnić na wszystkie typy literatury. W opisie konkretnych praktyk artystycznych stosuje ona aksjomaty-zację quasi-matematyczną, która miałaby przylegać do nłearyito-telesowsklej logiki tekstu. Wiąże się to z przekonaniem, że utwór nie ma jednej prawdy, że jego prawdą jest sam proces wytwarzania sensu, jego znaczeniowa produktywność. Polega ona na różnicowaniu, stratyfikacji i zderzaniu się elementów znaczących

261