DSC04169 (2)

XVI

EWOLUCJA DROGI TWÓRCZEJ PISARZA

czyzna (1822), Przyjaciele (1826), Śluby panieńskie (ostateczna redakcja 1832), Pan Jowialski (1832); pięć utworów wodewilowych, grotesek i fars, jak Nowy Don Kiszot (1822), j Damy i huzary (1825), Nocleg w Apeninach (1825), Gwałtu, co się dzieje! (1826), Dyliżans (1827), oraz sześć jednoaktówek, towarzyszących komediom i groteskom: Intryga naprędce (1815), Zrzędność i przekora (1819), Pierwsza lepsza (1823), Odludki i poeta (1825), List (1825), Nikt mnie nie zna (1825). Oprócz komedii pisał Fredro w tym okresie liczne wiersze oraz takie utwory prozaiczne, jak Nieszczęścia najszczęśliwszego męża (ok. 1830) i Dziennik 'wygnańca (1831).

Przystępując do omówienia twórczości komediowej Fredry przed napisaniem Zemsty, zwrócimy uwagę tylko na niektóre utwory, te mianowicie, które pozwolą nam zilustrować ewolucję drogi twórczej pisarza i ukazać charakterystyczne cechy jego artyzmu. Omówimy zatem najpierw obszerniej Pana Geldhaba oraz Męża i żonę — dwie komedie, w których najwyraźniej odzwierciedliła się skłonność naszego pisarza do świadomej kontynuacji oświeceniowej tradycji komediowej. Omawiając następnie farsę Nowy Don Kiszot oraz jednoaktówkę Odludki i poeta, postaramy się wskazać na kolejną, naszym zdaniem, bardzo charakterystyczną cechę twórczości komediowej Fredry: na krytyczno-kpiący stosunek do konwencji literackiej. Prezentację twórczości naszego pisarza zakończymy omówieniem dwóch najwybitniejszych przed Zemstą utworów komediowych: Ślubów panieńskich i Pana Jowialskiego.

„Pan Geldhab”. W pierwszej pełnowymiarowej komedii przedstawił Fredro życie i przypadki niejakiego Geldhaba. Geldhab, bogaty dorobkiewicz, ufny w potęgę swoich pieniędzy, postanowił wydać swoją jedyną córkę za zrujnowanego księcia. Wiprawdzie Flora Geldhabówna była poprzednio zaręczona z młodzieńcem szlacheckiegó^pochbdze^ nia, oficerem Lubomirem, lecz blask mitry książęcej spra-

wił, że z lekkim sercem zerwała ona 6w mniej korzystny związek. Tymczasem Jednak, gdy dzięki zabiegom zausznika księcia,. Lisiewicza, Geldhab zdawał się być bliskim celu, sytuacja zmieniła się gwałtownie na niekorzyść dorobkiewicza, a na korzyść jego szlacheckich partnerów komediowych. Książę otrzymał niespodziewany spadek i zerwał kontakty z jego domem, Lubomir przejrzał próżność Flory i ostatecznie się wycofał, a panna została na koszu.

Tytułowa postać komedii miała licznych poprzedników w postaci Turcareta Lesage’a, Hernara Bohomolca C2y Zło-tołowa Dmuszewskiego. Wszystkie one były z kolei w większym lub mniejszym stopniu zależne od Molierowskiego pana Jourdain, bohatera komedii Mieszczanin szlachcicem.

I w Panu Geldhabie jest ta zależność widoczna — jednakże utwór ten jednocześnie odbiega daleko od swego pierwowzoru, i to odbiega po linii, jaką wytyczają nowe warunki historyczne.

Zwróćmy uwagę na pierwszą scenę Pana Geldhaba. Dorobkiewicz urządza przyjęcie na cześć przyszłego zięcia i, podobnie jak pan Jourdain, usiłuje zreorganizować cały dom według mody panującej w sferach arystokratycznych. Ale jest jednak zasadnicza różnica. Otóż bohater Moliera • staje się śmieszną marionetką w ręku rzemieślników znających prawidła mody, człowiekiem, jak objawienie przyjmującym każde słowo z wielkiego świata. Inaczej Geldhab: kiedy modny krawiec stwierdza, że uszył liberię z jednym galonem, bo to „gust najlepszy”, przyszły teść zrujnowanego księcia odpowiada z drwiną:

Takie dobre gusta.

Pewnie tiacy stanowią, których kieszeń pusta,¹⁰:

i każe rzemieślnikowi przyszyć trzy galony.

—¹⁰—A—F r e d r o, Pan Geldhab, akt I, sc, 1, w. 13—14. Wszystkie cytaty z komedii Fredry pochodzą z wydania: A. Fredro, Pisma wszystkie, Warszawa 1956.

B. N. 1/32 (A. Fredro: Zemsta)