~LWF0006 (4)

naturalne. W wiekach średnich człowiek w znacznie większym stopniu uzależniony był od przyrody aniżeli dziś. Zależność ta określała jego tryb życia, miejsce zamieszkania i rodzaj pracy. Ludzie musieli raczej przystosowywać się do otaczającej ich rzeczywistości, aniżeli przystosowywać ową rzeczywistość do swych potrzeb. Dlatego właśnie nie sposób zrozumieć średniowiecznych mieszkańców Skandynawii, jeśli się nie zna cech charakterystycznych środowiska geograficznego, w którym żyli.

Półwysep Skandynawski, ciągnący się na przestrzeni blisko 2 tysięcy kilometrów, to największy półwysep w Europie. Jego powierzchnia ukształtowała się w okresie ustępowania i topnienia lodowców. Jest on przeważnie górzysty. Od zachodu i północnego zachodu zalega go masyw Gór Skandynawskich. Gołe na ogół skały pokrywa w wielu miejscach wieczny śnieg i lodowiec. Mienią się niebieskością liczne polodowcowe jeziora. Góry stromo opadają do Morza Norweskiego, które głębo-k^;mi i wąskimi fiordami wrzyna się w brzeg. Fiordy — ogromne szczeliny w kamienistym ciele półwyspu — ciągną się przez dziesiątki kilometrów. Góry Skandynawskie przecina gęsta sieć krótkich, zasobnych w wodę i bystrych rzek z licznymi progami i wodospadami. W pobliżu wybrzeży dzisiejszej Norwegii, rozpościerającej się długim, wąskim pasem w zachodniej i północnej części półwyspu, znajduje się ogółem prawie półtora tysiąca wysepek. W kierunku wschodnim Góry Skandynawskie stopniowo łagodnieją. Wzniesienia obecnej Szwecji północnej skłaniają się ku południowi i stopniami zniżają do Zatoki Botnickiej.

Tylko południowy kraniec Półwyspu Skandynawskiego —Skania, stanowi nizinę z żyznymi glebami. Przecinają ją niewielkie łańcuchy skalne. Skanię z na ogół równinnym Półwyspem Jutlandzkim łączy szereg wysp, z których największa jest Zelandia. Wybrzeża Jutlandii, ukształtowane przez morze, otacza znaczna ilość skalistych wysp, tak zwanych szorów. Południowo-zachodnie wybrzeże Jutlandii opasują piaszczyste mierzeje, oddzielone od półwyspu przez watty, czyli przestrzenie zalewane w czasie przypływów marzą i obnażane podczas odpływów. Część wybrzeża pokrywają porośnięte soczystymi trawami marsze, które niekiedy również są zatapiane przez morze. Należą one do najżyźniejszych gleb.

W odróżnieniu od Jutlandii, obecnie stosunkowo ubogiej w drzewa, prawie połowę powierzchni Półwyspu Skandynawskiego pokrywają lasy. W dawnych zaś czasach pokryta była nimi przeszło połowa powierzchni obu półwyspów. Lasy są różne: na północy iglaste, na południu — mieszane. Zalegają strefami, zależnie od wysokości wzniesień. Na dalekiej północy Półwyspu Skandynawskiego przeważa tundra. Tu lasy są bogate w zwierzynę (także w ptactwo), a przybrzeżne wody obfitują w rybę.

Góry Skandynawskie wyraźnie dzielą półwysep na dwie strefy klimatyczne. Na północy panuje klimat polarny, surowy przez cały rok, na zachodzie — umiarkowany klimat oceaniczny; odczuwa się tutaj wpływ ciepłego Prądu Zatokowego (Golfstromu). Dzięki niemu Norwegia i Szwecja mają łagodniejszy klimat niż inne kraje leżące ;na tej samej szerokości geograficznej. Opady są tu obfite, zima jest łagodna, a lato chłodne. Wschodnią część półwyspu przed zachodnimi wiatrami osłaniają góry. Panuje tu klimat kontynentalny: zima jest mroźniejsza, lato zaś cieplejsze. Dawniej różnice te występowały wyraźniej niż obecnie. Klimat Szwecji łagodzą wpływy wielkich jezior, takich jak Wener, Wetter i Malaren. Zimą w przeważającej części Szwecji główmy środek komunikacji stanowiły sanie.

Linia brzegow⁷a Skandynawii, wyróżniająca się bogatym urzeźbieniem, jest bardzo długa. Szwecja, Norwegia i Dania są krajami morskimi. Do takich krajów należy również Islandia; ludność tej wyspy skupiła się na nadbrzeżnych nizinach, podczas gdy jej wewnętrzna, górzysta część pozostaje pustynna i nie uprawiana.

Warunki naturalne w Skandynawii — góry, kamieniste tereny, gęste lasy, obfitość chłodnych wód, zasilanych wiosennymi roztopami, nieurodzajność gleb oraz znaczne wzniesienia nad poziom morza — nie sprzyjają rozwojowi rolnictwa. Nawet obecnie w Norwegii ziemie uprawne stanowią zaledwie około 3% powierzchni kraju, a w Szwe-

15