~LWF0065 (2)

120

Było to w sumie znaczne skupisko ludności. Na podstawie wielkości przyległych cmentarzysk obliczono, że w szczytowym okresie rozwoju mogło tu stale zamieszkiwać do 1000 osób.

Co doprowadziło do upadku wczesnego miasta na Bjorkó? Adam Bremeński tłumaczył to w ten sposób, że „Birczanie [...] niepokojeni często napadami piratów, których jest tam wielka ilość, kiedy już nie mogli bronić się siłą i bronią, próbowali zwieść wrogów przemyślnym sposobem. Założyli bowiem zatokę niespokojnego morza na odcinku stu i więcej stadiów niewidocznymi blokami skalnymi, czyniąc w ten sposób wjazd niebezpiecznym tak dla własnych statków, jak i piratów” (I, 60). Dzisiaj jednak wiemy, że w wyniku ruchów eustatycznych dna morskiego teren w okolicy jeziora Melar podniosił się stopniowo. Mogło to powodować wynurzanie się nowych skał^Zmiana warunków nawigacyjnych była też zapewne jedną z głównych przyczyn upadkuTmiasta.

Gdzieś w latach 970-990, po jednym z napadów, mieszkańcy nie wrócili do spalonych domostw. W sto lat później kanonik bremeński zanotował: „Birka obróciła się teraz w pustkowie, tak że ruiny miasta z trudem są widoczne” (IV, 29).W końcu X w'. nad jedną z położonych dalej na północ zatok, bliżej Upsali, powstała Sigtuna, która przejęła targowo-wytwórcze funkcje osiedla na Bjorkó.

Birka nie była tylko barwnym, lecz krótkotrwałym epizodem w dziejach wczesnych miast szwedzkich. Wiele danych zdaje się w^rskazyw^rać, mimo podnoszonych nieraz wątpliwości, że z przywilejów targowych Birki wywodziły się tzw. bjwrkóardtt, uprawnienia niewielkich osiedli targowych, a pośrednio i wielu większych ośrodków, znane na Półwyspie Skandynawskim w późniejszym średniowieczu⁴¹.

Najlepiej rozpoznanym przykładem wczesnego miasta, które powstało w wyniku inicjatywy młodej władzy państwowej, jest duńskie Hedeby, czyli Haithabu, zwane też przez Sasów Sliesthorp, Sliaswig⁴². Pierwsze określenie pochodziło od okolicznych wrzosowisk, drugie od pobliskiej rzeki. Hedeby położone było u nasady Półwyspu Jutlandzkiego, w miejscu dogodnej przewłoki między rzekami Schlei i Treene, spływającymi do Morza Bałtyckiego i Północnego. Dzięki niej droga z Europy Zachodniej ku krajom nadbałtyckim mogła być znacznie skrócona, z pominięciem niebezpiecznych dla żeglugi zachodnich i północnych wybrzeży Jutlandii. Istniało tu dość bezludne pustkowie graniczne między ziemiami Danów i Sasów, w^rzgląd ten jednak nie miał, jak się okazało, większego znaczenia.

⁴¹    Starszą dyskusję przedstawił Schiick 1926, s. 348 n., z nowszej por. Ebel, [w:] Die Zeit 1965, s. 152 n.; Kumlien, [w:] EMS, t. 1, 1970, s. 10 n.; Zernack 1971, s. 41 n.

⁴²    Całość problematyki Hedeby-Haithabu przedstawia Jankukn 1976, z opracowań szczegółowych zob. Aner 1952; ITlibener 1959; Herre, Nobis, Iteąuate, Siewing 1960; Schaefer 1963; Capelle 1968; Steuer 1974, jak też Berichte 1969-1977.

W roku 808 władca duński Godfred przesiedlił nad rzekę Scklei kupców ze słowiańskiego emporium Kerik oraz zabezpieczył przesmyk i przewłokę systemem umocnień Danevirke (ryc. 37). W warniku tej akcji rozwinął się w IX-XI w. jeden z ważniejszych ośrodków wczesnomicjskich północnej Europy.

Odkrycia archeologiczne potwierdziły te wiadomości, wzbogacając je o wiele istotnych szczegółów. W świetle wykopalisk już w 2 połowie YIII w. na wyniesieniu nad odnogą Scklei, zwaną Haddebyer Noor, powstało osiedle zamieszkane może, jak sugerowałby inwentarz, przez przybyszów z Fryzji lub Saksonii. Około 800 r. założono nieco dalej na północ dalszą osadę. Dzięki analizie dendr o chronologicznej udało się datować ścięcie najstarszego użytego tam do budowy drzewa na 783 r., początki zaś regularnej zabudowy na 811 r. Związek z działalnością pierwszych władców duńskich wydaje się zatem więcej niż prawdopodobny. W tym też czasie jeszcze dalej na północ, u stóp położonego na skale gródka, powstało trzecie osiedle. Pobliskie umocnienia, o niepewnej co prawda chronologii, były może miejscem schronienia dla mieszkańców domostw położonych nad zatoką. Niedaleko zabudowań znajdowały się cmentarze, oddzielne dla każdego z osiedli (ryc. 53).

W wieku IX nastąpiło znaczne skupienie osadnictwa. W połowie stulecia opustoszały osady południowa i północna, zwiększyły się natomiast znacznie, do ponad 5 ha, rozmiary środkowej. Teren gęsto zabudowano, powstał system stałych ulic, działki osadnicze były utrzymywane bez

hyc. 53. Hedeby, osada rzemieślniczo-targowa pod Szlezwikiem. Wg H. Jankulma

— ok. 800 r.; B — ok. 900 ra — zabudowa; b — cmentarzysko; c — umocnienia o nieokreślonej

chronologii (gródek) i wzniesione w X w. (wal półkolisty)