File0053

100

Następnie znać trzeba stosunek myśli ludowej do ustaw krajowych. Nie może chyba być nic ważniejszego nad to, jak wiedzieć, co lud sądzi o pewnej ustawie a przcdewszystkiem jak sobie tłumaczy motywa jej powstania. Czy mniema, że ustawa wydana na jego pożytek, czy też umyślnie na jego szkodę? Jak sobie interpretuje ustawę, której zazwyczaj nie zna dokładnie i nie rozumie? Co mniema o systemie administracyjnym, o urzędach i urzędnikach, o podatkach, bezpośrednich i pośrednich, a co o wyborach, o zakresie władzy Rady powiatowej, Sejmu, Rady Państwa? Jakie z takich badań mogą być korzyści, niech wskaże jeden przykład.

Prawnicy obeznani z ludem twierdzą już od dawna, że lud posiada w swych pojęciach prawnych formalny system, zupełny proces i procedurę. Zapewne ta jurisprudeneya ludowa opiera się na prawie zwyczajowem, które jest wynikiem doświadczeń, a nie abstrakcyjnego myślenia. Czy ono nie przydałoby się do poprawienia prawa wychodzącego od uczonych prawników? Pienia się lud, ale cóż go zrobiło pieniaczem, jeżeli nie ta okoliczność, że według swych pojęć prawnych dzieje mu się krzywda, podczas gdy paragraf orzeka nań swoje sum-mum ius — summa iniuria. Zwłaszcza postępowanie spadkowe należałoby nie wymyślać sztucznie dla ludu, ale tylko po prostu zorganizować to, które tkwi w jego pojęciach prawnych. I tak bardzo często, zamiast zaczynać od martwych ksiąg i abstrakcyjnych spekulacyj, ażeby skończyć na ludzie i wbrew najlepszym zamiarom dać mu się nieraz we znaki, krzywdząc go, choć nieświadomie, bo gwałcąc jego uczucia; — lepiejby było zacząć od ludu, a kończyć na spekulacyi opartej na żywej indukcyi zaczerpniętej nie z głowy, lecz z życia. Prawne pojęcia ludowe są z pewnością takie, jakich wymagają potrzeby ludu. — Byłoby też wielce pożądanem, żeby tym tematem zajęli się obok etnologów także prawnicy; kto wie, czy nie znajdą tam wiele rzeczy, które mogą się przydać do studyów nad dawnem prawem polskiem, a obok tego politycy będą im wdzięczni za walne wzmożenie znawstwa ludu wiejskiego.

Wątpliwem jest, czy lud ma także w innych dziedzinach pojęcia również wyrobione, jak w zakresie prawa sądowego; niemniej przeto trzeba je zbadać pod każdym względem. Gdybyśmy znaleźli wśród ludu choćby najmniejszy zawiązek jakiegoś pomysłu organizacyi gminnej z należytem uwzględnieniem i policyi polowej i spraw sanitarnych i komunikacyjnych itd., moźeby nam znacznie łatwiej było pozałatwiać te wszystkie sprawy. Niewątpliwie bowiem lud w tych sprawach jest znawcą; on wie najlepiej, od czego zależy lepsze lub gorsze załatwianie spraw gminnych. Nie zdoła jednakże sam obmy-śleć planu, według którego postępować należy.

Nikt niema tyle sposobności, żeby całe urządzenie państwa i kraju podpatrzeć tak dokładnie z dołu, jak chłop,

W mieście można się zestarzeć i nie znać innych reprezentantów machiny państwowej, jak policyanta na ulicy a listonosza w domu. Ale życie chłopa rolnego ujęte jest ze wszech stron w kluby rządowe i autonomiczne karby; gdyby spisać wszystko a wszystko, co chłopa zmusza wchodzić w stosunki z władzami, powstałaby dla przyszłych pokoleń nieoceniona humoreska. Tak jest, humoreska; bo państwo nowoczesne albo uprości swoją maszyneryę, albo runie; jest utopią przypuszczać, żęta cała biurokacya, pisanina, gmatwanina przyczynia się do skonsolidowania społeczeństwa. Za dużo kółek w tej maszynie, za dużo tarcia!

Tarcie to widzieć można dopiero na wsi w całej grozie. Rzecz zaiste godna monograficznego opracowania i dużo przybyłoby nam znawstwa sprawy ludowej, gdybyśmy posiadali choć z jednej wsi i z jednego tylko roku rejestr faktów rzucających światło na tę sprawę! A niema dnia na wsi, żeby nie zaszło coś, co illustruje stosunek ludu do ustaw i inslytucyj krajowych; są to drobiazgi, ale jakież pouczające! Dziś woźny doręcza rezolucyę i żąda 17'/2 ct., za któreini baba ugania po całej wsi, aż je wreszcie znajduje u arendarza; jutro przyjdzie pocztą niefrankowane wezwanie o zapłacenie jakiejś należytości, która już przed rokiem została uiszczoną; pojutrze będzie u wójta zapisywanie szarwarku i odpisze się niejednemu pre-