DSC04851

dezintegracja bohatera s ukazywanie świadomych i nieświadomych dążeń psychiki, jej zmienności w czasie oraz nurtujących ją antynomii. Osobowość przestaje być czymś konkretnym, zawiera wiele sprzeczności, staje się nieskrystalizowaną magmą wrażeń i doznań. Takie kreacje spotykamy u Joyce’a i innych pisarzy „strumienia świadomości”.

Postaciom ukazywanym jako osobowości można przeciwstawić postacie-schematy, twory niezindywidualizowane, nie rozbudowane psychologicznie, wyposażone jedynie w imię. Są nimi bohaterowie romansów awanturniczych, powiastek filozoficznych, a także Józef K. z Procesu, który prezentuje nie konkretną jednostkę, ale człowieka w ogóle z jego metafizycznymi problemami; takie są kreacje Robbe-Grilleta, ukazujące zamęt i chaos współczesnego świata. Postacie-schematy egzystują w utworach, które eliminują problematykę psychologiczną na rzecz atrakcyjnych przygód, problemów filozoficznych czy metafizycznych albo też programowo zwalczają psychologię w literaturze (Robbe-Grillet). I Konstrukcja postaci wiąże się ze sprawą motywacji Jeśli postać zbudowana jest jako osobowość, mamy do czynienia z motywacją psychologiczną (lub psychologiczno-społeczną), tym bardziej skomplikowaną, im bardziej bogato i wszechstronnie została ona nakreślona. Natomiast postacie-schematy odwołują się do innego typu motywacji — filozoficznej, metafizycznej czy baśniowej — zawsze arbitralnej wobec jednostki, podporządkowującej.-, ją swym prawom. Uproszczenie postaci do schematu staje się dla czytelnika sygnałem, by poszukiwał innej niż psychologiczna, nadrzędnej motywacji losu człowieka, zwraca więc uwagę na główny problem utworu, wyznacza kierunek analizy i interpretacji

BIBLIOGRAFIA

R. Bartfaes: Wstąp do analizy strukturalnej opowiadań. „Pamiętnik Literacki” 1868 z. 4; przedruk w: Studia z teorii literatury. Archiwum przekładów JPamlętnika Literackiego". Wrocław 1877. ¹

S. EUe: Alogicznoii i przypadek. W: S. Efle: Swiatopogląd~powieicCWro-claw.1973.

W. J. Haryey: Stosunki międzyosobowe w pourieici. pamiętnik Literacki” 1971 z. 1.

E. Kahler: Przeobrażenia nowoczesnej powieści. „Pamiętnik Literacki” 1970 z. 3.

K. Kostyrko: Problem bohatera pozytywnego, jego społecznej genezy i literackiej kreacji. „Nurt” 1970 nr 9.

T. Todorov: Ludzie — opowieści, pamiętnik Literacki" 1973 z. 1.

8. GATUNKI EPICKIE

Dzisiejszemu czytelnikowi epika kojarzy się nierozdzielnie z prozą, warto jednak pamiętać, że dawne formy epickie były wierszowane, jak np. jeden z najstarszych gatunków epickich — epos, którego rodowód wywodzi się ze starożytności. Iliada i Odyseja to klasyczne, można rzec nawet — wzorcowe przykłady tego gatunku, ponieważ właśnie epos homerycki zaważył na późniejszej praktyce twórczej.

Charakterystyczną cechą eposu (epopei) jest konstrukcja narratora oraz typ motywacji. Narrator zachowuje naiwną postawę wobec świata, traktuje go w sposób poważny — stąd patetyczny styl wypowiedzi. Jej kształt — częste zwroty do słuchaczy i retar-dacje — zdradzają ustną genezę gatunku. Opisywane wydarzenia (często zaczerpnięte z mitologii) rozgrywają się na dwóch płaszczyznach: ziemskiej i boskiej. Losy ludzi nierozerwalnie związane są z poczynaniami bogów i od nich uzależnione, toteż w eposie mamy do czynienia z motywacją fantastyczną. Już w XVIII w. epos stał się gatunkiem martwym, a jego miejsce zajęła powieść, radykalnie zrywając z planem boskim, wprowadzając realistyczną motywację i inaczej kształtując narratora. Pan Tadeusz, tradycyjnie nazywany epopeją, w gruncie rzeczy ma więcej wspólnego z nowoczesną powieścią niż z homeryckim eposem, ponieważ rezygnuje ze świata nadprzyrodzonego, wprowadza codzienną tematykę, humor i realistyczną motywację¹.

Współcześnie zwykło się wyróżniać trzy podstawowe gatunki ²

413

1

T. Cieślikowska: Warsztat współczesnej prozy narracyjnej. Łódzkie Towarzystwo Naukowe. Sprawozdania z Czynności 1 Posiedzeń 1966. R. XX, 11.

2

Z. Szweykowski: „Pan Tadeusz" — poemat humorystyczny, Jw.; K. Wyka: Pan Tadeusz-, jw. T. I.