DSC07126 (3)

tutaj księgi ziemskie pilzneńskie oraz nieco grodzkich tego powiatu z drugiej połowy XVIII w.^£1. W Archiwum Wojewódzkim w Lublinie: ziemskie i grodzkie lubelskie, chełmskie, krasnostawskie, horodelskie, ziemskie urzędowskie i par-czowskie (te ostatnie założone dopiero w r. 1794), grodzkie grabowieckie i szczebrzeszyńskie. Z tych ksiąg: lubelskie, chełmskie, urzędowskie i horodelskie mniejszymi lub większymi partiami sięgają wstecz • XVI w. Główny jednak zasób ksiąg XV i XVI w. zaginął w czasie pierwszej wojny światowej. Dzisiaj pełny materiał z tego terenu odnosi się właściwie tylko do XVII i XVIII w. Z czasów austriackich pozostało ponad pół setki ksiąg ziemskich lubelskiej chełmskich, parczowskich i krasnostawskich z lat 1795—1811.

Archiwum wojewódzkie w Poznaniu posiada księgi ziemskie i grodzkie dawnych województw poznańskiego, kaliskiego i inowrocławskiego. Z terenu województwa poznańskiego: ziemskie i grodzkie poznańskie i kościańskie oraz grodzkie wscho^{1 2 3} skie i wałeckie. Z terenu województwa kaliskiego: ziemskie i grodzkie kaliskie, gnieinimskie i pyzdrskie oraz grodzkie: konińskie, kcyńskie i nakiel-skie. Z terenu inowrocławskiego: ziemskie i grodzkie inowrcclawskie, grodzkie bydgoskie. Ostatnia wojna spowodowała tylko nieznaczne luki wśród tych zespołów⁹². Księgi inowrocławskie sprzed r. 1655 zostały po większej części zniszczone przez Szwedów i z okresu poprzedzającego ich najazd pozostały zaledwie szczątki. W czasie konfederaci barskiej spłonęły niemal wszystkie księgi pyzdrskie z lat 17C0—1768⁹³.

Księgi ziemskie i grodzkie z terenu Prus Królewskich w ogromnej” większości zniszczały już w początkach rządów pruskich. Archiwum Wojewódzkie w Gdańsku ma dziś 55 tomów ksiąg grodzkich kiszporsłrich (dzierzgóńskich) z lat 1633— 1772, 8 ziemskich sztumskich z lat 1621—1768 i kilka starościńskich malbor-skich Z lat 1627—1720. Brak zniszczonych, przynajmniej w części, zastępują dochowane dla niektórych miast pruskich księgi ławnicze (zob. niżej).

Na terenie ZSRR znajdują się zespoły ksiąg grodzkich i ziemskich następujących województw: ruskiego, bełskiego i części podolskiego we Lwowie⁹⁴, kijowskiego, wołyńskiego, bracławskiego i pozostałej części podolskiego w Kijowie, wileńskiego, trockiego, mińskiego, nowogrodzkiego, brzesko-litewskiego, witebskiego, połockiego, mścisławskiego i ks. żmudzkiego w Wilnie, i Grodnie⁹⁵.

Najstarsze zasoby ksiąg grodzkich i ziemskich dawnego W. Ks. Litewskiego, które po pierwszej wojnie światowej pozostały w ZSRR, znaj iują się obecnie w Wilnie. Tam przechowywane są również księgi Trybunału Głównego W. Ks. Litewskiego.

Wydając drukiem rozmaite partie omówionych wyżej ksiąg sądowych trzymano się metody bądź to ogłaszania wszystkich zapisek in extenso, bądź regesto-wania ich, bądź wreszcie dokonywania wyboru wedle rozmaitych kryteriów. Oto najważniejsze publikacje.

Antiąuissimi libri iudiciales terrae Cracomensis 1374—1400, wyd. B. Ulanowski, Star. prawa poi. pomn. VIII, cz. I. i 2. Kr. 1884—1886. — Wybór zapisek z ksiąg ziemskich i grodzkich krakowskich z l. 1394 — 1506, wyd. Z. A. H e 1 c e 1, tamże II, Kr. 1870. — Soudni krtihi osoirim-ski a zaiorski z r. 1440—1562, wyd. R. Rauscher, Praha 1931. — Zapiski sądowe województwa sandomierskiego 1395—1444, wyd. F. Piekosiński i S. Kutrzeba, Arch. Kom. Prawu. VIII, cz. I, Kr. 1907. — Lubelska księga podkomorska XV w. wyd. L. Białkowski, Lublin 1934. — Akta grodzkie i ziemskie z Archiwum Bernardyńskiego we Lwowie, Ł. X—XIX, wyd. K. Lisk.e i A. Prochaska, Lw. 1884—1906 (wydawnictwo zawiera akta wszystkich powiatów woj. ruskiego do r. 1500 oraz grodrkie i ziemskie bełskie z re;oż okresu. Tom X zawiera obiaty dokumentów dokonane w księgach grodzkich lwowskich aż do rozbioru. Dokumenty podane w formie regestów, przy braku dla Korony drukowanego materiału tego typu z okresu XVI — —XVIII w. stanowią źródło szczególnie cenne). — Księga ziemi czerskiej 1404—1425, wyd. T.J. Lubomirski, Warsz. 1879. — Najdawniejsze księgi sądoae mazowieckie, Warsz. 1920, t. I, Księga ziemska płońska 1400—1417, wyd. M. Handelsman; t. II, cz. 1, Księga ziemska zakroczymska pierwsza 1423—1427, wyd. A. R y b a r s k i; T. III, Księga ziemska zakroczymska druga 1434—1437, wyd. K. Tymieniecki. — Księgi sądowe brzesko-kujawskie 1418—1424, wyd. J. K. Kochanowski, Teki A. Pawińskiego VII, Warsz. 1905. — Księgi łęczyckie 1385—1419, wyd.* A. Pa wińsk i, 3 tomy, Teki A. Pawińskiego III—V, Warsz. 1897.— Die dltesten grosspolnischen Grodbiłcher. wyd. J. Lekszycki, 2 tomy, Leipżi* 1337—1839. — Wybór zapisek sądowych grodzkich i ziemskich wielkopolskich z XV to._t.wyd. F. Piekosiński, 1.1. z. 1, Kr. 1902. — Wybór zapisek sądowych kaliskich z l. 1409—1416, wyd. B. Ulanowski, Arch. Kem. Histor. 1886 III. — Acta ezpeditiomun bcllicarwn palatinatus Calissiensis etPosnaniensis in Valachos et in Turcos a. 1497—1498, wyd. M. Bobrzyński, Star. pr. poi. pomn. VI, Kr. 1882.

Województw południowo-wschodnich dawnej Rzeczypospolitej dotyczą następujące wydawnictwa zawierające mniejsze lub większe partie czerpane z tamtejszych ksiąg ziemskich i grodzkich: Pantiatniki isdawajemyje Komissjeju dla rozbora drezonich aktów p ‘i kijswskom gen. gub., 4 tomy, Kijew 1846 — 1859. — Dalszym ciągiem poprzedniego wyd. był Archiw Jugo-Zapadnioj Rossii, Kijew 1859—1911. — Akty otnosiaszczijesia k istorii Jużnoj i Zapadni.y Rossii, 15 tomów, Pietierb. 1863—1892. — Opiń aktowych knig Kijewskawo Centralnatoo Archiwa, wyd. E.P. D i a-k o w s k i, Kijew 1908 (tu łucka księga zapisów grodzkich z r. 1577). — Akty o proischażdienii szliacheckich rodow Jugo-Zapadnioj Rossii, wyd. M. Józefowicz, Kijew 1867.

Dla terenu dawnego W. Ks. Litewskiego: Akty izdawajemyje Wilenskoju Archeograficzeskoju Komissjeju, 38 tomów, Wilna 1865—1914 (wyd. zawiera wybór zapisek z ksiąg grodzkich i ziemskich: grodzieńskich, brzeskich, wileńskich, chełmskich, Słonimskich, mińskich, upickich, wił-komierskich, podkoinorskich grodzieńskich i trockich oraz trybu lalu W. Ks. Litewskiego). — Istoriko-juridiczeskije matierialy izwlecsomtyjs iz aktowych knig gubiernii Witiebskoj i Mogilewskoj, 32 tomy, Witiebsk 1871 —1906 (tu wybór zapisek z ksiąg ziemskich i grodzkich: witebskich, po-lockich orszańskich, mśdsławskich). — Opis* dokumientow Wilenskawo Centralnazoo Archiwa drewnich aktowych knig, wyd. I. J. S p rogis, 10 tomów, Wilna 1901 — 1913 (Ujęta w regesty

77

1

Jurysdykcja grodzka aa terenie tego powie tu należała dawniej do Nowego Miasta Korczyna. Zob. S. Kutrze-b a, Katalog 'Kręgowego Archiwum akt grodzkich i ziemskich to Krakowie. Teka Grona Konserwatorów Galicji Zach. III, Kr. 1909.

^w Luki te do r. 1958 przedstawiały się bardzo poważnie, zwłaszcza dla pierwszej połowy XVI w. Wypełniły je niemal w całości archiwalia zabezpieczone przez wojską radzieckie na terenie Niemiec, a zwrócone Polsce w r. 1958. Księgi kaliskie już i przed wojna miały bardzo poważne braki zwłaszcza dla pierwszej potowy XVI w.

2

3 Oo ksiqg kaliskicb i konińskich odnosi się inwentarz druk. T. Wierzbowskiego, wymieniony wyżej. Inwentarz wszystkich ksiąg grodzkich i ziemskich Wojew. Archiwum Pozn. przygotowywany do druku.

3

S. Sochan iewicz, Archiwum krajowe aktów grodzkich i ziemskich we Lwowie, Przew. Nauk.-Liter., Lw» 1912. — P. Dobkowski, Katalog dawnych aktów sądowych polskich wojew. ruskiego i bełskiego przechowywanych w Archiwum Państwowym we Lwowie, cz. I, Lwi 1937 (Studia nad historią prawa pał. XVII 1).

** N. Horbaczewski), Katalog drewnim aktom gub. wilenskoj, grodnienskoj, minskoj i hewieńskoj... także krrigam gub. mogilewskoj i smólenfkoj, Wilnó 1872.