DSCF0029

mieszane...” (7 lutego). Na następnym przesłuchaniu, jak widzieliśmy, generalny wikariusz przerwał mu, w chwili gdy mówił o Podróżach Mandeuille^>a, by zapytać, „czy książka ta * nie wspominała o chaosie”. Menocchio odpowiedział przecząco, nawiązując (ęym razem świadomie) do wspomnianej koncepcji więzi między kulturą piśmienniczą a kulturą przekazów ustnych: „Nie, panie, ale o tym czytałem w Kwiatku Biblii, a inne rzeczy* o których mówiłem na temat tego chaosu, sam wymyśliłem.”

W rzeczywistości Mcnocchio nie pamiętał dobrze. W Kwiatku Biblii nie ma właściwie mowy o chaosie. Niemniej jednak biblijną opowieść o stworzeniu poprzedza, i to bez najmniejszej troski o spoistość, parę rozdziałów pochodzących w znacznej części z Elucidarium Honoriusza z Autun: metafizyka miesza się tam z astrologią, teologia zaś z koncepcją czterech, temperamentów. Czwarty rozdział Kwiatka (Jak Bóg stworzył człowieka z czterech elementów) zaczyna się następująco: „Jak jest powiedziane,* na początku Bóg stworzył wielką materię, która nie posiadała formy ni kształtu; stworzył jej tyle, że mógł brać i robić to, co chciał, i podzielił ją tak, że wydobył z niej człowieka uformowanego z czterech elementów...” Jak widać, zakłada się tutaj pierwotną nierozdzielność elementów, co faktycznie wyklucza stworzenie ex nihilo jg brak jednak wzmianki o chaosie. Możliwe, że ten uczony termin Menocchio znalazł w książce, o której przypadkowo wspomina podczas drugiego procesu (przekonamy się też, że w 1584 roku była mu już ona znana): Supplementum supple-menti delle croniche eremity Jacopa Filippa Forestiego. Kronika ta, napisana pod koniec XV wieku, choć o charakterze zdecydowanie średniowiecznym, zaczyna się od stworzenia świata. Po przytoczeniu słów Augustyna, patrona zakonu, Foresti pisze: „i powiedziane jest, że na początku * Bóg stworzył niebo i ziemię; i nie jest tak, że te już były, lecz być mogły, gdyż napisane jest dalej, że stworzone zostało niebo; to tak jak nasienie drzewa, jeśli przy-¹ z nicości

jąć, że tutaj mamy mieć korzeń, pień, gałęzie, owoce i liście, i choć jeszcze ich nie ma, lecz z niego mają powstać.

I powiedziane jest, źe na początku Bóg stworzył niebo i ziemię, jakby zalążki nieba i ziemi, jako że materia nieba i ziemi była jeszcze zmieszana; skoro jednak pewien był, że to ma być niebem i ziemią, dlatego też materię tę niebem i ziemią już był nazwał. Tę rozległą bezkształtną materię nasz Owidiusz, na początku swojego głównego dzieła, i inni filozofowie nazwali chaosem, o którym tenże Owidiusz w księdze swej pisze: «Natura, nim stała się ziemią i morzem, i niebem, które wszystko obejmuje, miała jedno oblicze w całym swym okręgu, przez filozofów chaosem nazwane, była ogromną i nieprzetrawioną materią; i była jedynie nieokreślonym i nieruchomym ciężarem zgromadzonym w jednym wielkim okręgu zawierającym różne zalążki rzeczy jeszcze dobrze nie połączonych.»”

Foresti, próbując pogodzić Biblię z Owidiuszem, zaproponował w rezultacie kosmogonię bardziej owidiuszo-wską*niż biblijną. Koncepcja pierwotnego chaosu, „ogromnej i nieprzetrawionej materii”, głęboko poruszyła Me-nocchia. Stąd też, po wielokrotnym przemyśleniu wszystkiego, wzięły się u niego „inne rzeczy [...] na temat tego chaosu, [które] sam wymyśliłem”.

„Rzeczy” te Menocchio starał się przekazać słuchaczom . z wioski. „Zrozumiałem, że mówił on* — przytoczył Giovanni Povoledo -Jpl iż na początku ten świat był niczyimi i że z wody morskiej ubity został jak piana, i ściął się niby ser, z którego zrodziło się potem mnóstwo robaków, i robaki te stały się ludźmi, z których najpotężniejszym i najmądrzejszym był Bóg, i wszyscy stali się jemu posłuszni...”

Świadectwo to bardzo pośrednie, wręcz z trzeciej ręki: Povoledo przekazał to, co zasłyszał od pewnego przyjaciela osiem dni wcześniej, „idąc, w drodze na targ do Porde-none”; przyjaciel zaś opowiedział to, czego dowiedział się od innego przyjaciela, który rozmawiał z Menocchiem. Menocchio na pierwszym przesłuchaniu przedstawił nieco odmienną wersję: „Powiedziałem, że zgodnie* z moim

7* 99