DSC09643 (2)

chanowski po owej wielkiej walce i przemianie, których ślady starami się tropić stal się innym i jcsięzo większym artystą, niżeli byl w elc.l gurch, *

Jesrczc jednego spróbuję „przybliżenia" do owej przemiany, szu' kając klucza jeszcze raz w „spinowej ręce" Necessitas. Jeśli nad owymi stołem pod lipą czarnoleską— tym stołem z naszej literackiej legendy! w którym chcielibyśmy widzieć symbol nie zakłóconego niczym spo-l koju — staje ona jako anugonisfka Poeticae nescio cjuid blandum spi-| rantis, to znaczy, że jest ona nie tylko dawczynią doświadczenia, ale; także nauczycielką czegoś aktywnie przeciwstawionego tamtej błogości! Jeśli tamta jest tchnieniem, powiewem, rozjarzaniem się jutrzenki, tal wskazuje drogę ku temu, CO w sztuce*jest twarde, có jest w niej upartą! dyscypliną, wyprowadzoną z dojrzałości, z trzeźwego rozpoznania sprawi życia i śmierci. Gdy Necessitas staje naprzeciw tamtej słodyczy „niosąca! w spiżowej ręce haki i kliny”, spiżowość ta odnosi się, jak myślę, nie tylkol do nieubłaganej goryczy dóświadczenia, lecz oznacza także wolę two-l rżenia — wykuwania — sztuki dostatecznie twardej, aby mogła sprostać! doświadczeniu.

Trzeba by zupełnie odrębnego eseju, aby wykazać, że Jan Kocha-I nowski w swych najważniejszych cyklach polskich, przede wszystkimi w Psałterzu i w Trenach, należy raczej dó gatunku poetó\vu;zeźbiarzy I niż poetów-muzyków (co oczywiście Bynajmniej nie przeczy cudownej I muzyczności jego Psalmów), czyli raczej do klasyków niż do romanty-l ków — w najogólniejszym i całkowicie oderwanym od ćhronologizującej I historiografii sensie tych terminów. Aby też śledzić na przykład dach, jak pracował on świadomie nad tym, by materię swych wielkich I utworów uczynić jak najbardziej kamienną. Najcięższej próbie musiała| sprostać ta jego sztuka w Trenach, gdy w 1579 roku przygniótł go najstraszniejszy smutek jego życia: śmierć córki Orszuli. To, co miał do powiedzenia od siebie wprost, poza sztuką, poza swoją rzeźbiarską pracą, zawarł w jednym zdaniu wypisanym pod koniec dedykacji tego poematu. „Nie masz Cię, Orszuli) moja.” Niczego więcej nie mógł powiedzieć. Ale w sztuce wykuł monument, jeden g najosobliwszych poematów świata — przez to, że tak kamienny, a zarazem tak osobisty. I Orszuli, i zmarłej niedługo po niej drugiej córce Annie wystawił też — w czarnoleskim ogrodzie — słup kamienny z łacińską inskrypcją, którą potem włączył do zbioru Paricoema:

Jam nie Niobe po śmierci dziatek skamieniała.

Chociaż o stracie dziatek też świadcząca skala.

Dla pamięci głębokiej, bolesnej swej troski Po zgonie ich postawił mnie wieszcz Kochanowski.

Żem pozbawiona czucia i nie znam żałości,

Los mój dla serca jego jest źródłem zazdrości.

(ii*. -Va kthmmi)

Cui, quod sum sensus expers, omnisque dołoris Nesda, fortuna invidiosa mea.

Końcowy ten dystych, to na pewno jest coś więcej niż konwencja żałobnego napisu. I na pewno rzuca on też światło na poetę-rzeżbia-rza, na całą sprawę wyboru takiego właśnie, a nie innego rodzaju poezji, poezji jako dyscypliny dążącej do jak najsurowszej obiektywności, do czynienia materii artystycznej jak najbardziej kamienną. Ale dotykamy tu już tak głębokich problemów sztuki, że pióro się cofa przed ich komentowaniem.

| Wracając do spraw rzemiosła, warto tu powiedzieć, że chyba każdy artysta (w przeciwieństwie na przykład do filozofa, lotnego sokoła jest właściwie człowiekiem pracy fizycznej — niezależnie od tego. w jakiej materii pracuje: muzycznej, słownej czy plastycznej. 1, dojrzewając, uświadamia to sobie (co jest prawdopodobnie ową abundant resignation, „obfitą rezygnacją”, którą T.S. Eliot uważa za niezbędny wartmek prawdziwego klasycyzmu). Prawie z konieczności zaczyna wtedy cenić wyborne cnoty kamienia i w mniejszym lub większym stopniu pojmować to, co Rainer Rilke exprcssis verbis wypowiedział w poemacie ganiąc poetów, którzy biadają nad niedolą „zamiast się twardo przeistaczać w słowa, jak kamieniarz budujący katedrę przemienia się zawzięcie w niewzruszoność głazu”:

statt hart sich in die Worte zu Ycrwandcln, wie sich der Steinmetz einer Kathcdralc yerbissen umsetzt in des Steines Gleichmut.

I mówi o tyrti, jak wielką nauką jest ujrzenie choćby jeden raz, jak przeznaczenie wchodzi w wiersze — i już nie wraca: