filozofia egzamin0

wicrisrwie do lysleroów dawniejszych. Platon* i Arystotelesa, przejętych dualizmem i ducha, materii i tycia. Boje-a ■ świata.

Zgodnie z energetycznym pojęciem Bytu. wprowadzonym przez Arystotelesa i zachowanym przez stoików, bytem jest jedynie to. co działa a podlega działaniu ; działać zaś J podle, gać działaniu mogę tylko ciała, one więc tylko są Bytem. A zatem dusze, Jedli istniej*, są cielesne- Nie tylko rzeczy, ale i własności rzeczy są cielesne; cielesne są cnoty, ciclctm są bogowie. Stoicy zaprzeczali, jakoby istniał Byt niematerialny, duchowy czy idealny: to znaczy. Byli materiaiistami. Co Jest niematerialne. Jest niebytem : niebytem jest próżnia, a także przestrzel i czas stoicy uważali za niebyt. Przyznawali, te przedmiotem pojęć ogólnych <zzł Irwid) nie są rzeczy materialne, lecz oderwane ogóły; ale tet — w jaskrawym przeciwieństwie do Arystotelesa, a zwłaszcza Platona — zaprzeczali, jakoby przcdnasotceo pojęć ogólnych Był Byt rzeczywisty; pojęcia Ce Były dla nich wytworami mowy. które nie mają odpowiednika w rzeczywistości. Zajmowali więc — w konsekwencja swego materializmu — to stanowisko, które później nazywano n orni na I izmem.

2. Dynamizm. Ciała, z których składa się świat, nie są bytem prostym, lecz zawierają dwa pierwiastki, mają dwa czynniki: Bierny (yó adoyoy) i czynny (t<ł Tioeflr). Te dwa pierwiastki odpowiadały Arystotelcsowskim; materii i formie. Materię pojmowali stoicy tak jak Arystoteles, natomiast formę, czyli pierwiastek czynny i stanowiący o jakości każdego ciała, pojmowali inaczej: pojmowali ją materialnie. Wynikało to z ich podstawowego założenia. Forma w istocie swej nie Była dla nich przeto różna od materii, oba pierwiastka Były tej samej natury. Odbył się tu proces materializacji Arystotclesowslciej formy, równolegle zresztą do takiegoż procesu w fonie samej szkoły perypatetyckig, zsani-cjowanego przez Stratona.

Forma Była dla stoik ów materią, ale Bardziej subtelną od zwykłej ; wyobrażali ją tobie na podobieństwo ognia i powietrza, coś jak ciepłe powietrze, jak tchnienie, a nazywali ją ..pneuina" (sacł^cui), czyli tchnienie. Ona przenika całą Bierną materię Oąpdetę ó* nśBy ogień rozżarzone żelazo; a przenikając kształtuje ją; stanowi „własności” rzeczy martwych, ^naturę" roślin, „duszę” zwierząt, „rozum” człowieka. Przeto przedmioty martwe nie są w istocie swej różne od dusz ani osoby rozumne od bezrozumnych cial-Pneuma jest Bowiem wszędzie jedna i ta samar nie ma różnych rodzajów ciał, są tylko różne stopnie natężenia jednej i tej samej pneuray. Wobec tego. że czynna pneuma obecna jest '•'t wszystkich ciałach, wszystkie ciała są czynne, nie ma ciał bezwładnych. Wszelka materia *na w sobie, a nie poza sobą, źródło ruchu i życia. Gdzie jest materia, tam są siły działające. Koncepcja świata Była więc u stoików dyna mistyczna. Ich materializm był całkowicie innego typu niż materializm atomistów: był dynamistyczny, nie mecha ni styczny.

Jak dla wykazania, te wszystko jest materią, stoicy musieli przyjąć istnienie nieznanego jej rodzaju (pneomy), tak znowu. By wykazać, te wszędzie działają siły. wprowadzili nic-znany rodzaj ruchu: ruch „toniczny". Ruch ten, różny od tego, który obserwujemy potocznie, miał polegać na napięciu (tooos, ró*oc) materii, byt przedstawiany przez stoików jako wewnętrzny ruch rzeczy. Był ruchem właściwym pneumie, i właśnie od jego intensywność* zależy stan poeumy; gdzie jest najmniejszy, tam ciała są martwe, największy zaś jest w istotach rozumnych.

Tak to stoicy. gnTr?ir’"-***y Plstoósko-Aryatotelcsowskie subtelne rozróżnienia dotyczące Budowy świata. Cofnęli «t do pierwotniejszego poglądu, dojońtkiego hllozoizmu: wszechświat jest jednorodny, jest zawsze i wszędzie tylko materią i nieodłącznym od niej ruchem.

Materia i ruch przyjmują różne pottade, ale poza materią i ruchem mc ma istnieje U Joś-ctyków materia i ruch (a także ciało i dusza) nie były jeazcze pojęciowo oddzielone; teraz, doć były oddzielone, zostały złączone z powrotem. Po dualistycznych systemach Platona i Arystotelesa stoicy — dzięki fikcji „pneumy” i „tonom" - mogli powrócić do mooi-stycznego obrazu świata. „Wszechświat jest jeden” - pisał Marek Aureliusz - „i bóg jeden we wszystkim, i substancja jedna, i prawo jedno, rozum jeat wspólny we wszyli* befc rozumnych istotach, i prawda jedna, i jeden cel dla istot jednorodnych i jednego Mywających rozumu”.

3.    Racjonalizm. Wszystko jest w ruchu, żaden zaś ruch nie jest możliwy bez przyczyny. Przyczyna, aby działać, musi być cielesna i czynna, czyli musi być pneumą. Pneuma zaś jest wszędzie jedna, więc przyczyny są wszędzie jednej i tej samej natury; koleje świata tą zatem spojone jednym łańcuchem przyczyn i stanowią jednolity proces.

Wszelako pneuma jest przyczyną działającą nie ślepo i mechanicznie, lecz celowo.

Jest w rzeczach zalążkiem, który rozwój ich prowadzi w określonym kierunku. Stoicyzm nie odstąpił od Platońsko-Arystotelesowtkiego finalizmu, natomiast po swojemu zmaterializował go; pojął celowość jako działanie nie sfl duchowych czy wręcz nadprzyrodzonych, lecz jako naturalną własność materii. Mógł to uczynić dzięki uniwersalnemu środkowi, jaki posiadał w pneumie: była bowiem materią, ale posiadała wszystkie własności Platońskiej i Arystotclesowskicj duszy. Racjonalność cechowała ją tak samo jak materialność; toteż nie tylko „pneuma” była jej mianem, ale i „logos”, rozum. Działa w sposób konieczny, ale zarazem celowo; jest nie tylko fatum (z^oguii?/). ale i opatrznością (aęiroui). Przez nią świat jest ukształtowany celowo.

Pojmowanie pneumy jako rozumnej było niezmiernej wagi dla stoickiego poglądu na świat. Nic tego poglądu nie charakteryzuje rak, jak to połączenie materializmu i racjonalizmem. Dla stoików więc rozum przenikał świat i rządził nim. W przeciwieństwie do Platońsko-Arystotelesowskiej koncepcji, że rozum jest nadprzyrodzonym demonem, który z zewnątrz dostał się do przyrody — dla nich rozum był czymś na wskroś przyrodzonym. Prawo rozumu i prawo przyrody było dla nich jednym i tym samym. Rozum dla stoików (jak i niegdyś dla Heraklita) nie był specjalnością ludzką, lecz siłą kosmiczną; myśl ludzka podlega tym samym prawom, co cała przyroda. Był to pogląd, który zaważył szczególnie na stoickiej etyce i na stoickiej teorii poznania.

4.    Pan ił izm. Świat tworzy jedną wielką całość, jest jakby ogromnym, organicznym dałem. Jest żywy, rozumny, celowy, a przy tym jednolity, jednym prawem rządzony, jakby jaka żywa, rozumna istota: była to organistyczna koncepcja przyrody, przeciwieństwo Moraizmu, pojmującego ją jako zespół mechaniczny części. Ponadto świat jest nieograniczony, wieczny i nieskończony, jest tylko jeden i nic poza nim istnieć nie może. Te własności wskazują, że świat jest boskiej natury. Ściśle mówiąc, boska jest pneuma, która jest źródłem życia, jedności świata, aJc że ona przenika każdą rzecz, więc każda rzecz jest boska. Można powiedzieć, że stoicy uznawali tylko świat przyrodzony, ale w nim dopatrywali rię natury nadprzyrodzonej. Znali jedynie materię, ale materii przypisywali własności duszy, rozumu, nawet Boga. Przez to materializm ich me miał czystego charakteru. Transcendentnego Platońskiego boga-demiurga włączyli do świata. Bóstwo, według nich, istnieje, lecz nie poza wszechświatem, ale w nim; jest z nim identyczne: to panteizm stoików. Dla nich, którzy pojmowali świat jako boski, łatwa już była obrona doskonałości świata.

131