DSC53

408 HENRYK ZBIERSKI

Tak więc nic tyle stopnie nasilenia klasycyzmu będą czynnikiem odróżniającym oba omawiane tu okresy, ile fakt, że w pierwszym dominuje komedia i krytyka literacka, a w drugim — powieść, która zdaje się lekceważyć wszelkie podziały genologiczne i normy narzucone poszczególnym gatunkom literackim, a co najważniejsze, ignoruje podstawową dla innych gatunków* klasycystyczną doktrynę teoretycznoliteracką.

2. Najważniejsi przedstawiciele nurtu purytańskiego — John Milton

Twórczość purytańska zabłysła głównie w obliczu prześladowań po upadku reżymu Cromwella, jakby spotęgowana i uszlachetniona przeciwnościami, aby tu przypomnieć chociażby Johna Bunyana (1628-1688) i jego mistyczny poemat prozą pt. Droga pielgrzyma {PiIgr im ’s Progress, cz. 1-2. 1678-1684), wywierający ogromny wpływ na umysłowość angielską aż do naszych czasów. Dość powiedzieć, że wielki okres Miltona przypada właśnie na czasy restauracji, chociaż nikt tak jak on nie kontrastował swoją twórczością z zapustową i lekkoduchowską atmosferą nowych czasów.

John Milton (1608-1674) jest niewątpliwie największym poetą angielskim pomiędzy Shakespearc’em a trójką dziewiętnastowiecznych romantyków: Wordsworthem, Byronem i Shelleyem. Status ten nadaje mu przede wszystkim jego epos religijny, Raj utracony. Poza Anglią — a w szerszym ujęciu: poza światem protestanckim — znaczenie Miltona jako poety jest znacznie mniejsze niż w Anglii. Tam również prestiż tego autora, niegdyś obok Shakespeare’a stawianego innym poetom jako niedościgniony wzór, w sposób dostrzegalny zmalał.

Przykładem tego może być stosunek do najważniejszego utworu Miltona, poematu pt. Raj utracony. Od uwielbienia dla treści i artystycznej formy tego poematu krytyka literacka przeszła w niektórych wypadkach do stwierdzenia, że jest to utwór, który nigdy nie powinien być napisany.

Poezja Miltona to nie tylko owoc bezsprzecznie wielkiego talentu, ale także w dużym stopniu wykształcenia, które od wczesnego dzieciństwa nastawione było na to, aby uczynić go poetą. Milton tworzył zresztą nie tylko w języku angielskim i łacińskim, ale także w języku włoskim.

Jako poeta w głównej mierze religijny i zaangażowany w sprawy etyczne Milton musi być także oceniany na zasadzie porównania tego, co głosił, z jego faktycznym postępowaniem. Nie ulega wątpliwości, że przy bardziej szczegółowym ujęciu tego właśnie zagadnienia doszlibyśmy do nieuniknionego wniosku, iż w postawie życiowej i w twórczości Miltona razem wziętych odnaleźlibyśmy niemało znamion typowej i znanej nam skądinąd angielskiej hipokryzji.

Milion jako poeta i myśliciel od samego początku zajmował stanowisko zdecydowanie związane z „parlamentarnym'’, antykrólewskim obozem. Do zajęcia takiego stanowiska predestynowały go zarówno jego purytańskie poglądy religijne, jak i nacjonalistyczne nadzieje. Można uznać Miltona za głównego ideologa „republikańskiej” Anglii na gruncie artystycznym, a co najmniej za narzędzie propagandy cromwellowskiej władzy, kiedy za-

T-' 'mm-

Ilustracja do Drogi pielgrzyma Johna Bunyana, wyd .1678-1684

miast poezją zajmował się polityką. Oficjalnie poeta byl łacińskim sekretarzem Cromwellu, lecz jego rolę polityczną należy widzieć znacznie szerzej.

Miltonowi było dane żyć i tworzyć niejako w trzech odrębnych epokach, które też jego poezja częściowo odzwierciedla, zwłaszcza dwie pierwsze spośród nich (trudno bowiem dopuścić nawet myśl, aby taki pisarz mógł się w pełni przystosować do swawolnej epoki restauracji).

Zaczął twórczość od poezji zbliżonej do przedrewolucyjnych „metafizyków" — np. poemat U Penseroso, czyli Zadumany {11 Penseroso, powst. 1632). Od samego jednak po-