DSC04183 (2)

administracji ma więc wykluczać podejrzenie, że owa praca była niedos-konała, czy strach pomyśleć — zła. „DaJsze^doskonalenie” stało się zjbitką frazeologiczną o wyraźnych funkcjach impresywnych, zbitką złożoną z normalnych słów, nie odznaczających się niczym szczególnym. I to właśnie wydaje się najważniejsze i najgroźniejsze. Nowomowa, odwołując się do klasycznej polszczyzny, Bezpośredhió wpłyWa ffa jej kształty.

I z tym właśnie wiążą się podstawowe sposoby oddziaływania nowomowy. Chciałbym zwrócić uwagę przede wszystkim na dwa zjawiska. Pierwsze określiłbym jako ograniczanie możliwości wyborów językowych. Jak wiadomo, każdą ideę mogę wyrazić w sposób różnoraki, mogę sięgnąć po synonimy i wyrażenia bliskoznaczne, po formuły opisowe czy omowne. Na tym polega wolność w posługiwaniu się językiem, wolność zresztą nigdy nie absolutna, bo naturalne ograniczenie stanowi troska o komunikatywność tego, co mówię, a także różnego rodzaju uwikłania sytuacyjne i konwencje stylistyczne. Nowomowa nie tylko potęguje te ograniczenia, ale zmierza do maksymalnego uszczuplenia możliwości wyboru. I może to czynić dlatego właśnie, że operuje elementami klasycznej polszczyzny. Dążenie do tego ograniczenia nie jest bynajmniej epifenomenem, wynikającym z nieporadności czy językowego ubóstwa tych, którzy nowomową się posługują. Rzecz należy do istoty zjawiska. Nie może być inaczej, skoro chodzi o narzucenie jednej, zawsze wyrazistej wartości, o takie usytuowanie czytelnika, by zmniejszyć do minimum lub wręcz uniemożliwić interpretację przez dany tekst nieprzewidzianą. Jedną zkonsekwencji tego faktu jest to, że nowomowa nie zna w zasadzie synonimów.

I znowu sięgnę po przykład, by zilustrować tę tezę. Formuła „przejściowe trudności” funkcjonuje od dawna. Nie pojawiły się jednak formuły oboczne, mimo że możliwości w tym zakresie jest sporo. Można mówić o trudnościach czasowych, chwilowych, okresowych, periodycznych, krótkotrwałych, przemijających itp. W ciągu dziesięcioleci obowiązywały jednak „trudności przejściowe”, zablokowano możliwość wyboru i zmiany. I znowu nie jest to wynik lenistwa ludzkiego umysłu, ale konsekwencja faktu, że najskuteczniejszym przekaźnikiem oceny jest formuła zakrzepła. Zużycie wcale jej nie przeszkadza; nawet przeciwnie — im formuła bardziej wytarta, tym dla nowomowy cenniejsza, bo nie wprowadza niejasności i zakłóceń w odbiorze. Uniemożliwienie wyborów z językowego bogactwa nie jest więc akcydentalną przypadłością, należy do istoty nowomowy.

Drugi zespół zjawisk związanych z oddziaływaniem nowomowy na sposoby porozumiewania się jest bodaj jeszcze donioślejszy od poprzedniego. Określiłbym go jako zakłócanie komunikacji językowej. Nowomowa dokonuje zakłóceń przez to^że—- w ogromnej większości wypadków — posługuje się

zasobami klasycznej polszczyzny, że wprowadzając słowa w stałe związki frazeologiczne, dokonuje w obrębie tych słów mniej lub bardziej wyraźnych przesunięć semantycznych. Czyni to zazwyczaj w taki sposób, by przesunięcia te tuszować, by czytelnik znaczenia przesunięte, przeksżfałconeczy zinterpretowane odbierał tak, jakby się one nie różniły od znaczeń klasycznych, od dawna obowiązujących w polszczyźnie. Można więc powiedzieć, że nowomowa wprowadza do języka potężny szum¹. Różnorakimi metodami, czasem przez poszerzenie znaczenia słowa, czasem przez jego zwężenie, czasem przez ograniczenie używania do jednej tylko sytuacji. Nie jest ona w stanie odrzucić klasycznego języka, nie taki też jest cel tych, którzy nią się posługują. Warunkiem jej istnienia, a przede wszystkim — skuteczności, jest właśnie nieustanne przybliżanie się do mowy klasycznej, tak jednak, by się jej nie poddawać.

Przesunięcia znaczeniowe łatwo obserwować także w mowie potocznej. Zagrożone są wówczas tradycyjne znaczenia słów i klasyczne postulaty posługiwania się nimi, zawarte w języku. Nie wiem, czy moje doświadczcie językowe jest reprezentatywne, ale sam łapię się na tym, że w pewnym momencie nie wiem, jak posłużyć się powszechnie znanym słowem lub wyrażeniem. Czasownik „zabezpieczyć” (by sięgnąć po przykład już zbana-lizowany) znaczy w klasycznej polszczyźnie tyle, co chronić coś przed czymś. Gdy jednak urzędniczka, którą prosi się o wysłanie stu zaproszeń na zebranie, odpowiada: „nie mogę tego zrobić, nie zabezpieczę tylu krzeseł”, to używa tego słowa nie dlatego, że podejrzewa uczestników zebrania o zamiary niszczycielskie względem tych krzeseł. Pani Józia zakomunikowała w ten sposób, że nie jest w stanie zapewnić aż stu krzeseł (w tym kontekście chciałoby się powiedzieć „zdobyć”, ale czy i to nie byłoby nowomową). I prawdopodobnie inaczej myśli tej nie umiałaby już sformułować. W przykładzie tym chodzi mi nie tylko o zacną panią Józię, chodzi mi także — o mnie. Stwierdziłem bowiem, że bez zastanowienia nie potrafię posługiwać się czasownikiem „zabezpieczyć” w sposób poprawny. Nie przejmuję wprawdzie jego znaczenia z nowomowy, ale też zatarły się w mojej świadomości językowej reguły użyć właściwych. Wydaje mi się, że jest to proces bardzo szeroki, charakterystyczny w ogólności dla współczesnej polskiej świadomości językowej. Jest to świadomość o dużym stopniu rozchwiania.

Do tej pory podkreślałem oddziaływanie nowomowy na język klasyczny.

I nadal obstaję, że jest to zjawisko o wielkiej doniosłości. Nie można jednak przeoczyć faktu, że nowomowa wypracowała formuły i formy, które

27

1

Wnikliwie pisze o tej kwestii T. Marczak w artykule Poczucie rzeczywistości jako opium, opublikowanym w „Aneksie” nr 21 (1979).