DSCF6789

w

•NOC¹ I DNIU¹

j dramatem.¹ W ten sposób pneiwycięione zostały tradycyjne poglądy S»ielhaj$ensu który w sWych studiach nad powieścią i w praktyce oisarskiej narsucit prosie artystycznej technikę dramatu. Ten długoletni spór ma znaczenie nie tylko teoretyczne, slje i historycznoliterackie; doprowadził on do postulatów normatywnych, w imię których Kobert Petsch dokonał generalnego przewartościowania niemieckiej produkcji beletrystycznej ostatnich lat.

Xa tle tero historycznego sporu dzieło Dąbrowskiej ukazuje się jako niezbity dowód słuszności i prawdy postulatów tak.zwanej, czystej sztuki narracyjnej. Wspomnieć tu trzeba, że dokładnym odpo-wiednisiem scharakteryzowanej kontrowersji niemieckich krytyków są. z jednej strony, zarzuty postawione Nocom i dniom przez L. Pomi-rowskiego, wielbiciela dramatycznej i dynamicznej sztuki Kadena, z drugiej — entuzjastyczny głos K. W. Za Wodzińskiego, wskazującego na doniosłe i przełomowe znaczenie epickiego realizmu naszej powieści.

W świetle scharakteryzowanej „autonomicznej" techniki sztuki narracyjnej, przezwyciężającej narzucony z zewnątrz przymus bezwzględnego obiektywizmu, wyjaśnia się jeszcze jedno szczególne znamię dzieła Dąbrowskiej. Oto autorka mimo ścisłego dystansu co pewien czas bezpośrednio wypowiada swoje sądy, opinie i oceny w postaci niecsobowych formułek, aforyzmów, stanowiących jedną z^bafdziej jAaraktei^tycgiych osobliwości formalnych _J2ggy„ i__dni. Aforyzmy te spotkały się z zastrzeżeniami krytyki nie tyle dla swej merytorycznej zawartości, ile ze względów estetycznych.. A przecież stanowią one pierwszorzędny środek techniki^ artystycznej. Formułują one poznawczy i moralny sens każdego epizodu, każdego etapu powieści, dają to, co krytyk niemiecki (H. Franek) nazywa „narracyjnym tłumaczeniem życia", i wyjaśniając ogolhe znaczenie opisy wartych prywatnych losów i przeżyć, jak gdyby usprawiedliwiają artyzm. Z tego ostatniego względu są znamiennym wyrazem surowej, niemal ascetycznej względem siebie postawy duchowej autorki.

Ponadto zaś ukazując czytelnikowi ogólne znaczenie opowiedzianych losów i przeżyć uczą owe_afqryzmy głębszego spojrzenia na życie. uczą także określonego stanowiska moralnego, które można przy-

•NOCK I DNXK«

289

jąć lub odrzucić, a w każdym razie trzeba dobrze sobie uświadomić i przemyśleć. Z tego punktu widzenia Noce i_L dnie okazują się utworem dydaktycznym, co o tyle nie_ powinno by ć_niespodzlanką, że dydaktyzm stanowi prawie nieodłączną cechę epiki.

_    / A* /    , •».;

WIEDZA O ŻYCIU ' Tt< _    /'•*'}

AforyzmyJDąbrowskiej służą przede wszystkim _do_tego, aby wy-jasmi^pówieddane w powieści czyny i działania ludzkie, aby wydo-Eyc7h? jaw ich głębsze przyczyny. i~sens. Oto charakteiystyczriy^typo-' wy przykład: „Anka¹ zresztą, choć jej łzy ciekły z oczu, też w gruncie rzeczy rwała się do życia w Warszawie, gdyż rwać się od życia do życia jest codziennym losem człowieka” (II, s. 42). Przykład ten wskazuje równocześnie na bardzo swoisty kierunek tego aforystycznego wyjaśniania czynów. W Nocach i dniach odruchy, uczucia, postępki bohaterów tłumaczą się nie tyle indywidualną” strukturą psychiczną postaci działających, nie tyle indywidualnym charakterem, ile^raczej jakimś wspólnym, powszechnym, ogólnoludzkim źródłem czucia i działania, do którego sprowadza je autorką.    *    .........

Dlatego nieraz spotykamy w toku opowiadania w Nocakh i dniach uogólnienia w rodzaju: „Przed rozstaniem każdy stara się być w surowym porządku wobec tych, z którymi się żegna” (II, s. 41; podkreślenie nasze). W tym zdaniu, jak we wszystkich .rozsianych w powieści aforyzmach, Dąbrowska dobywa na jaw drzemiącą ka^ym przedstawicielu ludzkiego iudzajiPniezmi?nńj'^ cząstkę człowieczeństwa. *TJ2n£jąc"iealne~iśtnienie tej zawsze aktualnej i wiekuistej, codziennej i absolutnej cząstki natury ludzkiej, ukazując ją na dnie każdego działania, każdego postępku człowieka, udowadnia autorka głęboką rację zagrożonego humanizmu, który w jej ujęciu z abstrakcyjnego, papierowego postulatu moralistów staje się prawdą, rzeczywistym faktem żyda.

Czasem takie sprowadzenie do człowieczeństwa ma na celu obronę postaci7~\łspra\dedirwienie~3ej”przed .możliwymi _zarzutami. Tak na przykład nieraz podczas czytania Nocy i dni skłonni jesteśmy gniewać si^luijoburzaćr lub“~na wet'potępiać panią Barbarę Niechdcową, ale "oto autorka” ukaziffe~nóm"grzechy i słabości tej bohaterkijakojiąsze. grzechy, jako ludzkie, j^cjyludzkie słabości. Pewnego razu pani Bar-~bara, pogrążona w smutnych rozmyślaniach, gubi się w splątanych 19 Fryde

1

Por. zwłaszcza studium E. Evertha Dte Kunst der Erzdhlung, „Zeitschrift Sr Asthetik u. aUęemeine Kunstwissenschaft" 1925, XVI, oraz książkę B. Petscha Wesen sad Formęn der ErzSKUnmst, Halle 1934. (Frzyp. aut.)