DSC88

474 HENRYK ZBIERSK1

na temal twórczości Byrona do tak pozornie błahego tematu jak zegar słoneczny czy chiń-l ska porcelana, czy wreszcie „dreszczowca” traktującego o „morderstwie jako o sztuce 1 pięknej".

Nie tu miejsce na klasyfikację i typologię eseju. Można jednak podkreślić, że w okresie I romantyzmu (jak i zresztą później) oscyluje on między tematyką literacką; jest formą uprą. I wianą na rzecz krytyki literackiej oraz od tematyki literackiej się oddala. Paradoksem jest I że wtedy właśnie esej staje się bardziej literacki w tym sensie, iż staje się gatunkiem „do I czytania” dla przyjemności, a nie wyłącznie pomocą dla badań literaturoznawczych, tj. tą I tradycją interpretacji arcydzieł, z którą musi się dzisiejszy krytyk i historyk literatury an- I gielskiej bardzo liczyć.

Można więc z pozornie amorficznego tematycznie eseju romantycznego wydobyć esej I krytyczno-literacki i uznać, że nie do pokonania w tej dziedzinie jest nadal Cołeridge, wy- I rażający pewne zawsze aktualne prawdy w takich esejach, jak np. Teoria dykcji Words- I wortha (Wordsworth 's Theory of Diction, 1817) czy Eseje o sztukach pięknych (Essays on the I Fine Arts, 1814). Najważniejszym osiągnięciem Coleridge’a w zakresie krytyki literackiej I jest jego „odkrycie” na nowo wielkości Shakespeare’a, pewne sądy o jego twórczości, które I są nadal aktualne. Jednakże wiele z tego wkładu krytycznego Coleridge’a mieści się w jego I twórczości nieesejowej, a mianowicie w luźnych zapiskach i wykładach.

William Hazlitt (1778-1830) celował zarówno w eseju krytyczno-literackim, jak i w swo-1 bodnej, nie dotyczącej literatury, esejowej twórczości. Miał zwyczaj, pisząc na jakiś temat, I dążyć do systematycznego wyczerpania wszystkich jego aspektów, co niekiedy prowadziło I do pewnego przeładowania argumentacji, wyrażonej w długich, aczkolwiek doskonale zbu- 1 dowanych zdaniach. Bywał stronniczy, jak na przykład w wypadku Byrona, któremu nigdy I nie wybaczył arystokratycznego pochodzenia i wielkopańskości. W sądach o Shakespearzc 1 Hazlitt przyczynił się do zainteresowania postaciami scenicznymi tego autora (zbiór esejów I pt. Postacie dramatów Shakespeare’a, Characters of Shakespeare’s Plays, 1817). Eseje takie, I jak O pieszej wędrówce (On Going a Journey), O zegarze słonecznym (On the Sun-Dial) pre- I zentują nam oparte na doświadczeniach autora obserwacje turysty i „wakacyjne” refleksje. I Na pograniczu spraw literatury i życia znajduje się pełen bardzo trafnych obserwacji esej pt. O stylu potocznym (On Familiar Style). Na pograniczu naukowych rozważań i satyrycz-1 nej groteski mieści się bardzo zjadliwy esej O ignorancji uczonych (On Jgnorance of the 11 Learned), przeciwstawiający „wiedzę naturalną”, zdobytą dzięki kontaktowi z przyrodą i darowi obserwacji, pedantycznej i „zapożyczonej” wiedzy książkowej.

Najbardziej łubianym przez Anglików eseistą jest Charles Lamb (1775-1834, pseudo-1 nim liter. Elia). Jego eseje, takie jak Stara porcelana (Old China) i Na pochwalę kominiarzy (In Praise of Chimney Sweepers) odpowiadają swoim pozornym a nawet prawdziwym bez-1 ładem i rozleniwieniem myślowym odmiennym od naszych gustom ówczesnych czytelni-1 ków. Jednakże i w dziedzinie krytyki literackiej dokonał Lamb rzeczy wybitnych. Jego esej O tragediach Shakespeare’a rozważanych z punktu widzenia ich przydatności scenicznej (On the Tragedies of Shakespeare, Considered with Reference to their Fitness for Stage Repre-sentation, 1811) chronologicznie wyprzedził „odkrycia” szekspirologiczne Coleridge’a.

Gdyby nawet całkowicie zapomniano o wielu tomach esejów Thomasa De Quinceya (1785-1859), a równocześnie chciano uratować od zapomnienia choćby jeden z nich, wybór

adlby na esej O kołataniu do bramy w «Makbeci&> (On the knocking at the Gate in Macbeth), Ictórym eseista z wielką umiejętnością po raz pierwszy uwydatnia niewerbalne efekty drastyczne w twórczości Shakespeare’a. Czytelnicy szukający specjalnych efektów i mający ^podobanie „mocnych rzeczy” sięgną zapewne do takich esejów De Quinceya jak: O mor-jgrstwie rozpatrywanym jako sztuka piękna (On Murder Considered as a Fine Art, 1827) _cZy Wyznania angielskiego opiumisty (Confcssions of an English Opium Eater_t 1821). ^ swych esejach i innych gatunkowo utworach był De Quincey poprzednikiem atmosfery grozy zawartej w twórczości amerykańskiego poety i eseisty, Edgara Allana Poc (1809-1849).

VI. LITERATURA WCZESNOWIKTORIAŃSKA (1832-1870)

1. Uwagi wstępne

Okres wiktoriański w literaturze angielskiej, nazywany tak od panowania królowej Wiktorii (było to najdłuższe panowanie w historii Anglii — trwało od 1837 do 1901), już chociażby ze względu na tak długi czasokres trwania nie może być uważany za jednolitą epokę. Słuszności miana „wiktoriański” nie można kwestionować, jakkolwiek podaje się w wątpliwość sensowność używania innego terminu — „wiktorianizm”. Tak jak epoka elżbietań-ska, omawiana teraz jednostka periodyzacyjna w wystarczającym stopniu kojarzy się nam z postacią osoby panującej, chociażby w sensie symbolu, abyśmy nadal uważali tę tradycyjną nazwę za aktualną.

Nasuwa się jednak różnica, gdy porównujemy obie epoki: czasy królowej Elżbiety I w tak dostatecznym stopniu ugruntowały pewne zjawiska kultury i literatury angielskiej, że stało się możliwe stosowanie tego terminu „epoka elżbietańska” dla określenia literatury angielskiej aż do roku 1642. Można więc powiedzieć, że pojęcie i jego treść przeżyło osobę, od której zostało urobione, o około 40 lat. W wypadku omawianej teraz epoki było inaczej: wprawdzie treści kulturowe lat 1832-1858, a nawet lat 1832-1870, były ukształtowane przez stosunki społeczno-ekonomiczne związane z panowaniem Wiktorii, ale królowa w wielorakim znaczeniu lego słowa „przeżyła swoją epokę”. To, co w tradycyjnej nomenklaturze historycznoliterackiej nazywane jest okresem „późnowiktoriańskim”, stanowi zdecydowaną reakcję przeciwko „wiktorianizmowi” pod względem ekonomiczno-społecznym, etycznym i estetycznym i bardziej kojarzy się — zwłaszcza na płaszczyźnie estetyki — z wiekiem XX niż z XIX.

Nasamprzód jednak przyjrzyjmy się zjawiskom określanym jako „wiktorianizm” i ogólnej sytuacji Anglii w pierwszych dekadach panowania królowej Wiktorii. Najogólniej można stwierdzić, że był to okres wzmożonego rozwoju kapitalistycznej industrializacji, połączonej z wyzyskiem klasy robotniczej, powodującej narastanie problemów natury ekonomicznej, społecznej i kulturalnej, a równocześnie wysoce opóźnionego i nie wystarczającego procesu reform społecznych, postulowanych przez masy robotnicze i drobnomieszczańskie