DSCN1681 (5)

30 Determinizm w socjologii

nia o jego słuszności. Jak zauważył Max Weber [1985, s, 72]: „Dla ścisłych nauk przyrodniczych «prawa» są tym ważniejsze i cenniejsze, im są ogólniejsze; dla poznania zjawisk historycznych w ich konkretnym ujęciu prawa najogólniejsze, jako najbardziej puste treściowo, z reguły także są najmniej warte”.

Krytyka determinizmu jednoczynniko-wego oraz ściśle z nim związanego pojęcia przyczynowości wiązała się z poszukiwaniem odmiennych sposobów wyjaśniania. Wskazywano, że związek przyczynowo-skutkowy nie zawsze musi być związkiem jedno-jednoznacznym; różnorodne przyczyny mogą prowadzić do takich samych skutków, jak i odwrotnie, jedna przyczyna w odmiennych warunkach może wywołać różne skutki. Zasadnicza uwaga została poświęcona nie tyle badaniu relacji przyczynowo-skutkowych, ile ustaleniu warunków zajścia badanego zjawiska - wyróżnia się m.in. warunki wystarczające, konieczne (niezbędne), sprzyjające [A. Malewski, J. Topolski 1975, s. 111-122]. Istotną rolę odegrała wprowadzona przez Gunnara Myrda-la [1976, s. 87-89] koncepcja „przyczynowości okrężnej", w której skutki pośrednio wpływają na zmianę warunków początkowych (przyczyn); jest to nawiązanie do wypracowanego w cybernetyce pojęcia sprzężenia zwrotnego.

Determinizm jest pojęciem o zakresie szerszym niż przyczynowość; mogą bowiem istnieć zależności deterministyczne, chociaż akauzalne. Orientacja deterministyczna usiłuje znaleźć jakieś czynniki warunkujące istniejący stan rzeczywistości, zakłada się przy tym, że proces ten nie odbywa się w sposób całkowicie dowolny i przypadkowy. Z reguły wskazuje się, iż przeszłość w sposób mniej lub bardziej jednoznaczny wyznacza stan teraźniejszy i przyszły. Na tej podstawie możliwe jest przewidywanie zjawisk [J. Karpiński 1985, s. 91], W ujęciu skrajnym usiłuje się ustalić różnego typu „konieczności dziejowe" czy też „żelazne prawa rozwoju społecznego". Jak wskazywał Karl R. Popper [1984, s. 2-3], stanowisko takie, będące w istocie rzeczy wiarą w znajomość sensu dziejów, służy niejednokrotnie do usprawiedliwiania totalitarnych systemów sprawowania władzy.

Prawa nauki również usiłują zawrzeć w sobie jakieś „konieczności” występujące w tym fragmencie rzeczywistości, którego dotyczą. Konieczności te nie mają jednak charakteru absolutnego. Wiąże się to z probabilistyczną interpretacją praw nauki. Ustalając zależność między dwiema zmiennymi nie stwierdza się, że w każdym bez wyjątku przypadku zależność ta musi być spełniona, lecz jedynie, iż wzrasta statystyczna częstość takiego zdarzenia, że jeśli wystąpi jedna z tych zmiennych, to zajdzie także i druga, 'lego rodzaju interpretacja praw nauki dopuszcza bardziej woluntan-styczne ujmowanie rzeczywistości społecznej; znajduje się tu miejsce na podmiotowy aktywizm oraz na procesy autodeterminacji.

Różnice między determinizmem a in-determinizmem, zwłaszcza w ich wersjach umiarkowanych, stają się coraz mniej wyraźne. Najbardziej dobitnym tego przykładem są prawa statystyczne - jedni uznają je za przejaw „determinizmu ogólnego", inni za wyraz indeterminizmu [W. Krajewski 1977, s. 28-29].

Determinizm traktować można jako pewne założenie, które poznający podmiot przyjmuje co do rzeczywistości. Zakłada się, że występują w niej pewne prawidłowości i regularności, które nauka powinna starać się odkryć. Jednocześnie przyjęcie tego założenia przesądza, do pewnego stopnia, możliwe do uzyskania rezultaty poznawcze. W badaniach nacisk kładzie się na poszukiwanie wszelkich powtarzalności, wyłączając z pola obserwacji to wszystko, co nie jest zgodne z tym zaakceptowanym a priori obrazem rzeczywistości. Z tego punktu widzenia rodzi się możliwość wypracowania pozadcterministycznych ujęć rzeczywistości społecznej. Wymaga to jednak odmiennego zdefiniowania istoty po-