DSCN1681

30 Deteraiiotan w socjologu

nla o jego słuszności. Jak zauważył Max Weber [1985, s. 72j: „Dla ścisłych nauk przNTodniczsch «prawa» są tym ważniejsze i cenniejsze, im są ogólniejsze; dla poznania zjawisk historycznych w ich konkretnym ujęciu prawa najogólniejsze, jako najbardziej puste treściowo, z reguł) także są najmniej warte".

Krytyka determkiizmu jcdnoczynmko-wego oraz ściśle /. nim związanego pojęcia przyczynowości wiązała się z poszukiwaniem odmiennych sposobów wyjaśniania. Wskazywano, że związek przyczyn o wo--skutkowy nic zawsze musi być związkiem jcdno-jednoznacznym; różnorodne przyczyny mogą prowadzić do takich samych skutków, jak i odwrotnie, jedna przyczyna w odmiennych warunkach może wywołać różne skutki. Zasadnicza uwaga została poświęcona nie tyle badaniu relacji przyczynowo-skutkowych, ile ustaleniu warunków zajścia badanego zjawiska - wyróżnia się m.in. warunki wystarczające, konieczne (niezbędne), sprzyjające [A. Malewski, J. Topolski 1975, s. 111-122). Istotną rolę odegrała wprowadzona przez Gunnara Myrda-la (1976. s. 87-89) koncepcja „przyczynowości okrężnej", w której skutki pośrednio upływają na zmianę warunków początkowych (przyczyn); jest to nawiązanie do wypracowanego w cybernetyce pojęcia sprzężenia zwrotnego,

Determmizm jest pojęciem o zakresie szerszym niż przyczynowość; mogą bowiem istnieć zależności deterministyczne, chociaż akauzalne Orientacja deterministyczna usiłuje znaleźć jakieś czynniki

warunkujące

istniejący stan rzeczywistości, zakłada się przy tym żc proces ten nic odbywa się w -.posob całkowicie dowolny i prApad-kowy. Z reguły wskazuje się. ,z pSS w sposób mmcj lub bard/ny jednoznaczny wyznacza stan teraźniejszy i _pr,_vs/iy ^ tej podstawie możliwe jest pr/c^w.™ zjawisk )J Karpiński 1985, s^l w'2i

„konieczności dziejowe" czy leź prawa rozwoju społecznego" Jak

wał Karl R. Popper (1984, s. 2 3J. stanowi-sko takie, będące w istocie rzeczy wiarą w znajomość sensu dziejów, służy nicjcd. nokrotnic do usprawiedliwiania totalitar. nych systemów sprawowania władzy.

Prawa nauki również usiłują zawrze w sobie jakieś „konieczności" występuj w tym fragmencie rzeczywistości, którego dotyczą. Konieczności te nie mają jednak charakteru absolutnego. Wiąże się to z pro-babilistyczną interpretacją praw nauk Ustalając zależność między dw iema zmiennymi nic stwierdza się, że w każdym bez wyjątku przypadku zależność ta musi być spełniona, lecz jedynie, iż wzrasta statystyczna częstość takiego zdarzenia, żc jeśli wystąpi jedna z ty ch zmienny ch, to zajdzie także i druga. Tego rodzaju mtcrprctacii praw nauki dopuszcza bardziej woluntary-styczne ujmowanie rzeczywistości społecznej; znajduje się tu miejsce na podmiotowy aktywizm oraz na procesy autodetcrminacji

Różnice między determinizmem a in-dełemńnizmcm. zwłaszcza w ich wersjach umiarkowanych, stają się coraz mniej wyraźne. Najbardziej dobitnym tego przykładem są prawa statystyczne jedni uznają je za przejaw „detenninizmu ogólnego", inni za wyraz indeterminizmu [W. Kraiewski 1977, s. 28- 29).

pewne założenie, które poznający podmiot przyjmuje co do rzeczywistości Zakłada się. żc występują w niej pewne prawidłowości i regularności, które nauka powinna starać się odkryć. Jednocześnie przyjęcie tego założenia przesądza, do pewnego stop-^n,a, możliwe do uzyskania rezultaty po-znawcze W badaniach nacisk kładzie się tu Poszukiwanie wszelkich powtarzalności.

^ątva-*^Jł^c 7 Pola obserwacji to wszystko. ^{co nie} *t>odne z tym zaakceptowanym

^p[^lori obrazcm rzeczywistości. Z tego Punktu widzenia rodzi się możliwość wy cowama pozadeterministycznych ujęć

nak r?°^{ŚCi s}P°^łcczn€J Wymaga to jed-nuennego zdefiniowania istoty po-