DSCN1838 (5)

Przykładem prostej relacji faktu Zwiastowania może być malowidi 11 poł. XVII w. znajdujące się w kościele św. Małgorzaty we Wzdole (il. Ukazuje ono chwilę powitania Maryi przez Gabriela. Archanioł zgięty w Sp ^{1 2} nie ze czcią pochyla głowę. W prawej ręce trzyma kwiaty lilii — symbol li stośd. Najświętsza Panna w odpowiedzi na jego słowa z wdziękiem spuszęJ powieki, a wyraz jej twarzy i ułożenie dłoni wskazują na powagę i pokor² Tradycja takiego właśnie wyobrażenia chwili Zwiastowania jako misteria rozgrywającego się w obecności dwóch osób sięga sztuki wczesnochrześcija² skiej. Najstarszym przedstawieniem tego rodzaju jest fresk w katakumbach św. Pryscylii pochodzący z II w.² Maryja i Gabriel odziani w rzymskie togi to. czą rozmowę, od której zależą losy świata. Znamienny jest fakt, iż przyszła matka Chrystusa siedzi, podczas gdy archanioł przemawia stojąc. Uwagi wi. dza nie rozpraszają żadne elementy sztafażu.

W wiekach późniejszych scena Zwiastowania została rozbudowana. Pod. ręcznik malarski z Góry Athos podaje dwa przepisy dla artystów zamierza, jących przedstawić Zwiastowanie⁴. Według pierwszego z nich scena ma się rozgrywać przed domem, Maryja powinna stać z lekko pochyloną głowa w lewej ręce trzymać szpulkę z nawiniętym jedwabiem, a prawą wyciąga do archanioła. Stojący przed nią Gabriel prawą rękę ma unieść w geście powitania, w lewej zaś dzierżyć włócznię. Na niebie należy ukazać Ducha Swię. tego zstępującego pod postacią Gołębicy. Drugi przepis zaleca podzielenie Zwiastowania na cztery sceny zawierające poszczególne fazy dialogu, pytania i odpowiedzi⁵. Tendencja do rozdzielania przedstawień na kolejne epizody, zgodnie z zaleceniami wspomnianego podręcznika malarskiego, utrzymywała się przez całe średniowiecze.

W czasach nowożytnych artyści ograniczali się do wybrania jednego z tych momentów. Wyobrażali (zdziwienie Najświętszej Panny na widok anioła lub też głębokie zamyślenie nad jego słowami, wreszcie pokorne poddanie się woli Bożej.JW polskiej sztuce nie występują Zwiastowania rozbudowane do cyklu, natomiast częste jest zjawisko| ilustrowania poszczególnych faz dialogu Maryi z archaniołem.JDało to początek czterem grupom wizerunków.

Scena powitania bywa zaakcentowana poprzez umieszczenie w dłoni Gabriela banderoli z napisem: „Ave Maria", jak to ma miejsce na obrazie z kościoła św. Piotra i Pawła w Łeknie (il. 163)⁶ lub na rycinie z mszału przecho-

wywanego w Bieruniu Starym (il. 164)^T. Oba te obiekty pochodzą z XVII w. a więc z okresu, gdy zwyczaj umieszczania napisów na banderolach — tak powszechny w średniowieczu — już zanikał. Na wspomnianej kompozycji ze Wzdołu starano się tylko za pomocą gestów i mimiki postaci oddać atmosferę chwili i scharakteryzować uwieczniony moment. Nie ma w twarzy Maryi przerażenia czy chęci ucieczki, bowiem zgodnie ze zdaniem teologa polskiego działającego na przełomie XVI i XVII w. — Wuchaliusza „Panna ujrzawszy Anioła nie zlękła się jego przybycia jako niekiedy Manue ojciec Samsona, Daniel i Zachariasz, Prorocy, Tobiasz Stary i Młody jako, że żywot jej niewinny prawie a świątobliwy takowego strachu z anielskiej przytomności nie przyjmował"*.

Inna w wyrazie jest scena powitania z płaskorzeźby w kościele św. Mateusza w Chlaniowie (il. 165)*, gdzie podobnie jak na rąiedziorycie wykonanym w 1 poł. XVII w. według wzoru Rubensa (il. 166) znajdującym się w zbiorach Biblioteki Narodowej w Warszawie (13.G.2328), Maryja zdziwiona słowami Gabriela cofa się w geście przerażenia. Wiąże się to z nowożytną| tendencją do psychologizacji,| nadawania reakcjom Matki Bożej znamion naturalności! oraz do anegdotycznego rozwijania zwięzłej i rzeczowej relacji ewangelisty. Siady takiego myślenia odnajdujemy także w poezji polskiej. Strofy pieśni z XVI w. stanowią wyjaśnienie gestykulacji Madonny z wymienionych Zwia-stowań:

Sromała się Panna z takiego pozdrowienia,

Iż go nie słychała od swego narodzenia,

Ani też od żadnego stworzenia³*.

Z innych pieśni dowiadujemy się, że po słowach Gabriela Najświętsza Panna „Stała jak róża czyrwona"⁴ lub, iż „zlęknęła się aż prawie omglała"³*.

Tendencja zaznaczająca się w płaskorzeźbie z Chłaniowa do najpełniejszego wyrazu doszła w przedstawieniach inspirowanych apokryfami, a więc bardziej rozbudowanych niż kompozycje oparte na opisie ewangelicznym.

Po pozdrowieniu anielskim kolejnym epizodem Zwiastowania była zgodnie z wielowiekową tradycją ikonograficzną chwila, gdy Najświętsza Panna ze zdumieniem spytała:/„Jakoż się to stanie?" Nie chcąc posłużyć się przestarzałą banderolą z napisem, malarze baroku wyrażają tę wątpliwość poprzez gesty zdziwienia lub bezradności |— jak na obrazie z Grodna” lub z ołtarza głównego kościoła parafialnego w Czerniejowie¹⁴.

121

1

*    Wzdół, woj. kieleckie, kościół św. Małgorzaty. Obraz z 1 poł. XVII w. KZSwP, t. 3: Województwo kieleckie, pod red. J. Łozińskiego i B. Wolff, z. 4: Powiat kielecki, oprać. T. Przypkowski, Warszawa 1957, s. 68.

*    Reprod. w: M. Jarosławiecka, Zwiastowanie NMP w sztuce, „Wiara i Życie", R. 28: 1929, s. 105.

*    G. Millet, Recherches sur l'iconographie de l'Evangelie aux XIV, XV et XVP siecles d'apres les monuments de Mlstra, de la Macedoine et du Month-Athos. Dessiu de Sophie Millet, Patis 1960, s. 68n. M. Jarosławiecka, op. cit., s. 106.

2

   Poszczególne sceny opisuje podręcznik z Góry Athos:

a)    Maryja siedzi na krześle i przędzie purpurę. Z nieba zstępuje anioł z płonącą gałązką w ręce.

b)    Anioł stoi przed Maryją i wita ją słowami: Ave Maria. Zdziwiona Madonna pyta: „Jakoż się to stanie". Napisy umieszczone są na wstęgach koło ust.

c)    Gabriel wskazuje widniejący nad głową napis: „Duch Święty to sprawi".

d)    Maryja siedzi na tronie, za którym dwaj aniołowie rozpościerają wielką zasłoni Nad jej głową unosi się wśród obłoków gołębica symbolizująca Ducha Świętego Por. M. Jarosławiecka, op. cit., s. 106-197.

* Łekno, paw. Węgrowice, woj. poznańskie, ołtarz bbczny w kościele św. Piętn i Pawła z 1 ćw. XVII wieku. KZSwP, t. 5: Województwo poznańskie, pod red. T. Rusi-czyńskiej, A. Sławskiej, z. 27: Powiat węgrowski, oprać. 1. Galicka, I. KaczorowsU H. Sygietyńska, Warszawa 1964, s. 12.

3

Bieruń Stary, pow. Tychy, woj. katowickie, kościół cmentarny, mszał rzymski wydany w Wenecji w 1640 roku. Karta tytułowa, drzeworyt ze sceną „Zwiastowania" sygn. NH, wydany w Krakowie w oficynie Schedla w 1664 r. KZSwP, t. 6: Województwo katowickie, pod red. I. Rejduch-Samkowej, J. Samka, z. 13: Powiat tyski, oprać. K. Dżułyńska, A. M. Olszewski, Warszawa 1964, s. 4.

•J. Wuchaliusz, Żywot Panny Mary ej. Kraków 1599, s. 20.

| Chłaniów, woj. lubelskie, kościół św. Mateusza, płaskorzeźba z 2 ćw. XVII wieku, wg tradycji przeniesiona z miejskiego szpitala. Opis negatywu w Fot. IS PAN.

p O zwiastowaniu Syna Boiego Najświętsze) Pannie Mary jej, w: M. Bobowski, Polskie pleśni katolickie od najdawniejszych czasów do końca XVI wieku. Kraków 1693, s. 298.

tt Mocne boskie tajemnoścl w: Bobowski, op. cit., s. 55.

4

^u O Zwiastowaniu Panny Maryje) nabożna piosenka, w: Bobowski, op. cit., s. 323.

>• Grodno, d. woj. białostockie, kościół św. Nazaretanek, obraz ołtarza głównego. Wg opisu negatywu w Fot. IS PAN.

¹⁴ Czerniejów, pow. bychowski, woj. lubelskie, kościół parafialny. Predella ołtarza głównego fundacji Agnieszki Tęczyńskiej ksieni lubelskiego klasztoru brygidek w latach 1589—1630. KZSwP., t. 8: Województwo lubelskie: Pod red. R. Brykowskiego,