DSCF6496

178 Zofia Chyra-Rolicz

rozwoju spółdzielczości^{1 2} (zwłaszcza spółdzielczości spożywców) _2na| się musiało miejsce dla kobiet, a teren tej pracy stać się miał — _We? określenia Marii Dąbrowskiej — „heroicznym czynem zbiorowym* formą pracy obywatelskiej kobiet wiodącej do pełnego równouprawnieni' Spółdzielczość spożywców służąca zaspokojeniu potrzeb gospodarstw domowego i rodziny, ze swego charakteru najbliższa była kobietom Zdawano sobie sprawę, że jej upowszechnienie i możliwości dalszego rozwoju zależały od szerokiej akceptacji ze strony kobiet z różnych warstw i środowisk. Niezbędna była w tym celu wielka praca propagandowa i organizacyjna. Same kobiety stosunkowo wcześnie, w atmosfer swobód politycznych Galicji, zaczęły formułować programy rozwoju spółdzielczości. W Krakowie w 1906 r. ożywiona dążeniami niepodległościowymi Henryka z Habichtów Starzewska przedstawiła program podniesienia gospodarczego Galicji poprzez upowszechnienie spółdzielni spożywców i innych spółek³, Z kolei znana działaczka PPS Zofia Daszyńska-Golińska — wiązała z rozwojem spółdzielczości nadzieje na zmianę ustroju⁴.

W Królestwie, gdzie po rewolucji 1905 roku zakładano liczne spółdzielnie, na łamach „Społem” godne naśladowania przykłady z Anglii (Liga Kooperatystek, spółdzielnie spożywców, piekarnie, pralnie, itp,), ukazywała Maria Dąbrowska⁵. Osiągnięcia belgijskiej spółdzielczości robotniczej popularyzowała Maria Orsetti⁶. W latach I wojny światowej wraz z Wandą Papiewską próbowała naśladować je w Lubelskim Stowarzyszeniu Spożywców.

Nie na wiele zdały się jednak starania naszych emancypantek z poprzednich dziesięcioleci, by zainteresować rzesze kobiet spółdzielczością, Sporadyczne przedsięwzięcia i wątła akcja propagandowa nie dały jeszcze spodziewanych rezultatów, chociaż zdarzały się spektakularne sukcesy (np. zorganizowanie przez Władysławę Habichtównę spółdzielni mieszkaniowej dla krakowskich urzędniczek pocztowych w latach 1913-1914).

Szersza działalność spółdzielcza kobiet stała się możliwa dopiero w odrodzonym państwie, znoszącym konstytucyjnie upośledzenie prawne kobiet. Pierwszą statystykę ujawniającą liczbę kobiet w spółdzielczych szeregach opublikowano w Kalendarzu Spółdzielczym Społem w roku 1919. Według tych danych w 170 stowarzyszeniach spożywczych rozsianych w 9 okręgach byłego Królestwa Polskiego na 34 718 członków było 3542 kobiet, co stanowiło około 10% ogółu spółdzielców⁷. Zaledwie w kilku stowarzyszeniach kobiety znalazły się w zarządach i radach nadzorczych, animując m.in. upadające spółdzielnie w Wieruszowie w Kaliskiem i w Sokołach w Łomżyńskiem.

Zdawało się wówczas, że pełne równouprawnienie, które otrzymały niedawno kobiety w życiu politycznym odrodzonej Polski, skieruje je do masowego udziału w pracach instytucji samorządowych, gospodarczych i społecznych, a zatem będą mogły odegrać wydatniejszą rolę także w spółdzielczości. Jednak rzeczywiste postępy równouprawnienia były nieznaczne i bardzo powolne wobec siły tradycji organizującej aktywność społeczną kobiet do spraw domu, oświaty i wychowania, z pominięciem sfery interesów materialnych. Możliwość pracy, społecznej i zarobkowej, w egalitarnym z założeń ruchu spółdzielczym stała wszelako otworem. Zastrzeżenia statutowe co do przyjmowania kobiet na członków występowały już tylko w spółdzielniach o charakterze zawodowym, np. w Krajowej Spółdzielni Spożywców Kolejarzy, w której zresztą cofnięto to ograniczenie w 1928 r.

Próbę stworzenia w Polsce spółdzielczej organizacji kobiecej na wzór angielskiej Ligi Kooperatystek podjęła w niepodległej Polsce Maria Orsetti⁸. Jej starania na początku lat dwudziestych wspomagał Związek Spółdzielni Spożywców (ZSS) poprzez poszczególne dobrze pracujące spółdzielnie. Umożliwiło to powstanie kilku kół kooperatystek: w Zagłębiu, Milowicach, Piaskach, Sławkowie, Sosnowcu oraz w Łodzi i Pabianicach. Działalność ich ułatwiały tradycje pracy społecznej kobiet sięgające lat I wojny światowej. Przedstawicielki tych pierwszych kół brały nawet sporadycznie udział w zebraniach rad okręgowych ZSS.

Starania entuzjastek idei spółdzielczej wsparła podróż sekretarki Międzynarodowej Ligi Kooperatystek (MLK) Alice Honory Enfield w 1928 r.

1

   Z, Świtalski, Polska myśl spółdzielcza okresu kapitalizmu (pięć programów), w: Myśl spółdzielcza doby współczesnej, Warszawa 1976, s. 85-96.

2

   M. Dąbrowska, Kobieta a czyn polski, „Tygodnik Polski” 1913, nr 12, s. 166.

3

   H. z Habichtów Starzewska, Kooperacja spożywcza (spółdzielnictwo) i jej zastosowanie w kraju naszym, Kraków 1906.

4

   Z. Daszyńska-Golińska, Przez spółki spożywcze do przyszłego ustroju, Kraków .909.

5

   J. Wojciechowska, Maria Dąbrowska — Jej związki ze spółdzielczością, Warszawa 1984, s. 15.

6

   i. Wojciechowska, Maria Orsetti, niestrudzona informatorka, Warszawa 1985, tejz Wanda Papiewska, Zawsze wierna spółdzielczości, Warszawa 1985, s. 18, 22, 26-28.

7

M. Zalewska, Udział kobiet w ruchu spółdzielczym w okresie dwudziestolecia, „Spólnota” 1938, nr 32, s. 4.

8

SfJ- Wojciechowska, dz. cyt., s. 61-72.