DSCF6502

Piotr A. Tusiński

KOBIETA W ŻYCIU SPOŁECZNYM I POLITYCZNYM MIASTA PRZEMYSŁOWEGO RADOM 1918-1939

Radom jest miastem, które już na przełomie XIX i XX w. zaczęto uważać za przemysłowe. Wówczas to około 20% mieszkańców utrzymywało się z pracy w przemyśle i rzemiośle produkcyjnym¹. W 1921 r. grupa ta powiększyła się do około 36%, w 1931 r. osiągnęła wielkość pon^d 54%~> a w 1939 — około 68%². W latach trzydziestych odsetek utrzymujących się z pracy w przemyśle i rzemiośle był w Radomiu, wyłączając Górny Śląsk, jednym z najwyższych w Polsce³.

Według danych spisu z 1921 r. Radom liczył 61 600 mieszkańców, a w Jecie 1939 r. już około 92 tysięcy⁴. Tak więc ludność miasta na przestrzeni zaledwie 18 lat wzrosła mniej więcej o połowę. Również pod yj tym względem miasto należało do wyjątkowych w ówczesnej Polsce. Działo się tak głównie za sprawą dynamicznie rozwijającego się przemysłu, przede wszystkim państwowego, ale i prywatnego.

W strukturze demograficznej mieszkańców Radomia w omawianym \ okresie występowała wyraźna ^przewaga kobiet. W 1921 r. na 100 mężczyzn przypadało 114 kobiet. W 1931 r. wskaźnik ten obniżył się do

110. a w 1938 r. — do 106 kobiet na 100 mężczyzn⁵. Zmniejszanie się tej dysproporcji następowało, jak się wydaje, wskutek przewagi mężczyzn wśród migrujących do miasta w związku z rozwojem przemysłu. Struktura demograficzna Radomia, mierzona odsetkiem kobiet w stosunku do mężczyzn, wykazywała daleko idące podobieństwa do miast przemysłowych, np. Sosnowca, i była bardziej prawidłowa niż np. w Lublinie czy Częstochowie⁶. Zaznaczona wyżej dysproporcja była szczególnie duża w 1921 r. w przedziale wieku 18-29 lat, kiedy to na 100 mężczyzn przypadało 15 j kobiet oraz w przedziale wieku powyżej 60 lat (wskaźnik "'teHwynosił143,6). W pierwszym przypadku wynikało to ze strat wojennych i służby wojskowej, w drugim zaś z wyższej śmiertelności mężczyzn niż kobiet w tym przedziale wieku. W roku 1931 w pierwszym przedziale wieku dysproporcja ta obniżyła się wyraźnie i wynosiła 116,5, w drugim zaś nawet nieznacznie się jeszcze podniosła, osiągając poziom 144,1 kobiet na 100 mężczyzn⁷.

Interesujące są dane o aktywności zawodowej mieszkańców Radomia, w miarę dokładne tylko dla roku 1921. Kobiety stanowiły wówczas32,3% zawodowo czynnych mieszkańców miasta. W grupie osób zatrudniających rppowników (a więc w dzisiejszym pojęciu przedsiębiorców) byłojch n5%/Za to „przedsięwzięć rodzinnych” prowadziły już blisko(26%J w grume personelu pracowniczego i nadzorczego kobiety stanowiły blisko mm wśród robotników zaś prawie trzecią część⁸.

Przemysł radomski dwudziestolecia międzywojennego to przede wszy-^/; stkim przemysł metalowy, skórzany i spożywczy. Zdecydowanie przeważali w~h!m mężczyźni, z wyjątkiem Fabryki Tytoniowej, która zatrudniała więcej kobiet. W największej fabryce radomskiej — Fabryce Broni — w 1930 r. na 2681 pracowników około 21% stanowiły kobiety. W Fabryce Tytoniowej na około 500 pracowników kobiety stanowiły prawie 80%, zaś w Fabryce Masek Przeciwgazowych na około 300 pracowników mniej więcej połowę⁹.

W 1921 r. wśród mieszkańców Radomia w wieku powyżej 10 lat było ponad 31% analfabetów. Przeważały wśród nich zdecydowanie kobiety

1

   Radom. Dzieje miasta w XIX i XX w., Warszawa 1985, s. 116 i 131.

2

   Pierwszy powszechny spis ludności Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 30.IX. 1921 r. [w:] Statystyka Polski, t. XVIII, Województwo kieleckie, Warszawa 1927, s. 208; Drugi powszechny spis ludności z dnia 9X11.1931 r. [w:] Statystyka Polski, seria C, t. LXXXV1, Województwo kieleckie, Warszawa 1938, s. 78, 125, 382-384; Archiwum Państwowe Kielce. Urząd Wojewódzki Kielecki 1918-1939 [dalej: APK, UWK I], 4146, k. 1-3: starosta radomski do wojewody kieleckiego, 1 II 1939.

3

   Por. J. Marczuk, Rada Miejska i Magistrat Lublina 1918-1939, Lublin 1984, %. 28; D. PÓłrola, Dzieje przemysłu radomskiego w latach 1918-1945 [w:] Przemysł Radomia, pod red. S. Witkowskiego, Lublin 1970, s. 147; J. Żarnowski, Społeczeństwo Drugiej Rzeczypospolitej 1918-1939, Warszawa 1973, s, 21.

4

   Statystyka Polski, t. XVII, s. 56-57; APK, UWK I, 4146, k. 1-3.

5

   Statystyka Polski, seria C, t. LXXXVI, s. 2-3; APK, UWK 1, 4146 k. 1-3; Archiwum Państwowe Radom, Akta miasta Radomia (dalej: APR, AmR), 8558.

6

   Statystyka Polski, seria C, t. LXXXVI, s. 2-3; J. Marczuk, dz. cyt., s. 25.

7

   Obliczenia własne na podstawie źródeł podanych w przypisie 5.

8

* Statystyka Polski, l. XVII, s. 208.

9

M. Markowski, Robotnicy przemysłowi w województwie kieleckim 1918-1939, Warszawa 1980, & 57, 213-214.