DSC07127 (4)

zawartość ksiąg: ziemskich rosieńskich z 1. 1576 — 1606, podkomorskich rosieńskich 1595—1655, grodzkich wiłkomierskich 1595—1624, ziemskich upickich 1585—1587, grodzkich upickicb 1584—1615, grodzkich brzeskich 1575—1715). — Akty otnosiaszczijesia k istorii Zapadnioj Rossii, 5 tomów, Pietierb. 1846—1853. — Archeograficzeskij sbornik dokumientotu otnosiaszczichsja k istorii sietoiero-zapadnioj Rusi, 14 tomów, Wilna 1867—1904. — Mienskija akty, zesz. I (XV—XVIII sc.), wyd. Z. D a u h j a 1 a, Biełaruskij Archiu III, Miensk 1930.

Ł METRYKA KORONNA, MAZOWIECKA I LITEWSKA

Osoby przebywające często w stolicy, pozostające w stosunkach z dworem królewskim, dla swych transakqi prywatnych mogły zyskiwać moc prawną przez dokonanie wpisu w księgi Metryki Koronnej, zachowane od 1 1447 a prowadzone do r. 1794. Stąd owe księgi obok swego zasadniczego przeznaczenia, tj. wpisywania w nie aktów wychodzących z kancelarii królewskiej, odgrywały też po części rolę właściwą aktom grodzkim i ziemskim. Stanowią nieprzebraną skarbnicę wiadomości genealogicznych, zwłaszcza jeśli chodzi o rodziny magnackie, zbliżone do dworu z raqi piastowanych urzędów. Dla wielu z tych rodzin można zestawić wcale pełne rodowody w oparciu wyłącznie

0    Metrykę Koronną. Znajdują się w niej również nominaq‘e na urzędy senatorskie, dygnitarstwa koronne i urzędy ziemskie, ale niestety nie wszystkie. Świadczy to o niezbyt porządnym funkcjonowaniu obu kancelarii królewskich, większej

1    mniejszq*, bo" przecież dyplomy na urzędy musiały być wystawiane we wszystkich wypadkach, a jedynie zaniedbywano od czasu do czasu dokonania odpowiedniego wpisu. Od początków XVII w. wpisy prywatne, dotąd o wiele mniej liczne niż te o charakterze urzędowym, poczynają w Metryce zajmować tyle miejsca, iż upodabnia się ona do jakiejś księgi grodzkiej prowadzonej centralnie dla całego kraju. Od połowy tego stulecia poczęto wyodrębniać rozmaite działy Metryki. Dzieliła się ona przedtem jedynie na księgi kanclerskie i podkanclerskie, co nie było związane z żadnymi różnicami w ich treści. Rodzaj wpisów dokonywanych w jednych i drugich był identyczny; decydowało tylko przypadkowe pieczętowanie danego aktu przez kancelarza lub podkanclerzego. Teraz poczęto prowadzić odrębne księgi tzw. sigillat metrycznych, stanowiących krótkie regesta wydawanych przez kancelarię nadań i przywilejów. Znalazła się tutaj ogromna większość wszelkiego rodzaju nominacji. Instrukcje dawane posłom wysyłanym za granicę wpisywano już w XVI w. w osobne księgi zwane libri legationum. I one stanowią część Metryki Koronnej, nas jednak nie obchodzą, ponieważ nie zawierają materiału genealogicznego.

Na Mazowszu w okresie poprzedzającym włączenie tej ziemi do Korony prowadzono w kancelarii książęcej księgi wpisów zwane dziś Metryką Mazowiecką. Od Koronnej różni się ona tym, że wypełniona jest niemal wyłącznie dokonywanymi przed księciem lub jego urzędnikami transakcjami ziemią i tym samym bardziej zbliżona do ksiąg grodzkich czy ziemskich. Najstarsze zachowane księgi Metryki Mazowieckiej sięgają r. 1414. Zarówno Metryką Koronna, jak i Mazowiecka w całości przetrwały po dziś dzień⁹⁸.

W Wielkim Księstwie Litewskim akty wydawane z kancelarii wielkoksiążęcej wpisywano od końca XV w. w księgi, które później, przez analogię do stosunków koronnych, zwano Metryką Litewską. Za Zygmunta I księgi Metryki podzielone zostały na cztery działy: poselstw, spraw sądowych, uchwał sejmowych i listów potocznych. Oryginalne księgi Metryki znajdują się w Moskwie⁰⁷. W Archiwum Głównym w Warszawie przechowywana jest jedynie ich część najstarsza z XV i XVI w., (sięgająca do połowy tego ostatniego), w odpisach sporządzonych w XVIII w. z polecenia Rady Nieustającej. Znajduje się tam również obszerny sumariusz Metryki Litewskiej obejmujący i drugą połowę XVI w., spisany również, w stuleciu XVIII.

Metryka Koronna tylko w niewielkich fragmentach wydana została in extenso, większe jej partie mamy w formie regestów.

Regesta z akt Metryki Koronnej z 1. 1447—1548 i częściowo z 1. 1548—1572 zawiera Matricularum Regni Poloniae Summaria, wyd. T. Wierzbowski, 5 tomów (8 woluminów), Warsz. 1905—1919. — Pierwsza księga Metryki Kor. wydrukowana in eztenso pt. Knigi polskoj koronnoj mietriki XV stoletia, wyd. T. Wierzbowski, Warsz. 1915. — Akta Metryki Koronnej co ważniejsze z czasów Stefana Batorego 1576—1586, wyd. A. Pawiński, Źródła Dziejowe XI, Warsz. 1882. — Metryka Księstwa Mazowieckiego z XV—XVI w. (1417—1433), 2 tomy, wyd. A. Włodarski, Warsz. 1918 — 1930.

Metryka Litewska w mniejszych lub większych wyimkach lub też w formie regestów ogłaszana była w następujących wydawnictwach: Akty Litowskoj Mietriki, t. I cz. 1 i 2, wyd. T. I. Leontowicz, Warsz. 1896—1897. — Litowskoj a Mietrika, oddiel pienoyj, Russkaja Isto-riczeskaja Bibliotieka, t. XX, XXVII XXX, XXXIII, Pierierb. 1903—1915. (Wydawnictwo obejmuje księgi zapisów, ale zawarty tu materiał częściowo do nich nie należy. Mieści się tu bowiem pierwsza księga sądu hospodarskiego 1506—1523 i pierwsza część drugiej księgi sądu marszałkowskiego 1510—1522). — Opiśanije dokumientow i bumag chromaszczichsja to Moskowskpm Archiwie Ministierstwa Justicji, t. XXI, Moskwa 1915 (regesta z ksiąg 5—12 zapisów Metryki Lit. z lat 1492—1529). — Dokumienty Moskowskawó Archiwa Ministierstwa Justicji, t. I. wyd. M. Downar Zapolskij, Moskwa 1897. — Sbormk mańerialow otnosiaszczichsja k istorii panów rady, wyd. }. Malinowski), Tomsk 1901.

g. LEGITYMACJE SZLACHECKIE

W aktach grodzkich i ziemskich spotykamy dość często wpisy o specjalnym heraldyczno-genealogicznym charakterze. Są to tzw. nagany i oczyszczenia praktykowane w stuleciach XV i XVI, czasem w XVII i nawet w XVIII. Są również genealogie i regesta przedkładanych na ich poparcie dokumentów, legitymujących się ze szlachectwa urzędników grodzkich. Wreszcie bardzo liczne rodowody będące podstawą do legitymacji szlacheckich wniesione do akt u schyłku XVIII w. na terytoriach objętych zaborem rosyjskim. Zajmiemy się najpierw naganą i oczyszczeniem⁰⁸.

⁰⁰ Katalogi ksiąg Metryki Koronne! i Mazowieckiej zawarte wT. Wierzbowskiego. Opiśanije diel chro-inasecaychsja w Wanzawskom Glutenom A rchitsii, Warsz. 1912.

S. Ptaszyckij, Opiśanije knig i aktora Litowskoj Mietriki, Pierierb. 1887.

^,M Zob. W. Semkowicz, Nagana i oczyszczenie szlachectwa w Polsce w XIV i XV w., Lw. 1899.

79