DSC07116 (4)

głada w r. 1944 wielu zespołów ksiąg grodzkich i ziemskich podniosła niezmiernie wartość archiwaliów rodzinnych tego typu. W latach poprzedzających ostatnią wojnę archiwa rodzinne były rozrzucone szeroko po całej Polsce. Przechowywane w znacznej części w dworach wiejskich były trudne do zbadania, chociażby zę względu na wielkie ich rozproszenie. Zaledwie nieznaczna część wsiąkła już od dawna w wielkie prywatne zbiory biblioteczne udostępnione pracownikom nauki⁸¹, niektóre, również dostępne, stanowiły odrębne całości archiwalne zorganizowane w sposób nowoczesny⁸², ogromna jednak większość pozostawała bądź całkowicie niedostępna⁰³, bądź też z racji swego rozproszenia trudna do wykorzystania. Zmieniło się to radykalnie dzisiaj, kiedy zachowane archiwalia podworskie znalazły się w archiwach państwowych.

Dodać tu jeszcze należy, iż przywileje książęce i królewskie pochodzące z okresu, kiedy nie prowadzono jeszcze regularnie ksiąg wpisów, a więc sprzed XV w., zostały już dość dawno skoncentrowane przeważnie w archiwach państwowych i bibliotekach publicznych. Większość dochowanych do naszych czasów dokumentów tego typu dotyczyła odbiorców duchownych, zwłaszcza zakonnych, klasztory bowiem ze względu na swe nieraz wielowiekowe trwanie na jednym miejscu najlepiej zapewniały konserwaqę. Po kasacie zakonów zawartość archiwów klasztornych przechodziła bądź w ręce państwa, bądź też stawała się przedmiotem handlu. Jeśli nabywcą szczęśliwie był któryś z magnac-. kich bibliofilów, dokumenty mogły z czasem wraz z jego zbiorami stać się własnością społeczną, jeśli jednak dostały się drobnym kolekcjonerom, najczęściej ginęły bezpowrotnie. Tylko w tych archiwach prywatnych, na których powstanie składały się rodziny magnackie sięgające swym znaczeniem w bardzo odległą przeszłość, dochowało się tu i ówdzie nieco dokumentów tego rodzaju⁰⁴, wystawionych dla odbiorców świeckich. I te, jak powiedzieliśmy wyżej, wraz z innymi archiwaliami prywatnymi przechodziły do archiwów państwowych lub do zbiorów o charakterze mniej lub więcej publicznym.

Wypada zwrócić uwagę na specjalny typ dokumentów spotykanych w większych ilościach w archiwach państwowych. Są to testamenty, które w miarę dezaktualizowania się całymi partiami bywały przekazywane tam przez sądy⁸⁵.

Ostatnia wojna straszliwie przetrzebiła prywatne zbiory archiwalne. Zginęło

⁹¹ Czartoryskich w Krakowie, Zamoyskich, Krasińskich, Przeździeckich w Warszawie, Raczyńskich w Poznaniu, Bibl. Kórnicka etc.

** Np. Archiwum Nieświeskie Radziwiłłów w Warszawie w latach trzydziestych XX w., dziś włączone do Arch. GL Akt Dawnych w Warsz.

⁹³    Np. niezmiernie cenne krakowskie archiwum krzeszowickie i linii Potockich, t. zw. „Pod Baranami",dziś w Wojew. Arch. Państw, w Krakowie.

⁹⁴    Największy bodaj zasób posiada archiwum rodzinne Sanguszków, dawniej w Sławucie na Wołyniu, potem wGumniskich koło Tarnowa, dziś w Wojew. Arch. Państw, w Krak. Obejmuje ono dokumenty Kmitów, Tarnowskich, Ostrofikich i Sanguszków.

⁹⁹ W praktyce było niestety z tym przekazywaniem bardzo rozmaicie. Znane są wypadki na głębokiej prowincji, ie sekretarze sądowi większe partie Starych testamentów sprzedawali osobom prywatnym, a czasem zgoła nB makulaturę. Znaczną ilość testamentów nabył w ten sposób nieżyjący już historyk, prof. St. Szczotka, racuiąc je w ten spcsób od zniszczenia. Cenne dla genealogii chłopskiej testamenty wyd. K. Dobrowolski, Włościańskio rozporządzenia 'ostatniej moli na Podhalu to XVII i XVIII to:, Kr. 1933.

I

56

ff

niemal wszystko to, co z całego kraju dla większego bezpieczeństwa zwieziono do Warszawy. W Wielkopolsce uratowały się zaledwie szczątki archiwów podworskich. I we wszystkich innych dzielnicach Polski straty pod tym względem .są ogromne. Na Ziemiach Zachodnich, gdzie było bardzo wiele takich archiwów prywatnych, większość ich uległa zagładzie. Na szczęście ocalało kilka najwięksi • szych magnackich zespołów archiwalnych na terenie Śląska⁶⁸. Po przeprowadzeniu reformy uratowane z pożogi wojennej archiwalia podworskie przejęte zostały przez archiwa państwowe i to mimo wszystkich zniszczeń w ilości bardzo znacznej. Największy ich zbiór ma warszawskie Archiwum Główne Akt Dawnych. Na drugim miejscu pod tym względem stoi Wojewódzkie Archiwum Państwowe w Krakowie. Informacje o archiwach podworskich przynoszą w formie najogólniejszej wydawane stopniowo przez poszczególne archiwa biuletyny.

Przytaczamy tu jedynie najważniejsze zbiory dokumentów zaczynając od odnoszących się do całego kraju: Codex diplomaticus Regrd Polordae et Lichuniae, wyd. M. D o g i e 1, t.1. IV, V, Vilnae 1758—1764. — Codex diplomaticus Polordae, t. I, II, wyd. L. Rzyszcze vski i A. Muczkowski, Warsz. 1847—1852, t. III, wyd. J. Bartoszewicz, Warsz. 1858, L IV (rzeczy śląskie), wyd. M. Boniecki, Warsz. 1867. — Codex epistolaris saec. XV,.wyd. A. Sokołowski, J. Szujski, A. Lewicki, 3 tomy, Kr. 1882—1897. — Codex epistolaris Vitoldi, wyd. A. Prochaska, Kr. 1882. — Index actorum saeculi XV, wyd. A. L e -wieki, Kr. 1888. — Acta Alexandri regis Polordae 1501 —1506, wyd. F. Papie, Kr. 1927. — Volumina legion, t. I—VIII, wyd. J. O hry z ko, Petersb. 1859, t. IX, wyd. AU, Kr. 1889, t. X. wyd. Z. Kaczmarczyk, Pozn. 1952. — Corpus iuris Polordd, t. III (1506—1522), li IV ćz. 1 (4523—1526), wyd. O. Balzer, Kr. 1906-1910.    . *

Codex diplomaticus Maioris Polordae (1136—1513), wyd. E. R a c z y ń s k i, Pozn. 1840. — Codex diplomaticus Maioris Polomae 1.1—IV, wyd. I. Zakrzewski, Pozn. 1877—1881, t. V, wyd.F. Piekosiński, Pozn. 1908. — Codex diplomaticus Polordae Minoris, wyd.tenże,4tomy Kr. 1876 — 1905. — Dokumenty kujawskie i mazowieckie przeważnie z XIII w., wyd. B. Ulano w-s k i, Arch. Kom. Hist. 1888 IV. — Kodeks dyplomatyczny Księstwa Mazowieckiego wyd. T.J. Lubomirski, Warsz. 1863. — Codex diplomaticus et commemorazionum Masooiae generaHs, wyd. J.K. Kochanowski, t. I, Warsz. 1919. — Akta grodzkie i ziemskie z czasów Rzeczypospolitej z archiwum tzw. Bernardyńskiego we Lwowie, 1.1—IX (dyplomatariusz wojew. ruskiego) wyd. K. Liske, Lw. 1868—1883. — Codez diplomaticus Lithuaniae (1255—1433), wyd. E. Raczyński, Wrocł. 1845. Zbiór dyplomatów rządowych i aktów prywatnych do dziejów Litwy (1387—1710), wyd. M. Krupowicz, Wilno 1858. — Skarbiec dyplomatów znajdujących się w Bibliotece Muzeum Wileńskiego, 2 tomy, wyd: I. Daniłowicz i J. Sidorowi cz, Wilno 1860—1862. — Akta Unii Pohki z Litwą 1385—1791, wyd. S. Kutrzeba i W. Semkowicz, Kr. 1932.

Kodeks dyplomatyczny miasta Krakowa 1257—1506, wyd. p. Piekosiński, 2 tomy, Kr. 1879—1882. — Prawa, przywileje, statuta miasta Krakowa (1507—1696), wyd. F. Piekosiński i S. Krzyżanowski, 2 tomy (4 częśd), Kr. 1885—1892. — Przywileje królewskie miasta St. Warszawy 1376—1772, wyd. T. Wierzbowski, Warsz. 1913. — Codez diplomaticus Vielicensis, Lw. 1371.

Kodeks dyplomatyczny katedry krakowskiej Sw.■ Wacława, wyd. F. Piekosiński, 2 tomy, Kr. 1874—1883. — Triginta documenta ecclesiae cathedralis Plocensis 1230—1317, wyd.

I    W. Kętrzyński, Lw. 1888 — Monumenta histónca dioeces. Vladislaviensis, 24 tomy, Włocła-

¹¹ W archiwa: Schoffgotschów, Noidoów i AJtharihuw we WrocL, Praschmów i ks. na Raciborzu w Opolu# ks. Pszczyńskich w Pszczynie, ks. na Żaganiu i hr. Bruhlów w Zielonej Górze etc.

57