HPIM4387

52__Aleksander Ma n ter*,

stawienia tego czy innego aspektu poza zasięgiem definicji społecznych i indywidualnych (Thomas 1966: 240-241). j Analiza sformułowanej przez Thomasa i Znanieckiego idei definicji sytuacji ukazuje wielość zastosowań i kontekstów analitycznych określających teoretyczno-badawczą aplikację tego terminu. Nic świadczy to bynajmniej o słabości, lecz raczej o heurystycznym bogactwie koncepcji. Oczywiste jest. iż na uboczny efekt eksplanacyjncgo potencjału tego pojęcia składać się mogą pewne konkretne niejasności, sprzeczności i braki związane z niedostatecznie jasnym przedstawieniem niektórych jego aspektów. Krytyka tego stanu rzeczy nic będzie polegać wszelako na skrupulatnym wypunktowaniu rozlicznych słabości trapiących teoretyczne ustalenia Thomasa i Znanieckiego. Chodzi mi przede wszystkim o to, by wskazać, jak te czy inne teoretyczne .niedostatki mogą być rozwiązywane w obrębie poszczególnych orientacji teo-ł Hf    rctycznych, jakie są zasadnicze modi podejmowania socjolo-

W gtcznei refleksji wokół idei definicji sytuacji oraz które z tych teoretycznych orientacji czy koncepcji wnoszą istotny wkład do krytycznei recepcji zamysłu Thomasa i Znanieckiego.

Kontrowersje wokół pojęcia sytuacji

Pierwsza kwestia sporna dotyczy samego terminu „sytuacja Wyróżnić można, w moim przekonaniu, kilka doniosłych analitycznie rozumień tego pojęcia. Po pierwsze, przez sytuację rozumieć można środowisko czy otoczenie, w którym przebywa jednostka. Ten szył myślenia obecny jest zwłasz- j cza w wypracowanym przez Thomasa podejściu sytuacyjnym. j to metoda stosowaną zarówno przez eksperymentalnych | fizjologów, jak i psychologów, preparujących sytuacje, wpro- a sadzających podmiot w sytuacją, obserwujących reakcje za-

chowania, zmieniających sytuacje i obserwujących zmiany reakcji" — pisze Thomas (1966: 291). Po drugie, termin „sytuacja" dotyczyć może warunków określających długofalowo położenie jednostki, np. jej sytuację materialną, przynależność klasową, kalectwo. Nietrudno zauważyć, ii pojmowanie sytuacji w kategoriach klasowych stylów życia stanowi rozwinięcie czy aspekt, chciałoby się powiedzieć — socjologiczną sublimację poprzedniego rozumienia tego terminu. Po trzecie, sytuacja stanowić może fragment szerszego układu aksjonormatywnego, pełniąc funkcję elementarnego „skryptu" kulturowego, standardu pojmowanego jako efekt zaszłej normalizacji społecznej. W rym sensie, sytuacja to kulturo-wo-społeczny normatyw idealizacyjny, probierz służący oszacowaniu poprawności podejmowanych przedsięwzięć. Po czwarte, sytuacja oznaczać może to, co się aktualnie dzieje, interakcyjny układ konkretnych czynników, oddziałujących

—    aktualnie lub potencjalnie — na postępowanie aktorów. Domyślnie przyjmuje się tu założenie, iż doniosłość tegoż układu nie jest redukowana do znaczenia poszczególnych składników. Po piąte, sytuację traktować można jako stojący przed jednostką problem, który domaga się rozwiązania, egzystencjalne zadanie, ugruntowane na bazie — by użyć określenia Dcweya — pragmatycznego motywu. W tym sensie, kariera życiowa aktora sprowadza się do ustawianego rozwiązywania sytuacji, radzenia sobie z doraźnymi upostaciowaniami składników interakcji, przechodzenia przez etapy określone w scenariuszu historii życia jednostki. Na poziomie jednostkowym — by przywołać tu argumentację Millsa

—    chodzi o uporanie się z tym, co stanowi osobisty kłopot (np. znalezienie atrakcyjnej partnerki na sobotnią potańcówkę); na poziomie zbiorowości dotyczy to rozwiązywania kwestii społecznych (np. nadmiar mężczyzn w prowincjonalnym