IMAG0290 (4)

34 JĘZYK POLSKI LXXVII |

struktur na -e, -ek itd., mających w swej strukturze taki sam rzeczownik podstawowy np. półtonie i pohdanek, poiuntierze i pólmiarek, też połukorcze i półkową itd.

Muszę jednak zwrócić uwagę na odosobniony wśród formacji na pól {polu) — rzeczownik z formą mianownikową w drugim członie: północ. W konkretnym tekście (OrtMac, OrtOssol) wyraz ten wystąpił w narzędniku: przedpolnoczą. Jednak jest wyraz północ (pulnocz) notowany jeden raz i w mianowniku (jako 'strona świata...’). Owa północ jest zapewne strukturą wtórną, nowszą, wyprowadzoną z bardziej typowej i dość licznie poświadczonej, a więc zapewne mającej wysoką frekwencję, formy z dopel. niaczem, północy (jeszcze wyższą frekwencję tekstową ma jakoś analogiczna forma południe).

2.2.    W słowniku Mączyńskiego (1564) ’) z interesujących nas tu wyrazów na pól-zostały zanotowane tylko

półksiężyc (jedynie w gen. sg.: pul sięiica),^ł) północy indecl. (22 razy), też pólrzytek (nom. sg.: półrzitek — tylko jeden przykład), polkiryśnik (nom. sg. — jeden raz), wreszcie południe (18 razy — w mianowniku 3 r., w dopełniaczu — 6 r., w celowniku — 3 r., w bierniku — 5 r. i w miejscowniku — 1 r.).

2.3.    W słowniku Knapskiego (1643) jako stosunkowo rzadkie wystąpiły formacje

a) na -e: półbaryłe. półfuncie 'selibra', półjedwabie 'subsericum', półrocze 'dimidium anni’

i południe 'czas południowy’; b) na -ek: pólkadek (przykadek, kadka) 'cadi dimidium’, pólkoszek, (p. H-oKjg), półkufek winny 'dolium* (p. beczka), półmisek (v. misa 3.), pólwlóczek rolej 'semis agri¹.

Formacje z rzeczownikiem w dopełniaczu są najbardziej pospolite: półcegly 'semilater', półcerkla 'semicirculus*, pólcudzoziemca 'semibarbarus’, pólczlowieka 'semihomo’, póldragmy 'semidrachma’, półgalkij/pólkręgu 'hcmisphaerium*, pólgarca, półgłowy, półgodziny, pólgrosza, półgrżywny, półkola, pólobręczy 'semicirculus', półkorca 'medimni semis’, półksiężyca 'luna semiformis’, (v. księżyca kwadra), pólkwadry 'octans congii’, póllata. pólzimy. półlibry aptekarskiej (v. kwaterka), póllokcia 'dimidium cubili’, pólłóta 'sicilcus . pólmęża ’scmivir‘, pólmiesiąca 'semestrium*, pólnieba 'śrzodek nieba nad głowami naszemi’, północy 'kraj świata północy’, półpieniążka semiobolus’, półpostu 'śrzodek postu’, półroka 'półrocze dimidium anni’, pólstaje rolej 'semis iugeri’, półstopy miara 'semipes’, palszknipułu waga 'dimidium scrupulum’, pólszlachcica 'mieszaniec, hybrida’, półtalara (v. srebrnik 3), póltuzina (v. tuzin), półurcie (v. piętak), pólwiadra 'mokrych rzeczy miara*, półwiersza 'hcmistichion', półżwierza 'semifer’ (i jeszcze kilka innych formacji tego typu).

Wszystkie formacje z pól- są u Knapskiego pisane łącznie, natomiast «formacje» | półtora..., a jest ich w tym słowniku również kitka, są pisane rozdzielnie, np .półtora funta 'sequilibra’_f półtora garnca, półtora kieliszka.

Jedyną strukturą (u Knapskiego) z rzeczownikiem w mianowniku jest pólbrat 'uterinus frater’. Znana z SStp formu północ nie jest u Knapskiego poświadczona.

2.4.    W słowniku Troca (1764) jest formacji zarówno na |g| jak i na -ek sporo (część z nich to te same, które notuje Knapski), wymienię więc tylko niektóre,

') Zob. Wyrazy polskie w Słowniku łacińsko-polskim J. Mączyńskiego, cz. 2. Opr. W. Kuraszkicwicz, Ossolineum 1963,

²) Szereg XVI-wiecznych rzeczowników z pól- przytacza E. Łuczyński, Wyraz półmorze w XV(-wiecznym przekładzie Encidy, Zeszyty Naukowe UG. Prace Językoznawcze nr 8, Gdańsk 1982, s. 263—6. — Cytowane w tytule tej pracy półmorze wystąpiło tylko w formach na półmorzu, w półmorzu.