DSC39

Rozdział 28. Konieczność zaakceptowania złożoności rzeczywistości

Każdy badacz, a właściwie każdy myślący człowiek, siara Się uporządkować swoje postrzeganie otoczenia poprzez wysiłek konccptualizacji. czyli poprzez wprowadzanie nazewnictwa. Dzięki wprowadzonym pojęciom jednostka ma możliwość prowadzenia niezależnej egzystencji. Pojęcia umożliwiają jednostce zauważyć w otaczającej ją rzeczywistości fakty. ktOrc są dla niej istotne, które umożliwiają zrozumienie tego co się wokół niej dzieje. Pojęcia umożliwiają podjęcie działań i kształtowanie przez jednostkę otoczenia zgodnie z własnymi interesami. Pojęciu są tworzone na styku jcdnostka-otoczenie i zmieniają się na przestrzeni życia. Na to jakimi pojęciami jednostka się posługuje mają wpływ teorie, które akurat święcą swój tryumf w społeczeństwie, które wpływają na ukształtowanie obrazu samego siebie i otaczającego świata i przez to porządkują postrzeganie otoczenia.

Dziedzina nauczania nie jest wyjątkiem. Tu również jest niezbędne wprowadzanie pojęć do budowy warsztatu intelektualnego, aby nuuczunic było twórczością intelektualną. Konieczne jest zrozumienie tego co się dzieje w szkole, porządkowanie obserwacji. Budowa warsztatu intelektualnego jest dokonywana poprzez tworzenie hipotez tłumaczących pewne zjawiska, a następnie poprzez sprawdzanie tych hipotez. Cala niniejsza książka ma właśnie na celu wprowadzenie pewnych pojęć, które umożliwią spojrzenie na nauczanie z perspektywy, którą staram się zarysować. Wprowadzane pojęcia mają umożliwić zrozumienie zachowań zarówno ucznia jak i nauczyciela i powinny być użyteczne do podjęcia działań, których celem jest wpływanie na rzeczywistość szkolną.

Konstrukcja pojęć i teorii może mieć również aspekty negatywne. Posługiwanie się pojęciami w celu tworzenia teorii może dawać przyjemności estetyczne. Zafascynowanie pojęciami i teoriami może prowadzić do tego. że się nie zauważa szarej rzeczywistości, konkretnych sytuacji, które były punktem wyjścia do nadbudowy teoretycznej. Łatwo jest zapomnieć o tym. że wprowadzone pojęcia i tworzone teorie nie są celem samym w sobie, ale ich funkcją jest umożliwienie zrozumienia pewnych konkretnych sytuacji.

Sam dobrze znam pokusy teoretyzowania. Nie są mi obce przyjemności związane z budowaniem imponujących konstrukcji teoretycznych całkowicie oderwanych od rzeczywistości. Mam w uszach własne piękne słowa o uniwersalizmie, który przejawia się w działaniu, czy o zasadniczym znaczeniu dla jednostki spotkania z Prawdą pisaną z dużej litery. Piękne słowa o konfrontacji z rzeczywistością absolutną lub o konieczności zerwania z narcystyczną koncentracją na samym sobie. Piękne słowa, które sam nie raz wypowiadałem o wychowaniu obywatelskim, o dzieleniu się i dawaniu, o moralności. Są to na ogól słowa zawieszone w pustce. słowa, które nie budzą u słuchaczy skojarzeń z żadną konkretną rzeczywistością. Dziedzina nauczania stwarza duże możliwości popisywania się pięknymi słowami, które mogą być wypowiadane w całkowitym oderwaniu od jakiegokolwiek konkretu.

Chcę być dobrze zrozumiany. Nie chcę podważać sensowności tworzenia teorii, ani negować znaczenia formułowania celów nauczania, celów nawet odległych lub utopijnych. To co budzi mój niepokój, gdy czytam liczne teksty dotyczące nauczania, to brak refleksji nad praktyką nauczycielską, nad praktyką nauczania. Bez takiej refleksji trudno sobie wyobrazić kształtowanie tego co dzieje się w szkole. Często, mówiąc nieco złośliwie, dyskusje o nauczaniu robią wrażenie jakby ich głównym celem było umożliwienie specjalistom „zabłyśniecie" własną uczonością. a nie ułatwienie zrozumienia jakiegoś fragmentu rzeczywistości w celu jej kształtowania. Zachęcając do budowania teorii wyjaśniających nie chcę podnosić wysoko poprzeczki intelektualnej. Próby zrozumienia rzeczywistości mogą być nawet bardzo powierzchowne i prowizoryczne ale ważny jest punkt wyjścia. Ważne jest,

. '‘z''-

■ ----- ■ i 1_;_

fi 7111

aby tym punktem wyjścia do refleksji był konkretny fragment rzeczywistości szkolnej związany i realiami nauczania. Niestety, często dyskusje pedagogiczne są niesłychanie abstrakcyjne i rzeczywiście robi to wrażenie, jakby ich głównym celem było umożliwienie specjalistom wypowiedzenia się. aby specjaliści mogli wymienić między sobą poglądy bo. przecież to jest właśnie to co specjaliści powinni robić. Specjaliści są przecież w społecznym odbiorze .posiadaczami" poglądów a więc. to dzięki nim poglądy na temat nauczania mogą egzystować i rozwijać się.

Oczywiście lego co tutaj pisze nikt nic będzie chciał odnieść do samego siebie i takie poglądy mogą być postrzegane jako przejaw antyintdcktualnej fobii, jako sposób na (o. aby się wykręcić od dyskusji naukowej. Takie ewentualne oskarżenia są jednak wynikiem nieporozumienia. Niebezpieczeństwo ucieczki w abstrakcję jest bardzo realnym zagrożeniem. Stojąc wobec rzeczywistości, która jest bardzo złożona, i którą trudno jest ująć w schematy, rzeczywistości, która tak jak w przypadku zawodu nauczyciela wiąże się z wieloma zagrożeniami, prawie bezwiednie pojawia się pokusa, aby oddać się spekulacjom, które pozwoliłyby na ucieczkę od niepokojących realiów. Któż nic lubi wypowiadać się na poziomie ogólników dzięki czemu możne sobie zawsze zapewnić happy and. któż nie lubi zabawiać się grą paradoksów, popisywać się własną erudycją, odwoływać się do wspaniałych przykładów i historii a wszystko po to. aby nie mówić o prozie codzienności Umieć podać błyskotliwe rozwiązania bez zaangażowania się w otaczające realia, to jest postawa, która przynosi tak wiele korzyści, że warto krytycznie analizować samego siebie, aby zbadać, czy tej postawie nie uległem"¹.

W nauczaniu naprawdę istnieją jedynie banalne konkrety życiowe, a nauczanie można ocenić na podstawie zaangażowania w codzienną rzeczywistość szkoły. O wartości nauczania stanowi to jaki jest stosunek nauczyciela do konkretnego ucznia. Nauczanie pisane z dużej litery jest bezwartościowe, jeśli nie jest nauczaniem konkretnego ucznia, konkretnego przedmiotu w określony sposób. Rozprawianie o nauczaniu w oderwaniu od konkretów życiowych jest to rodzaj magii Jeśli w nauczaniu nic zwraca się uwagi na konkrety, to efektem takiego nauczania jest brak kontaktu pomiędzy nauczycielem a uczniem. Wówczas często _pan profesor" przemawia do słuchaczy, którzy nic widzą sensu pobieranej wiedzy, nic widzą pożytków z uczenia się. I na odwrót. Uwaga zwrócona na konkretnego ucznia pozwala na ocenienie. czy dany uczeń ma predyspozycje do kształcenia w określonym kierunku. W nauczaniu jest niezbędne, aby zwracać uwagę, na to co dzieje się aktualnie z uczniem. Nauczyciel powinien wiedzieć, czy uczeń jest zmęczony, czy nie jest zaniepokojony, czy potrafi wysiedzieć na miejscu, czy słucha, czy też naprawdę myśli o .niebieskich migdałach". Wszystkie piękne słowa o nauczaniu weryfikują się w praktyce poprzez budowanie relacji z konkretnym uczniem. Przy budowie takiej relacji nauczyciel powinien sobie zadawać pytania dotyczące w łasnego stosunku do uczniów. Czy zauważam, te dany uczeń ma trudną sytuację rodzinną? Czy zauważam, źe uczeń nie rozumie języka, którym się posługuję i w próżnię trafiają udzielane przeze mnie .cenne rady"? Czy zauważam, że jedynym celem Jasia jest rozśmieszanie swoich kolegów? Czy zauważam, te Krzysia bolą zęby. a Jurek się zakochał? Jaki jest mój stosunek do uczniów, których instytucja szkolna złamała lub zniechęciła do nauki? Jaki jest mój stosunek do uczniów, którzy stawiają opór moim oddziaływaniom?

Dążenie do usamodzielnienia ucznia jest jednym z głównych celów nauczania, ale ten cel może być zrealizowany jedynie poprzez pochylenie się nad konkretnymi uczniami Droga do takiego usamodzielnienia wiedzie poprzez refleksję nad tym. jakie można zastosować metody przekazu wiedzy w stosunku do konkretnego ucznia. Przekaz wiedzy, zdobywanie wiedzy przez ucznia jest główną drogą do samodzielności. Na tej drodze uczeń może. stopniowo zdobywać pozycję coraz bardziej partnerską, niezależną w stosunku do nauczyciela. Ale zdobywanie wiedzy jest również drogą do uniezależnienia się od presji rówieśniczej. Zdobyta wie-dza jest czymś realnym za pomocą czego uczeń może się przeciwstawić naciskom kolegów, które nie zawsze są dla niego korzystne.