DSC04670

212 Rodzaje i gatunki literackie

stylizacji w nowszej poezji, dla której nawiązanie do tej tradycji jest założeniem programowym.

Elegia początkowo była silnie wyodrębniona dzięki formie metrycznej, tzw. dystychowi elegijnemu (zob. s. 451), który składał się z heksametru i penfametru. Podobnie jak w poprzednich wypadkach, przy przeniesieniu na grunt języka polskiego zatraciła swą odrębność wyznaczoną przez metrykę i związek z muzyką. Stała się gatunkiem określonej tonacji nastrojowej, w odróżnieniu od hymnu i ody, domeną tematów bardziej intymnych. W przeciwieństwie do bardziej abstrakcyjnego podmiotu wypowiedzi w odzie, podmiot liryczny elegii był określony bliżej przez przeżycie stanów smutku, rezygnacji i melancholii. Dużą rolę odgrywały w niej elementy wspomnień, kiedyś przeżywanych sytuacji i zdarzeń, stąd elegia często posługiwała się formami narracyjnymi. Ton elegijny, stanowiący z czasem zasadniczy wyróżnik tego typu poezji, mógł pojawiać się zresztą w utworach gatunkowo niejednoznacznych. Stał się pewną jakością estetyczną, która mogła wchodzić w różne kombinacje, tak np. stało się w wierszu Słowackiego Na sprowadzenie prochów Napoleona. Bywała elegia pieśnią żałobną, czemu dała źródło rzymska tradycja tego gatunku, zwłaszcza twórczość Katullusa, Tybullusa i Propercjusza, pod których piórem elegia zbliżyła się znacznie do poezji epickiej.

Poezja antyczna rozwinęła wiele gatunków liryki ściśle okolicznościowej, mniej lub bardziej zbliżonych do wskazanych już gatunków poezji.

Tren, czyli pieśń żałobna, stał się popularny w poezji polskiej dzięki modelowi stworzonemu przez Kochanowskiego. Ten wzór zapewne zadecydował także, iż późniejsi poeci komponowali swe treny w cykle poetyckie, których zasadniczą więzią była osoba opłakiwana i osoba opłakującego, a które pozwalały na przedstawienie różnych odcieni i różnych faz przeżywanego smutku, zmiany postawy podmiotu mówiącego i istotne zróżnicowania stylistyczne. Ten sam krąg tematów realizował się w epitafiach i epinicjach, czyli poetyckich nagrobkach i mowach pogrzebowych, zwykle wyróżniających się zwartą, krótką formą.

Epitalamia i epicedia byty pieśniami okoliczności radosnych, wesel i zwycięstw.

Styl niski reprezentowany był przez anakreontyki, pełne radosnej beztroski pieśni o miłości i winie, o przygodach Kupidyna.

Ich tematy były uważane za błahe; miały one wyrażać w kunsztowną formie przede wszystkim wrażenia i przeżycia ulotne. Anakreontyki można też uznać za poezję określonego środowiska: dworu. W środowisku dworskim XVI i XVH wieku szczególnie popularne stały się krótkie utwory wierszowane o charakterze aforystycznym: epigramaty. W poezji polskiej rozwinęły się przede wszystkim odmiany zwane przez M. Reja figlikami, a przez J. Kochanowskiego fraszkami. Wyróżniały się one lapidarnością, efektownym żartem lub konceptem zamkniętymwyraźną pointą, były próbami finezji i dowcipu autora. Figliki Reja reprezentują typ utworu epigramatycznego, którego celem jest satyryczne łub komiczne przedstawienie jakiejś sytuacji czy zachowania ludzkiego, wyróżniają się też tendencjami dydaktycznymi. Fraszki Kochanowskiego nawiązują do bardziej zróżnicowanych wzorów epigramatu antycznego, nie tylko opartych na dowcipie i operujących żartobliwym czy satyrycznym ujęciem, ale stają się często wypowiedzią filozoficzną czy na wskroś liryczną, zachowując jednak postawę pewnego dystansu, żartobliwości, sięgając do ujęć paradoksalnych czy antytetycznych. Więcej miejsca zajmuje w nich również dowcip nie tylko sytuacyjny, lecz gra językowa, która pojawia się już w słynnej fraszce O doktorze Hiszpanie, a która jest rysem znamiennym dalszego rozwoju fraszki w Polsce. Wspólne miano epigramatu, jakie im nieraz nadawano, uwydatniało ich zwięzłość i krótkość jako cechę podstawową, nawiązującą do epigramatu antycznego.

Z tradycji poegi antycznej została także przeniesiona sielanka, zwana też idyllą, bukoliką, eklogą, skotopaską. Kłopot w tym, iż jej rozwój w polskiej literaturze pogłębił jeszcze tkwiący w tym gatunku synkretyzm. Sama nazwa ujmuje właściwie tylko jedną istotną cechę ■— określa zakres tematów zaczerpniętych z życia wsi, przynależność środowiskową bohaterów, ogólny ton, który raczej należy określić jako pogodny. Jednocześnie jednak te założenia mogą znaleźć reali-