DSC07086 (3)

prze* różne fazy rozwoju —jest ona dla dziecka stałym środowiskiem wychowawczym. "{To trwale w zasadzie środowisko w niektórych wypadkach ulega rozbiciu — czy to przez rozwód, czy też przez śmierć któregoś z rodziców; rodzina staje się wtedy niepełna. Psychospołeczny wpływ rodziców na potomstwo ma rozległy zasięg i oddziałuje m. in.: na rozwój funkcji poznawczych dziecka, a później na jego osiągnięcia szkolne; na ustalanie się jego równowagi uczuciowej i dojrzałości społecznej; na formowanie obrazu samego siebie oraz na stosunek do siebie i stosunek do grupy rówieśniczej, a także — na wywiązywanie się z pełnienia ról rodzinnych, w tym również późniejszej roli ojca czy matki wobec własnych dzieci itp., już w dorosłym życiu.

Wpływ środowiska rodzinnego na rozwój i kształtowanie osobowości dziecka przebiega dwoma torami: jako świadoma praca wychowawcza oraz jako oddziaływanie nie zamierzone. Jest to oddziaływanie poprzez tok czynności i zdarzeń zachodzących w rodzinie, poprzez sposób ustosunkowania się dorosłych do tych zdarzeń i czynności oraz postępowanie dorosłych członków rodziny czy ewentualnie rodzeństwa, a szczególnie przez sposób wzajemnego odnoszenia się członków rodziny do siebie i ich stosunek do dziecka. Obecnie zajmiemy się bliżej zagadnieniem stosunków interpersonalnych w rodzinie, czyli wzajemnych oddziaływań członków rodziny na siebie, a szczególnie różnymi rodzajami emocjonalnego nastawienia rodziców do dziecka. Problemom tym poświęca się dotychczas niewiele uwagi, a w każdym razie niewspółmiernie mało w stosunku do upowszechniania zagadnień wychowania.

Już potoczna obserwacja wskazuje, żernie wszyscy rodzice ustosunkowują się w ten sam sposób do swoich dzieci i nie każda postawa rodziców wobec dziecka jest równie wartościowa i korzystna dla jego rozwoju. W pewnych wypadkach mówimy o „wyrodnych rodzicach”, w innych o „małpiej miłości”, przy czym każde z tych określeń charakteryzuje zupełnie odmienną postawę wobec dziecka, odmienny sposób traktowania go. Te odmienne postawy pociągają za sobą różne także następstwa. Posługując się analogicznym określeniem zaczerpniętym z medycyny możemy powiedzieć, że postawy rodzicielskie mogą być właściwe, czyli „zdrowe”, stwarzające odpowiednie warunki psychospołeczne dla prawidłowego rozwoju dziecka, ale bywają też niewłaściwe, innymi słowy „chorobotwórcze”, wpływające ujemnie na kształtowanie się jego osobowości, a czasem nawet w dosłownym tego wyrażenia sensie wywołują chorobę, np. działają nerwicorodnie. Postawmy rodzicielskie wywierają tak głęboki wpływ na dziecko między innymi dlatego, że emocjonalny stosunek rodziców do dziecka wyraża się w każdym nieomal słowie skierowanym do niego, w każdej czynności związanej z jego pielęgnacją i opieką nad nim, stanowi także komponent każdego zabiegu wychowawczego. Względnie trwałe nastawienie emocjonalne, którym przepojone jest postępowanie rodziców, wywołuje u dziecka reakcję w postaci specyficznego zachowania się. Można wyróżnić różne typy takich względnie trwałych nastawień emocjonalnych wobec dziecka, czyli postaw rodzicielskich.

W pracach popularnych, a niekiedy i naukowych używa się nieraz terminu „miłość rodzicielska’*. Według naszego przekonania sprawa miłości matki czy ojca do dziecka jest czymś intymnym i nie powinna stanowić przedmiotu analizy naukowej. Określenie „miłość rodzicielska” można stosować w sferze życia codziennego czy w opisach literackich, a nie używać go w nauce, gdzie każdy termin powinien być jasno sprecyzowany i zupełnie jednoznaczny. Oprócz tego przesądzenie o tym, że tzw. „wyrodni rodzice”, nie wywiązujący się ze swej roli rodzicielskiej w rodzinie, nie kochają dziecka, mogłoby być krzywdzące i nie uzasadnione, bo przecież i oni cierpią z powodu nieszczęścia, jakie spotyka ich dziecko, czy też z powodu jego śmierci, jakkolwiek sami czasem powodowani zaślepiającym ich pozytywnym lub negatywnym stosunkiem emocjonalnym wpływają niekorzystnie na swe dzieci i ich los. Słuszniejsze będzie więc obserwowanie, albo inaczej badanie, różnych rodzajów względnie trwałego emocjonalnego nastawienia rodziców do dziecka, ujawniającego się w ich sposobie zachowania się oraz w sposobie i treści wypowiadania się o nim czy do niego, i posługiwanie się przy tym terminem „postawa rodzicielska”.

Należy jednak pamiętać, że postawy rodziców wobec dziecka stanowią jeden z elementów całokształtu stosunków międzyosobowych, charakterystycznych dla danej rodziny. Nie można ich traktować w oderwaniu od szerszego tła życia rodziny i wzajemnych stosunków między jego członkami: ojcem a matką, dziadkami a rodzicami, czy dziadkami a dzieckiem w rodzinach trójpokoleniowych. Bardziej wnikliwe badanie postaw macierzyńskich czy ojcowskich wymaga uwzględnienia przeszłości rodziców, ich biografii, a w szczególności postaw wychowawczych >v ich rodzinach macierzystych, oraz osobowości rodziców, przede wszystkim ich sfery emocjonalnej, wzajemnego stosunku i stosunku do pełnionej przez nich roli rodzicielskiej oraz innych ról rodzinnych i pozarodzinnych.

Zainteresowanie psychologów zagadnieniami stosunków między rodzicami i dziećmi, a także różnorodnym wpływem rodziców na dzieci wynika nie tylko z potrzeb poznawczych, teoretycznych, ale i praktycznych. Bliższe poznanie bowiem tych stosunków umożliwia psychologom przyjście z pomocą rodzicom w wypełnianiu przez nich funkcji opiekuńczej, wychowawczej, nazywanej też socjalizacyjną, a szczególnie funkcji psychohigienicznęj (por. omówienie w części socjologicznej tej książki). Znajomość problematyki postaw rodzicielskich jest przydatna przy podnoszeniu kultury pedagogicznej rodziców, w poradnictwie rodzinnym i przy oddziaływaniach odnoszących się do dziecka z zaburzeniami w zachowaniu. W opublikowanej po raz pierwszy przed dziesięciu laty książc^Psjto^jĘg^^^t^gfZiemska, 1969, 1973)/ do której w tym rozdziale będziemyTię" niejednokrotnie odwoływać ze względu na znaczną aktualność jej treści, czytamy:

„Rozwijające się na skutek potrzeb społecznych poradnictwo rodzinne cierpi na brak wypracowanych narzędzi pojęciowych do opisu stosunków międzyosobowych w rodzinie. Obecna praca może na pewnym odcinku tę

157