DSC04616 (2)

xuv kola pomarz i iłowa

VI. ROLA POEZJI I SŁOWA

Przypatrując się poetyckietnu światu Leśmiana, musimy w pewnej chwili wyjść jakby poza ten świat, by odpowiedzieć ■a pytanie, jaką rolę przeznacza poeta samemu dziełu, poezji.

CMWcfe cay poznaale. Czymże jest poezja ? Czy jest próbą wystawienia wizerunku poznanemu i przemijającemu potokowi Żyoa ? Utrwaleniem, jak chcieli romantycy, zdarzeń i niepo-wiotnej chwili? Pomnikiem ze słowa (za Horacym — Puszkin, Mickiewicz)? Kartką, która wieki będzie płakała (Słowacki)? Wysuwano tezę, że poezja miała być dla poety zwierciadłem, w którym odbije się i utrwali obraz żyda¹*. Istotnie, w poezji Leśmiana występuje bardzo często motyw odbicia: „Wszystko pełni się po brzegi czarem odbić wzajemnych T W wierszu rroiog (1902) ukazuje Leśmian proces kuł-farowy, jako przekazywanie w nieskończonym tunelu lustrzanych odbić umarłej legendy nieobecnego już żyda. Ten właśnie wina krytykował Stanisław Brzozowski, widząc w nim „chłodne odbijanie” zamiast „twórczej treśd“. Nie wydaje się jednak, aby poeta kontynuował tę swoją postawę, jeśli nawet przyjmiemy, te zajmował kiedyś podobne stanowisko. Być mnfe nie znajdował jeszcze odpowiednich formuł dla innych zupełnie intuicji twórczych. Poświadczy je już częściowo cykl OdJaJeńcy (1907). Oto słowa, będące podstawą dynamiki niektórych działać w wierszach tego cyklu: wypatrywać, ujrzeć, patrzeć, nie wiedzieć, zbadać, odróżnić, wsłuchać się, nasłuchiwać, dojrzeć, zazierać, poszukiwać.

Słowa te i odpowiadające im postawy odnoszą się do problemu poznania. Poznanie zakłada znajomość struktury i dynamiki, nie bywa prostym odbijaniem. Wskazuje na to Leśmian we wczesnym studium U iródeł rytmu, określając jako naczelną Kiłę metafory wyznaczanie nieistniejących w życiu codzien-

* L Opacki. JPoUmeraa w głębi jezior maska" [w:] Studia o Wiftnfr paca miarowa). Warszawa 1971.

nym powinowactw: gwiazd z oczami, duchów z kolumnami, tez z perłami. Być może celowo używa tutaj porównań już zużytych i wytartych, by zaznaczyć tylko ich funkcję. Pod koniec życia będzie postulował „słowo wyzwolone'*, czyli „indywidualnie twórczą nowość". Na tym tle staje się jasne, że „czar odbić wzajemnych” określa tylko spontaniczne odbicia zachodzące w relacji natura — natura i natura — człowiek („dal świata w ślepiach wróbla", „niech się odbiję w sępiej twej źrenicy" itp.), nie dotyczy natomiast celu i charakteru prawdziwej sztuki. Wyraża się w tych odbiciach przede wszystkim owa spontaniczna tęsknota między naturą i człowiekiem,

0    której wspominał poeta.

Rolę bowiem samej poezji w rozumieniu Leśmiana można porównać przede wszystkim z życiotwórczą i poznającą rolą mitu. Nie zapominajmy o definicji mitu, jaką daje współczesny religioznawca Mircea Eliade, że mit przedstawia zdarzenia prawdziwe. Tak sądziły ludy prymitywne. Dzisiaj oznacza to tylko, że mit niesie jakąś istotną prawdę życiową. Znajdujemy się więc nadal na terenie poznania. Czy tylko czystego poznania? Pisał Leśmian: „Życie w zakresie czynu jest nam zrozumiałe, ponieważ rozumieć to znaczy czynić”**. Można to zdanie traktować jako klucz i autodefinicję własnej poezji. Proces poznawania wyznacza bowiem najważniejsze jej utwory i jest zawsze procesem dynamicznym, procesem czynu

1    walki. Tak w balladzie Dziewczyna o braciach poszukujących dziewczyny za murem, w poemacie Eliasz poświęconym poszu-

^u Z rozmyślań o Bergsonie, Jw., s- 37. Zaś w szkicu Z rozmyślań o poezji, pisanym pod koniec życia, pisze Leśmian: „Wiersz — to właśnie owa odrobina rozwoju serdecznego [...] W godzinach bowiem twórczych przybywa zawsze jakaś treść nowa — coś, o czym poeta przed chwilą jeszcze nie wiedział albo wiedział niezupełnie—zgadywał zaledwo (...) A teraz pisze, bo już wie — albo pisze w tym właśnie celu, żeby się w tej chwili o całym święcie i o sobie, i o swoim wierszu czego nowego, nieznanego dowiedzieć’* (Z^> rozmyślań o poezji, Jw., s. 86—87).