DSCN1851 (5)

Małgorzata Biernacka

4. Nawiedzenie

Ostatnia scena ewangeliczna sprzed Narodzenia Chrystusa: Nawiedzenie św. Elżbiety przez Najświętszą Marię Pannę, opisane u św. Łukasza (Łk H 156), jest jednym z tych przedstawień sztuki sakralnej, o których nie możni jednoznacznie powiedzieć, że należą do ikonografii życia Mńtki Bożej lub ży-cia Jezusa. W przeciwieństwie bowiem do Niepokalanego Poczęcia czy Nauczania Madonny, Nawiedzenie bywało umieszczane zarówno w cyklach ma-ryjnych, jak i w chrystologicznych^{1 2 3}. Często stanowiło pendent do Zwiastowania, uważano je za jego ideowe uzupełnienie i kontynuację¹. Ślady takiego myślenia napotykamy jeszcze w XVII wieku — przykładem jest tu obraz z klasztoru Franciszkanów w Krakowie⁸ (il. 213), gdzie w tle, za oknem komnaty, w której odbywa się Zwiastowanie, namalowano grupę Nawiedzenia.

Bardzo długo, bo od V stulecia, z którego pochodzi najstarsze znane dzii przedstawienie Spotkania Maryi z Elżbietą — relief w kości słoniowej na tzw. „skrzynce z Werden" (północne Włochy, obecnie Victoria and Albert Musem, Londyn)^{4 5}, scena ta nie mogła się usamodzielnić i występowała zawsze jako

W

fragment większej całgści^{6 7}. Towarzyszyło jej przynajmniej Zwiastowanie⁷, a najczęściej kilka scen cyklu narracyjnego. W polskiej sztuce XV i XVI wieku Nawiedzenie spotyka się zwykle w cyklach maryjnych — w poliptyku olkuskim (Jan Wielki i Stanisław Stary, 1485 r., il. 217)’, w poliptyku z Szańca (przed 1499 r., il. 218)⁸, w poliptyku Michała z Działdowa w Książnicach Wielkich (1491 r.)^#, w poliptyku kaliskim (pocz. XVI w.)¹⁷, w srebrnym ołtarzu (1531 -1538)“ w Kaplicy Zygmuntowskiej w katedrze na Wawelu (il. 219).

Tradycje umieszczania Nawiedzenia w cyklach przetrwały i w następnych stuleciach. W dobie kontrreformacji we Włoszech i w Hiszpanii powstawały cykle z życia Matki Bożej przed Narodzeniem Chrystusa — zawieszane w prezbiteriach kościołów malowidła, przedstawiające Narodziny Maryi, Prezentację w świątyni, Zaślubiny ze św. Józefem, Zwiastowanie i Nawiedzenie¹⁸. Polskim przykładem takiego zespołu są płótna z kolegiaty łowickiej, wykonane w latach 1624-1627, przypisywane przez Władysława Tomkiewicza Tomaszowi Dolabelli¹³ (il. 220). W kościele Mariackim w Krakowie cykl maryjny z Nawiedzeniem znalazł się na zapieckach stall rzeźbionych przez Fabiana Molle-

io^-

1

Nawiedzeniu poświęcili nieco uwagi badacze zachodniej sztuki sakralnej, autony opracowań dotyczących ikonografii biblijnej: S. B e i s s e 1, Geschichte der Vereluunj Marias in 16. und 17. Jahrhundert, Freiburg im Breisgau 1910,- L. Reau, Iconograpte de l'art chretien, t. II. Iconographie de la Bibie, 2. Nouveau Testament, Paris 1957, G. Schiller, Ikonographle der christllchen Kunst, t. I. Giitersloh 1966; M. Lediner, Heimsuchung Mariens, w: LChI, t. 2. Bardziej szczegółowo, choć w odniesieniu tylko do sztuki średniowiecznej, o Nawiedzeniu pisali: Zs. Urbach, Die Heimsuchur.; Marla, ein Talelbild des Meisters M.S. Beitrage zur mittelalterlichen Entwicklmy-geschichte des Heimsuchungstemas, Acta historiae artium X, 1964; E. Verheyen An Iconographie Notę on Alldorlet's „Visitation" in the Cleveland Museum ol M Art Bulletin 46, 1964. U nas temat ten, jak dotąd, nie wzbudził zainteresowania, mimo że zachowało się w Polsce sporo kompozycji poświęconych spotkaniu dwóch świętycl niewiast. Urbach, op. cit., s. 78; Schiller, op. cit., s. 65. Przykładem wczesnego cyklu chrystologicznego są płaskorzeźby na ampułce na oleje z Monza, k. VI w. (Schiller, op. cit, il. 55).

2

¹ Lechner, op. cit., szp. 230; Schiller, op. cit., s. 651 66; Urbach, op. cit s. 75, 78 - 79.

3

⁸ KZSwP, t. 4: Miasto Kraków. Pod red. A. Bochnaka i J. Samka, cz. 2: KoiM i klasztory Śródmieścia 1, Warszawa 1971, s. 126: obraz barokowy. Według opisu nej^8, tywu w Fot. IS PAN — 1 poł. XVII w.

4

Lechner, op. cit., szp. 231; Schiller, op. cit., s. 66. Znajdujące się U*

5

sceny to: Zwiastowanie, Nawiedzenie, Sen Józefa i Próba wody.    ,

6

‘ Ibid., s. 65 - 66.

| Np. Zwiastowanie i Nawiedzenie na karolińskiej oprawie księgi (relief w kości słoniowej), k. VIII w. (Schiller, op. cit., il. 75).

⁷    Olkusz, kościół św. Andrzeja. M. Walicki, Malarstwo polskie. Gotyk, renesans, wczesny manieryzm, Warszawa 1961, s. 314; KZSwP, t. 1: Województwo krakowskie. Pod red. J. Szabłowskiego, Warszawa 1951-1953, s. 398; B. Przybyszewski, Powstanie i autorstwo poliptyku olkulskiego, Folia Historiae Artium II, 1965, s. 83 - 93. Poliptyk zawiera 12 scen z życia NMP od Zwiastowania Annie do Zaśnięcia Maryi.

8    Muzeum Sztuki w Łodzi. Poliptyk pochodzi z kościoła parafialnego w Szańcu. Część środkowa — Matka Boska Anielska — zaginiona, awersy: sceny od Zwiastowania do Zaśnięcia Maryi, rewersy: sceny pasyjne. (Walicki, op. cit., s. 317).

7

Kościół Wniebowzięcia NMP. Awersy: sceny maryjne od Zwiastowania do Koronacji, rewersy: sceny pasyjne (KZSwP, t. 3: Województwo kieleckie. Pod red. J. Z. Łozińskiego i B. Wolff, z. 9: Powiat pińczowski. Oprać. K. Kutrzebianka, J. Z. Łoziński, B. Wolff, Warszawa 1961, s. 42 - 43; Walicki, op. cit., s. 318-319).

¹⁰    Kalisz, kolegiata Wniebowzięcia NMP, cykl pasyjny i maryjny od Zwiastowania do Wniebowzięcia (Walicki, op. cit., s. 344; il. 119 — Nawiedzenie; KZSwP, t. 5: Województwo poznańskie. Pod rei T. Ruszczyńskiej i A Sławskiej, z. 6: Powiat kaliski. Oprać. T. Ruszczyńska, A. Sławska, Z. Winiarz, Warszawa 1960, s. 57, il. 57 — cały poliptyk).

¹¹    Warsztat norymberski, sceny oparte na drzeworytach Diirera z cyklu „Zycie Maryi", od Spotkania przy Złotej Bramie do Zaśnięcia (A. Bochnak, Kaplica Zygmunt owska, Warszawa 1960, il. 58 — cały ołtarz; KZSwP, t. 4, cz. 1: Wawel. Pod red. J. Szabłowskiego, Warszawa 1965, s. 86, il. 624 — Nawiedzenie). Dalsze przykłady Nawiedzeń średniowiecznych: tryptyk Michała Czarnego, Bodzentyn (obecnie Kielce, Muzeum Diecezjalne), XV/XVI w., cykl od Zwiastowania do Wniebowzięcia (Walicki, op. cit., s. 324, il. 137); Śmigiel, kościół św. Wita, tryptyk rzeźbiony, 1506 r., w polu środkowym Wniebowzięcie,' na skrzydłach — Zwiastowanie, Nawiedzenie, Adoracja Dzieciątka, Pokłon Trzech Króli'(KZSwP, t. 5, z. 10: Powiat kościański. Oprać. T. Ruszczyńska, A. Sławska, P. Skubiszewski, E. Straszyńska, Warszawa 1980, s. 102 il. 263); Kościan, kościół Wniebowzięcia NMP, tryptyk rzeźbiony, ok. 1525 r., w polu środkowym Madonna z Dzieciątkiem, kwatery: Zwiastowanie, Nawiedzenie, Adoracja Dzieciątka, Pokłon Trzech Króli (Ibid., s. 47, il. 281); Libusza, kościół parafialny, tryptyk 1 ćw. XVI w. (Mistrz Tryptyku z Wójtowej), w polu środkowym Madonna z Dzieciątkiem i św. Janem Chrzcicielem, awersy: Zwiastowanie, Nawiedzenie, Adoracja Dzieciątka, Pokłon Trzech Króli, rewersy: sceny pasyjne (Walicki, op. cit., s. 331, il. 164); Tarnów, Muzeum Diecezjalne, Tryptyk Mistrza z Wójtowej, po 1525 r., w polu środkowym Koronacja Marii, awersy: Zwiastowanie, Nawiedzenie, Pokłon Trzech Króli, Sw. Anna Samotrzeć, rewersy: sceny pasyjne (Walicki, op. cit., s. 331).

¹⁸ Wł. Tomkiewicz, Obrazy z kolegiaty łowickiej i Ich przypuszczalny twórca, Biuletyn Historii Sztuki XXVIII, 1966, nr 2, s. 121.

u Ibid., s. 126-130; M. Walicki, Wł. Tomkiewicz, A. Ryszkiewicz, Malarstwo polskie. Manieryzm, Barok, Warszawa 1971, s. 341, il. 73.

147