Grobler8

142 II. Struktura nauki

nic nie znaczy, dopóki jego symbolom nie zostanie nadana tak zwana interpretacja empiryczna. Matematyka natomiast pozwa-la nam wnioskować, że cokolwiek ono znaczy, to znaczy ono to samo, co

In) ->

m = —, gdv a*0 .

W

Teorię naukową musi coś różnić od teorii matematycznej. Twierdzenia teorii naukowej nie mogą być po prostu dedukcyjnymi konsekwencjami jej aksjomatów, rezultatem manipulacji na symbolach. Muszą one mieć jakiś związek z doświadczeniem, jakąś ińterpre-tacj ę empiryczną. Myśl, że teoria naukowa ma, z jednej strony, strukturę wzorowaną na strukturze teorii matematycznej, z drugiej, ma mieć jakąś treść empiryczną, przerodziła się w koncepcję nazwaną przez jej późniejszych krytyków poglądem otrzymanym (the received view), zesłanym z góry, którego autorem nie jest żaden z jego wyznawców^{1 2 3 4 5 6 7}.

Podziat terminów i zdań teorii wg poglądu otrzymanego

Według tego poglądu, teoria naukowa T jest sformułowana w pewnym języku L będącym odpowiednim rozszerzeniem rachunku predykatów pierwszego rzędu⁸. Pozalogiczne i pozamatema-tyczne terminy języka L dzielą się na niepuste dwie klasy: terminy teoretyczne i obserwacyjne. W związku z tym można wydzielić pewne podjęzyki języka L (podzbiory zdań zbioru zdań języka L): język obserwacyjny L_o, zawierający wyłącznie obserwacyjne zdania

1. Pojęcie teorii naukowej

143

Interpretacja empiryczna terminów i zdań teoretycznych

szczegółowe, to jest bez terminów teoretycznych i bez kwanty -fikatorów; rozszerzony język obserwacyjny L_a‘, zawierający wyłącznie obserwacyjne zdania, to jest bez terminów teoretycznych, ale również zdania uniwersalne, to jest z kwantyfikatorami; oraz język teoretyczny L_r zawierający wyłącznie zdania teoretyczne, to jest bez terminów obserwacyjnych. T_o = T n L_o, T_o’=T c\ L.' oraz T_t = T n L_T są odpowiednio podteoriami teorii T (to znaczy same też są domknięte ze względu na operację konsekwencji). Wszystkie terminy języka L_o odnoszą się do obse rwo walnych rzeczy, zdarzeń, własności rzeczy pewnej dziedziny, każda wartość dowolnej zmiennej indywiduowej języka L_o jest wyznaczona przez jakieś wyrażenie języka L₀. W ten sposób język L_o ma pełną interpretację empiryczną: o każdym zdaniu tego języka można za pomocą obserwacji stwierdzić, czy jest prawdziwe. Terminy teoretyczne i zdania języka L, w których takie terminy występują, mają częściową interpretację empiryczną, określoną za pomocą postulatów teoretycznych T, czyli aksjomatów teorii T sformułowanych w L_T oraz tak zwanych reguł korespondencji C, które są zdaniami mieszanymi: zawierają terminy zarówno obserwacyjne, jak i teoretyczne. Jak to ujmuje Carnap⁹, bez reguł korespondencji T_t jest teorią w sensie metamatematycznym. Natomiast reguły korespondencji C umożliwiają wyprowadzanie ze zdań L_T (w szczególności twierdzeń teorii T_r) i przesłanek z L_o, na przykład sprawozdań z wyników obserwacji, wniosków z L_o, to jest przewidywań na temat obserwowalnych zdarzeń lub na temat prawdopodobieństwa zajścia pewnych obserwowalnych zdarzeń.

Historyczne

znaczenie

rozróżnienia

obserwacyjne-

teoretyczne

Ta zawiła konstrukcja, która ewoluowała w czasie, miała służyć między innymi objaśnieniu, w jaki sposób potwierdzenie zdań teoretycznych redukuje się (sprowadza się) do potwierdzenia zdań obserwacyjnych, a tym samym, jak w ogóle zdania teoretyczne mogą mieć potwierdzenie empiryczne. Jak stwierdziliśmy w rozdziale I, p. 2 i 3, ani koncepcja stopniowalnego potwierdzenia praw nauki, ani rozróżnienie obserwacyjne-teoretyczne są dziś nie do przyjęcia.

1

⁶ Do ukształtowania się poglądu otrzymanego przyczynili się głównie Carnap, Hempel i Ernest Nagel.

2

Język jest pierwszego rzędu, gdy pod kwantyfikatorem mogą występować

3

tylko zmienne indywiduowe, a nie predykaty. Np. można w nim powiedzieć, że

4

ktoś, nie wiadomo kto, ma własność taką-a-taką - (3x)[J>(;c)] - ale nie, że ten-a-ten

5

ma jakąś, nie wiadomo jaką własność - (3J0IX(a)]. Język, w którym występują

6

zmienne predykatowe, jest językiem drugiego rzędu. Języki drugiego rzędu mają

7

większą siłę wyrazu. Mimo to rachunki logiczne budowane w języku pierwszego

8

rzędu mają większe znaczenie teoretyczne, ponieważ można dla nich skonstruować semantykę (teorię interpretacji wyrażeń języka formalnego) taką, że zachodzi dla nich tak zwane twierdzenie o pełności. Mówi ono, że zdanie jest twierdzeniem rachunku wtedy i tylko wtedy, gdy jest tautologią, to znaczy jest prawdziwe przy dowolnej interpretacji. Zagadnienia wymagające zastosowania języka drugiego rzędu wygodniej jest formułować w języku teorii mnogości (to jest za pomocą pojęcia zbioru i należenia do zbioru).

9

Zob. R, Carnap, The Methodological Character of Scientific Concepts, w: The Foundation of Science and the Concepts of Psychology and Fsychoanalysis, red. H. Feigl, M. Scriven, Minneapolis 1956 (Minnesota Studies in the Philosophy of Science, t. 1).