DSC07130 (4)

tych okazjach przez procesujących się wywody ich od fundatorów zapoznają nas z szerokimi nieraz rozgałęzieniami genealogicznymi.

Zupełnie specjalny charakter mają księgi sądów ławniczych miast pruskich, tam bowiem także i szlachta zeznawała w nich masowo swe transakcje. Wobec zniszczenia olbrzymiej większości ksiąg grodzkich i ziemskich z tego terytorium jeszcze bardziej urasta znaczenie tamtejszych ksiąg ławniczych, niestety również mocno przetrzebionych¹¹¹.

Księgi radzieckie (acta consularia) w większości miast późniejsze niż ławnicze (w Krakowie dochowane od r. 1392, w Poznaniu wyjątkowo starsze od ławniczych, bo od r. 1398), w mniejszych miastach określane były często mianem burmistrzowskich. W zupełnie małych miasteczkach nie oddzielano ich czasem od ławniczych i wójtowskich, prowadząc tylko jedną księgę zapisów. Ksiąg radzieckich nie miały jurydyki miejskie. Treść tych ksiąg była bardziej urozmaicona niż ławniczych i, zwłaszcza w niektórych działach, cenna dla genealogii. Obok sądownictwa rady miejskiej i jej aktów ustawodawczych (wilkierzy) znajdowała tu odbicie administracyjna działalność rady, więc m. in. przyjmowanie prawa miejskiego. W większych miastach prowadzono osobne księgi poświęcone zapisom tej treści (libri iuris civilis₃ album ciuium). Najstarsza krakowska pochodzi z r. 1392, poznańska — z r. 1575. W Gdańsku zbiór tzw. ksiąg obywatelskich i listów rodowych sięga wstecz r. 1536. Akty przyjęć prawa miejskiego wymieniają z reguły miejscowość, z której pochodził przybysz, dają więc cenne wskazówki dla wyjaśnienia genezy poszczególnych rodzin mieszczańskich. Ale dla przebadania tak ciekawego procesu infiltraqi do miast żywiołu szlacheckiego księgi przyjęć dają stosunkowo mało. Znajdujemy bowiem w nich nie tylko tę szlachtę, która osiadała w miastach na stałe imając się zajęć właściwych mieszczanom, ale i tę, która kupując nieruchomości miejskie zachowywała nadal w pełni swój charakter wiejskich posesjonatów. By odróżnić jednych od drugich, trzeba by sięgać do innych jeszcze źródeł. W miarę słabnięcia ekonomicznego miast, słabły i rygory obowiązujących w nich przepisów. W ciągu XVII w. szlachta nabywając kamienice lub place miejskie* obywała się coraz częściej bez przyjmowania prawa miejskiego.

Wśród spraw niespornych idących przed radę znajdowały się także wpisy testamentów, które, jak widzieliśmy wyżej, należały również i do kompetencji ławy. W Krakowie w obrębie akt radzieckich istnieje osobny dział ksiąg testamentowych dochowanych od r. 1427. Sprawy opieki nad nieletnimi oraz spadkowe, to znów ważne źródła informacji genealogicznych. Materiał odnoszący się do tych spraw wyodrębniano gdzieniegdzie z ksiąg radzieckich, jako acta pupittaria et successtonalia (w Krakowie od r. 1533, w Poznaniu zachowane dopiero od r. 1730), ale zapisy tego samego rodzaju rozsiane są gęsto i w omówionych już księgach wójtowskich.

^1:1 Dochowały się w pełniejszych zespołach dla: Sc. Miasta Gdańska, Malborka, Pucka (te w Gdańsku), Torunia : St. i Nowego Miasta), Chełmży, Starogardu, Wąbrzeźna, Kowalewa (te w Toruniu).

Księgi miejskie większych miast, podobnie jak grodzkie i ziemskie, prowadzone były początkowo w formie brulionowej (protokół) oraz w formie czystopisu (indukty). Z czasem również i w kancelariach miejskich, za przykładem kancelarii judykatur szlacheckich, poczęto zaniedbywać dokonywania podwójnych wpisów, pozostając jedynie przy protokołach. Dokonało się to jednak na ogół później niż w sądach grodzkich i jeszcze w XVIII w. w szeregu miast mamy do czynienia ze starannie prowadzoną induktą.

Na szczególniejszą uwagę zasługują zbliżone do późniejszej hipoteki pruskiej prowadzone w Gdańsku tzw. księgi dziedziczne, (Erbbiicher) stanowiące niezmiernie bogate źródło dla historii rodzin mieszczańskich.

W wielu miastach istniały osobne archiwa miejskie i to w niektórych wypadkach o wspaniałych zasobach, jak np. Archiwum Akt Dawnych m. Krakowa czy Archiwum m. Gdańska, które stało się rdzeniem Archiwum Państwowego w Gdańsku. Mniejsze miasta nie posiadające własnych archiwów składały swe starsze zasoby w ciągu XIX i XX w. w formie depozytów w archiwach państwowych, bądź w archiwach większych miast, np. Krakowa. W r. 1952 archiwa miejskie Krakowa, Warszawy, Poznania, Torunia, Lublina, Wrocławia i innych pomniejszych miast włączono do archiwów państwowych. Zniszczenia spowodowane ostatnią wojną zmniejszyły poważnie zasoby tych cennych źródeł¹¹².

Z ogłoszonych drukiem: Najstarsze księgi i rachunki miasta Krakowa 1300—1400, wyd. F. P i e k o s i ń s k i, J. Szujski, Kr.- 1878. — Najstarsze księgi sądu najwyższego prawa niemieckiego na zamku krakowskimi wyd. A. Kłodziński, Arch. Kom. Prawn. X, Kr. 1936.

—    Księgi ławnicze krakowskie 1365—1376, 1390—1397i wyd. S. Krzyżanowski, Kr. 1904. — Księgi przyjęć do prawa miejskiego w Krakowie 1392— 2506, wyd. K. Kaczmarczyk, Kr. 1913. — Cracoma artificiion 1300—1500, wyd. J. Pcaśnik, Kr. 1917, 1501 —2550, zebr. J. P t a ś n i k, wyd. M. Friedberg, Kr. 1936, 1937, 1948. — Księgi radzieckie kazimierskie 1369—1381,1385—1402, wyd. A. Chmiel, Kr. 1932. — Najdawniejsza księga sądowa miasta Biecza, wyd. B. Ulanowski, Arch. Kom. Prawn. V, Kr. 1897. Akta radzieckie rzeszowskie 1591—1632, wyd. A. Przyboś, Wrocł. — Kr. 1957. — Akta sądu leńskiego wyższego w Gródku Goleskim 1405—1546, wyd. F. Piekosiński, Kr. 1889. — Pomniki dziejowe Lwosea z Archiwum miasta, wyd. A. Czołowski, 4 tomy, Lw. 1892—1921, — Księga ławnicza Przemyśla 1445—1452. wyd. J. Smółka i Z. Tymiński, Przemyśl 1936. — Księga radziecka miasta Drohobycza 1542—1563, wyd. H. Polaczkówna, Lw. 1936. — Dos Stadtbuch non Posen, wyd. A. Warschauer, Posen 1892. — Akta radzieckie poznańskie 1434—1501, wyd. K. Kaczmarczyk, 3 tomy, Pozn. 1925—1948. — Stadtebuch des Landes Posen, wyd. H. Wuttke, Leipzig 1864. — Liber scabinorwn Veteris Cwitatis Thonmensis 1363—1428, wyd. K. Kaczmarczyk (Fontes 29), Toruń 1936. — Księgi ławnicze miasta Starej Warszawy z XV w., t. 11427—1453, wyd. S. Ehrenkreutz i T. Wierzbowski, Warsz. 1916.

—    Wyjątki z najdawniejszej księgi miejskiej lubelskiej, wyd. B. Ulanowski (Pisarze Dziejów Pol. IX), Kr. 1886. — Landa miejskie lubelskie XVII w., wyd. J. R i a b i n i n, Lublin 1935.

Z terenu W. Ks. Litewskiego niektóre księgi magistratów (Mohilewa, Polocka, Uszacza)

¹ * Katalog Archiwum Akt Dawnych mi tu ta Krakowa, pod red. Sc K r z inowskiego, 12 tomy, Kr. 1907— —1915. — J. Smolka, Katalog Archiwum Akt Dawnych miana Przemyśla, Przemyśl 1927. — Wykazy zasobów ksiąg miejski di znajdujących się obecnie w archiwach przynoszą z grubsza Biuletyny poszczególnych archiwów wy* dawane w formie skryptów. Ostatnio ukazała się publikacja pc Archiwum Główna Akt Dawnych w Warszawie. Przewodnik po zespołach. I. Archiwa dawnej Rzeczypospolitej, Wanz. 195B.    .

87