Franciszek Małysz
SPIS TREŚCI
TOM I
Wykaz sk ró tó w ..................................................................................................... 11
Wstęp ...................................................................................................................... 13
Rozdzi ał I. Zagadnienia ogólne ............................................................ 15
1. Prawna regulacja w zakresie bezpieczeństwa i higieny p ra c y ................... 15
2. Organy nadzoru nad stanem bezpieczeństwa i higienypracy w zakładach
p racy.................................................................................................................... 23
2.1. Uprawnienia Państwowej Inspekcji Pracy ............................................ 24
2.2. Uprawnienia Państwowej Inspekcji Sanitarnej...................................... 31
3. Społeczna inspekcja pracy .............................................................................. 34
4. Rzeczoznawcy do spraw bezpieczeństwa i higieny pracy ......................... 44
Rozdzi ał II. Obowiązki w zakresiebezpieczeństwa ihigieny pracy 53
1. Obowiązki pracodawcy w zakresiebezpieczeństwa ihigienyp racy 53
2. Obowiązki organów sprawujących nadzór nad przedsiębiorstwami lub in�
nymi jednostkami organizacyjnymi ............................................................... 60
3. Obowiązki pracowników w zakresie bezpieczeństwa ihigieny pracy . . . 60
Rozdzi ał III. W ymagania bhp dotyczące obiektów budowlanych i te�
renu zakładu p r a c y ......................................................................................... 65
1. Pomieszczenia pracy ......................................................................................... 65
2. Oświetlenie......................................................................................................... 72
5
3. Ogrzewanie i wentylacja .................................................................................. 74
4. Pomieszczenia i urządzenia higienicznosanitarne ........................................ 76
4.1. Szatnie......................................................................................................... 78
4.2. Umywalnie i pomieszczenia z natryskam i............................................ 83
4.3. Jadalnie....................................................................................................... 85
4.4. Palarnie ....................................................................................................... 86
4.5. Ustępy ......................................................................................................... 87
4.6. Pomieszczenia do ogrzewania pracowników ....................................... 88
4.7. Pomieszczenia do w ypoczynku.............................................................. 89
4.8. Pralnie, punkty pierwszej pomocy, woda do picia, środki higieny
osobistej ..................................................................................................... 91
5. Teren zakładu pracy ......................................................................................... 93
Rozdzi ał IV. W ymagania bhp dotyczące maszyn i innych urządzeń
technicznych ..................................................................................................... 97
Rozdzi ał V. Procesy pracy ............................................................................ 103
1. Uwagi wstępne ................................................................................................. 103
2. Organizacja stanowisk pracy ......................................................................... 106
3. Transport wewnętrzny i magazynowanie ...................................................... 109
4. Ochrona przed hałasem .................................................................................... 112
5. Prace szczególnie niebezpieczne...................................................................... 113
5.1. Roboty budowlane, remontowe i inne prowadzone bez wstrzymania
ruchu zakładu p rac y .................................................................................. 114
5.2. Prace w zbiornikach, kanałach i w innych niebezpiecznych przestrze�
niach zamkniętych .................................................................................... 115
5.3. Prace przy użyciu materiałów niebezpiecznych.................................... 118
5.4. Prace na wysokości .................................................................................. 124
Rozdzi ał VI. Czynniki oraz procesy pracy o szczególnym zagrożeniu
dla zdrowia lub życia .................................................................................... 127
1. Materiały i procesy technologiczne.................................................................. 127
2. Substancje i preparaty chemiczne ................................................................. 129
3. Czynniki biologiczne szkodliwe dla zdrowia .............................................. 138
6
4. Ochrona przed promieniowaniem jonizującym ........................................ 149
5. Wykonywanie prac o szczególnym zagrożeniu dlazdrowia lub życia . . . 175
6. Powstrzymanie się od wykonywania p ra cy ................................................... 179
7. Badania i pomiary czynników szkodliwych dla zdrow ia........................... 184
Rozdzi ał VII. Profilaktyczna ochrona zdrowia pracowników ............. 194
1. Zagadnienia o g ó ln e ........................................................................................... 194
2. Badania lekarskie pracowników...................................................................... 197
3. Posiłki i napoje profilaktyczne........................................................................ 206
TOM II
Rozdzi ał VIII. W ypadki przy pracy i choroby zawodowe
1. Wypadki przy pracy
1.1. Pojęcie wypadku przy pracy
1.1.1. Nagłość zdarzenia
1.1.2. Przyczyna zewnętrzna zdarzenia
1.1.3. Związek zdarzenia z pracą
1.2. Ustalanie okoliczności i przyczyn wypadku przy pracy
1.2.1. Obowiązki pracodawcy w razie zaistnienia wypadku przy
pracy
1.2.2. Powołanie zespołu powypadkowego
1.2.3. Postępowanie powypadkowe
1.3. Dokumentacja powypadkowa
1.3.1. Protokół powypadkowy
1.3.2. Rejestr wypadków przy pracy
1.3.3. Statystyczna karta wypadku przy pracy
2. Choroby zawodowe
2.1. Pojęcie choroby zawodowej
2.2. Zgłaszanie podejrzenia choroby zawodowej
2.3. Rozpoznanie i stwierdzenie choroby zawodowej
2.4. Dokumentowanie chorób zawodowych
4. Okoliczności wyłączające prawo do świadczeń z tytułu wypadku przy
pracy
7
Rozdzi ał IX. Szkolenie pracowników w zakresie bezpieczeństwa i hi�
gieny pracy
1. Zasady ogólne
2. Organizatorzy szkolenia
3. Szkolenie wstępne
4. Szkolenie okresowe
5. Szkolenie pracodawców wykonujących zadania służby bhp
6. Egzaminy sprawdzające
Rozdzi ał X. Środki ochrony indywidualnej oraz odzież i obuwie
robocze
Rozdzi ał XI. Służba bezpieczeństwa i higieny pracy
Rozdzi ał XII. Konsultacje w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy
oraz komisja bezpieczeństwa i higieny pracy
Rozdzi ał XIII. Ochrona pracy kobiet, pracowników młodocianych
oraz osób niepełnosprawnych
1. Ochrona pracy kobiet
1.1. Prace wzbronione kobietom
1.2. Przeniesienie do innej pracy pracownicy w ciąży lub karmiącej
dziecko piersią
1.3. Inne zakazy zatrudniania pracownicy w ciąży
2. Ochrona pracy pracowników młodocianych
2.1. Uwagi ogólne
2.2. Prace wzbronione pracownikom młodocianym
2.3. Zatrudnianie młodocianych przy lekkich pracach
2.4. Wykonywanie pracy zarobkowej przez dzieci
3. Zatrudnianie osób niepełnosprawnych
Rozdzi ał XIV. Odpowiedzialność za wykroczenia przeciwko przepi�
som i zasadom bhp
L iteratura
Wykaz ważniejszych aktów prawnych
8
Teksty wybranych aktów prawnych
1. Kodeks pracy (wyciąg - Dział dziesiąty  Bezpieczeństwo i higiena
pracy )
2. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 2 września 1997 r. w sprawie
służby bezpieczeństwa i higieny pracy
3. Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 września
1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy
4. Rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 27 lipca 2004 r.
w sprawie szkolenia w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy
5. Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 19 grudnia
2007 r. w sprawie rzeczoznawców do spraw bezpieczeństwa i higieny
pracy
W YKAZ SKRÓTÓW
DzU - Dziennik Ustaw
FUS - Fundusz Ubezpieczeń Społecznych
k.k. - kodeks karny
k.p. - kodeks pracy
k.p.a. - kodeks postępowania administracyjnego
k.p.k. - kodeks postępowania karnego
MOP - Międzynarodowa Organizacja Pracy
NSA - Naczelny Sąd Administracyjny
ONSA - Orzecznictwo Naczelnego Sądu Administracyjnego
OSN - Orzecznictwo Sądu Najwyższego
OSNAP - Orzecznictwo Sądu Najwyższego - Izba Administracyjna oraz
Izba Pracy
OSNAPiUS - Orzecznictwo Sądu Najwyższego - Izba Administracyjna oraz
Izba Pracy i Ubezpieczeń Społecznych
OSNCP - Orzecznictwo Sądu Najwyższego - Izba Cywilna oraz Izba Pracy
i Ubezpieczeń Społecznych
OSP - Orzecznictwo Sądów Polskich
OSPiKA - Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażowych
PIP - Państwowa Inspekcja Pracy
PIS - Państwowa Inspekcja Sanitarna
PiZS -  Praca i Zabezpieczenie Społeczne
Pr. Pr. -  Prawo Pracy
RM - Rada Ministrów
sip - społeczna inspekcja pracy
Sł. Prac. -  Służba Pracownicza
SN - Sąd Najwyższy
ZUS - Zakład Ubezpieczeń Społecznych
WST
P
Problematyka bezpieczeństwa i higieny pracy mieści się w szer�
szym pojęciu tzw. ochrony pracy, obejmującej normy prawne doty�
czące szeroko rozumianej ochrony życia i zdrowia ludzkiego. Reali�
zowanie zadań z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy przekracza
niejednokrotnie możliwości organizacyjne i finansowe poszczegól�
nych pracodawców, zwłaszcza małych i średnich. Nie zawsze jed�
nak realizacja tych zadań wymaga większych nakładów finanso�
wych, gdyż często zależy to tylko od właściwej organizacji pracy
i przestrzegania obowiązujących przepisów, zarówno przez praco�
dawców, osoby kierujące pracownikami, jak i samych pracowników.
Lekceważenie w procesach pracy tych przepisów i zasad bezpiecz�
nej pracy jest często przyczyną wypadków przy pracy oraz powsta�
wania chorób zawodowych i innych schorzeń związanych z pracą.
Kiedy jednak praca ze swej istoty musi być świadczona w warun�
kach zagrażających życiu i zdrowiu ludzkiemu (np. w górnictwie,
prace przy użyciu materiałów niebezpiecznych, prace na wysokoś�
ci), wówczas powinny być podejmowane starania mające na celu
maksymalne zmniejszenie występujących zagrożeń. Nie jest bowiem
możliwe całkowite wyeliminowanie ryzyka, choćby za sprawą sił
przyrody, mimo stałego postępu naukowo-technicznego.
Sprawy bezpieczeństwa i higieny pracy powinny być stale na
uwadze każdego z pracodawców, bez względu na ich status prawny,
gdyż jedynym celem działalności nie może być tylko maksymaliza�
cja zysków, bez względu na stosowane środki.
13
Poradnik niniejszy obejmuje czternaście rozdziałów, w których
omówiono najistotniejsze unormowania dotyczące bezpieczeństwa
i higieny pracy, zawarte przede wszystkim w kodeksie pracy i wie�
lu przepisach wykonawczych wydanych na jego podstawie.
Podział na rozdziały odpowiada też w zasadzie systematyce
przyjętej w kodeksie pracy. Pewne unormowania zawarte są jednak
także w innych ustawach i przepisach wykonawczych wydanych na
ich podstawie, co również zostało uwzględnione.
Ze względu na swoją objętość poradnik został podzielony na
dwa tomy.
Na końcu tomu II zamieszczony został wykaz ważniejszych ak�
tów prawnych dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy, a także
teksty niektórych aktów prawnych (ujednolicone, w przypadku ich
zmiany), co powinno ułatwić Czytelnikowi dotarcie do nich.
Rozdzi ał I
ZAGADNIENIA OGÓLNE
1. PRAWNA REGULACJA
W ZAKRESIE BEZPIECZEC
STWA I HIGIENY PRACY
Jakie podstawowe akty prawne regulują problematykę bezpie�
czeństwa i higieny pracy?
Zgodnie z art. 66 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej
 Każdy ma prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków pra�
cy . Temu konstytucyjnemu prawu odpowiada ustanowiony w art.
15 kodeksu pracy obowiązek pracodawcy zapewnienia pracownikom
bezpiecznych i higienicznych warunków pracy, któremu też ustawo�
dawca nadał rangę jednej z podstawowych zasad prawa pracy.
Zagadnienia dotyczące bezpieczeństwa i higieny pracy reguluje
przede wszystkim kodeks pracy w dziale dziesiątym ( Bezpieczeń�
stwo i higiena pracy ). Przepisy zawarte w tym dziale konkretyzują
wymienioną podstawową zasadę zapewnienia pracownikom bez�
piecznych i higienicznych warunków pracy, określając obowiązki
pracodawców oraz innych podmiotów, a także pracowników w tym
zakresie. Równocześnie też kodeks pracy zawiera szereg delegacji
zobowiązujących właściwe organy państwowe (Radę Ministrów,
Prezesa Rady Ministrów oraz właściwych ministrów) do wydania
odpowiednich aktów wykonawczych, co generalnie jest realizowane.
Przede wszystkim istotne znaczenie ma tu rozporządzenie Ministra
15
Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 września 1997 r. w sprawie
ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (j.t. DzU
z 2003 r. nr 169, poz. 1650 ze zm.), wydane na podstawie art. 2371
5
ż 1 kodeksu pracy. Na podstawie ogólnej delegacji zawartej w art.
23715 ż 2 k.p. ministrowie właściwi dla określonych gałęzi pracy lub
rodzajów prac upoważnieni zostali do określenia, w drodze rozpo�
rządzenia, przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy dotyczących
tych gałęzi lub prac. Na podstawie tych upoważnień ustawowych
wydanych zostało kilkadziesiąt rozporządzeń właściwych ministrów
regulujących szczegółowo określone zagadnienia z zakresu bezpie�
czeństwa i higieny pracy.
Problematyka bezpieczeństwa i higieny pracy znajduje też wyraz
w innych ustawach i wydanych na ich podstawie aktach wykonaw�
czych. Przede wszystkim chodzi o takie ustawy, jak:
" ustawę z dnia 24 czerwca 1983 r. o społecznej inspekcji pra�
cy (DzU nr 35, poz. 163 ze zm.),
" ustawę z dnia 14 marca 1985 r. o Państwowej Inspekcji Sani�
tarnej (j.t. DzU z 2006 r. nr 122, poz. 851 ze zm.),
" ustawę z dnia 27 czerwca 1997 r. o służbie medycyny pracy
(j.t. DzU z 2004 r. nr 125, poz. 1317 ze zm.),
" ustawę z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej
i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (j.t. DzU
z 2008 r. nr 14, poz. 92),
" ustawę z dnia 29 listopada 2000 r. - Prawo atomowe (j.t. DzU
z 2004 r. nr 161, poz. 1689 ze zm.),
" ustawę z dnia 11 stycznia 2001 r. o substancjach i preparatach
chemicznych (DzU nr 11, poz. 84 ze zm.),
" ustawę z dnia 30 sierpnia 2002 r. o systemie oceny zgodności
(j.t. DzU z 2004 r. nr 204, poz. 2087 ze zm.),
" ustawę z dnia 30 paz
dziernika 2002 r. o ubezpieczeniu spo�
łecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (DzU
nr 199, poz. 1673 ze zm.),
" ustawę z dnia 13 kwietnia 2007 r. o Państwowej Inspekcji
Pracy (DzU nr 89, poz. 589).
Przepisy kodeksu pracy oraz innych ustaw i wydanych na ich
podstawie aktów wykonawczych są z
ródłami prawa pracy obowią�
16
zującego powszechnie. Nie wszystkie jednak spośród tych innych
ustaw i wydanych na ich podstawie aktów wykonawczych mają po�
wszechny zasięg w tym sensie, iż odnoszą się do wszystkich pra�
cowników i pracodawców, bez ich konkretnego oznaczenia. Niektó�
re ustawy i wydane na ich podstawie akty wykonawcze odnoszą się
bowiem tylko do określonych kategorii pracowników i mają  po�
wszechne zastosowanie tylko do tych pracowników, przy uzupeł�
niającym stosowaniu przepisów kodeksu pracy w zakresie nieuregu�
lowanym tymi przepisami.
Powszechnie obowiązującymi z
ródłami prawa pracy nie są nato�
miast postanowienia układów zbiorowych pracy i innych opartych
na ustawie porozumień zbiorowych oraz regulaminów i statutów
określających prawa i obowiązki stron stosunku pracy. Obowiązują
one bowiem tylko w określonych branżach, zawodach lub poszcze�
gólnych zakładach pracy, w których zostały wprowadzone. Zgodnie
z przepisami art. 9 k.p. postanowienia układów zbiorowych pracy
i porozumień zbiorowych oraz regulaminów i statutów nie mogą
być mniej korzystne dla pracowników niż przepisy kodeksu pracy
oraz innych ustaw i aktów wykonawczych, natomiast postanowienia
regulaminów i statutów nie mogą być mniej korzystne dla pracow�
ników niż przewidują to postanowienia układów zbiorowych pracy
i innych porozumień zbiorowych. Wymienione akty mogą natomiast
zawierać postanowienia korzystniejsze dla pracowników niż przewi�
dują to przepisy kodeksu pracy i innych ustaw oraz aktów wyko�
nawczych, w czym wyraża się tzw. zasada uprzywilejowania pra�
cownika. Postanowienia aktów niższej rangi nie mogą jedynie
umniejszać uprawnień pracowniczych przewidzianych w przepisach
wyższej rangi.
Jakie dyrektywy unijne dotyczą bezpieczeństwa i higieny pracy?
Kodeks pracy w zakresie swojej regulacji dokonał też wdrożenia
następujących dyrektyw Wspólnot Europejskich związanych z pro�
blematyką bezpieczeństwa i higieny pracy:
1) dyrektywy 83/477/EWG z dnia 19 września 1983 r. w spra�
wie ochrony pracowników przed ryzykiem związanym z narażeniem
na działanie azbestu w miejscu pracy (druga dyrektywa szczegóło�
17
wa w rozumieniu art. 8 dyrektywy 80/1107/EWG) (DzUrz WE L
263 z 24.09.1983 ze zm.),
2) dyrektywy 86/188/EWG z dnia 12 maja 1986 r. w sprawie
ochrony pracowników przed ryzykiem związanym z narażeniem na
działanie hałasu w miejscu pracy (DzUrz WE L 137 z 24.05.1986),
3) dyrektywy 89/391/EWG z dnia 12 czerwca 1989 r. w sprawie
wprowadzenia środków w celu poprawy bezpieczeństwa i zdrowia
pracowników w miejscu pracy (DzUrz WE L 183 z 29.06.1989),
4) dyrektywy 89/654/EWG z dnia 30 listopada 1989 r. dotyczą�
cej minimalnych wymagań w dziedzinie bezpieczeństwa i ochrony
zdrowia w miejscu pracy (pierwsza dyrektywa szczegółowa w rozu�
mieniu art. 16 ust. 1 dyrektywy 89/391/EWG) (DzUrz WE L 393
z 30.12.1989),
5) dyrektywy 89/655/EWG z dnia 30 listopada 1989 r. dotyczą�
cej minimalnych wymagań w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny
użytkowania sprzętu roboczego przez pracowników podczas pracy
(druga dyrektywa szczegółowa w rozumieniu art. 16 ust. 1 dyrekty�
wy 89/391/EWG) (DzUrz WE L 393 z 30.12.1989 ze zm.),
6) dyrektywy 89/656/EWG z dnia 30 listopada 1989 r. w spra�
wie minimalnych wymagań w dziedzinie bezpieczeństwa i ochrony
zdrowia pracowników korzystających z wyposażenia ochrony osobi�
stej (trzecia dyrektywa szczegółowa w rozumieniu art. 16 ust. 1 dy�
rektywy 89/391/EWG) (DzUrz WE L 393 z 30.12.1989),
7) dyrektywy 90/269/EWG z dnia 29 maja 1990 r. w sprawie
minimalnych wymagań dotyczących ochrony zdrowia i bezpieczeń�
stwa podczas ręcznego przemieszczania ciężarów w przypadku moż�
liwości wystąpienia zagrożenia, zwłaszcza urazów kręgosłupa pra�
cowników (czwarta szczegółowa dyrektywa w rozumieniu art. 16
ust. 1 dyrektywy 89/391/EWG) (DzUrz WE L 156 z 21.06.1990),
8) dyrektywy 90/270/EWG z dnia 29 maja 1990 r. w sprawie
minimalnych wymagań w dziedzinie bezpieczeństwa i ochrony
zdrowia przy pracy z urządzeniami wyposażonymi w monitory ekra�
nowe (piąta dyrektywa szczegółowa w rozumieniu art. 16 ust. 1 dy�
rektywy 89/391/EWG) (DzUrz WE L 156 z 21.06.1990),
9) dyrektywy 90/394/EWG z dnia 28 czerwca 1990 r. w sprawie
ochrony pracowników przed zagrożeniem dotyczącym narażenia na
18
działanie czynników rakotwórczych podczas pracy (szósta dyrektywa
szczegółowa w rozumieniu art. 16 ust. 1 dyrektywy 89/391/EWG)
(DzUrz WE L 196 z 26.07.1990 ze zm.),
10) dyrektywy 91/322/EWG z dnia 29 maja 1991 r. w sprawie
ustalenia indykatywnych wartości granicznych w wykonaniu dyrek�
tywy 80/1107/EWG w sprawie ochrony pracowników przed ryzy�
kiem związanym z narażeniem na działanie czynników chemicz�
nych, fizycznych i biologicznych w miejscu pracy (DzUrz WE L
177 z 05.07.1991),
11) dyrektywy 91/383/EWG z dnia 25 czerwca 1991 r. uzupeł�
niającej środki mające wspierać poprawę bezpieczeństwa i zdrowia
w pracy pracowników pozostających w stosunku pracy na czas
określony lub w czasowym stosunku pracy (DzUrz WE L 206
z 29.07.1991),
12) dyrektywy 92/57/EWG z dnia 24 czerwca 1992 r. w sprawie
wprowadzenia w życie minimalnych wymagań w zakresie bezpie�
czeństwa i ochrony zdrowia w miejscach tymczasowych lub rucho�
mych budów (ósma dyrektywa szczegółowa w rozumieniu art. 16
ust. 1 dyrektywy 89/391/EWG) (DzUrz WE L 245 z 26.08.1992),
13) dyrektywy 92/58/EWG z dnia 24 czerwca 1992 r. w spra�
wie minimalnych wymagań dotyczących znaków bezpieczeństwa
i/lub zdrowia w miejscu pracy (dziewiąta dyrektywa szczegółowa
w rozumieniu art. 16 ust. 1 dyrektywy 89/391/EWG) (DzUrz WE
L 245 z 26.08.1992),
14) dyrektywy 92/85/EWG z dnia 19 paz
dziernika 1992 r.
w sprawie wprowadzenia środków służących wspieraniu poprawy
w miejscu pracy bezpieczeństwa i zdrowia pracownic w ciąży, pra�
cownic, które niedawno rodziły i pracownic karmiących piersią
(dziesiąta dyrektywa szczegółowa w rozumieniu art. 16 ust. 1 dy�
rektywy 89/391/EWG) (DzUrz WE L 348 z 28.11.1992),
15) dyrektywy 94/33/WE z dnia 22 czerwca 1994 r. w sprawie
ochrony pracy osób młodych (DzUrz WE L 216 z 20.08.1994),
16) dyrektywy 96/34/WE z dnia 3 czerwca 1996 r. w sprawie
Porozumienia ramowego dotyczącego urlopu rodzicielskiego zawar�
tego przez Europejską Unię Konfederacji Przemysłowych i Praco�
dawców /UNICE/, Europejskie Centrum Przedsiębiorstw Publicz�
19
nych /CEEP/ oraz Europejską Konfederację Związków Zawodowych
/ETUC/ (DzUrz WE L 145 z 19.06.1996),
17) dyrektywy 98/24/WE z dnia 7 kwietnia 1998 r. w sprawie
ochrony zdrowia i bezpieczeństwa pracowników przed ryzykiem
związanym z czynnikami chemicznymi w miejscu pracy (czternasta
dyrektywa szczegółowa w rozumieniu art. 16 ust. 1 dyrektywy
89/391/EWG) (DzUrz WE L 131 z 05.05.1998),
18) dyrektywy 1999/92/WE z dnia 16 grudnia 1999 r. w spra�
wie minimalnych wymagań dotyczących bezpieczeństwa i ochrony
zdrowia pracowników zatrudnionych na stanowiskach pracy, na któ�
rych może wystąpić atmosfera wybuchowa (piętnasta dyrektywa
szczegółowa w rozumieniu art. 16 ust. 1 dyrektywy 89/391/EWG)
(DzUrz WE L 23 z 28.01.2000),
19) dyrektywy 2000/39/WE z dnia 8 czerwca 2000 r. ustanawia�
jącej pierwszą listę indykatywnych wartości granicznych narażenia
na czynniki zewnętrzne podczas pracy - w związku z wykonaniem
dyrektywy Rady 98/24/WE w sprawie ochrony zdrowia i bezpie�
czeństwa pracowników przed ryzykiem związanym ze środkami
chemicznymi w miejscu pracy (DzUrz WE L 142 z 16.06.2000),
20) dyrektywy 2000/54/WE z dnia 18 września 2000 r. w spra�
wie ochrony pracowników przed ryzykiem związanym z narażeniem
na działanie czynników biologicznych w miejscu pracy (siódma dy�
rektywa szczegółowa w rozumieniu art. 16 ust. 1 dyrektywy
89/391/EWG) (DzUrz WE L 262 z 17.10.2000),
21) dyrektywy 2002/44/WE z dnia 25 czerwca 2002 r. w spra�
wie minimalnych wymagań w zakresie ochrony zdrowia i bezpie�
czeństwa dotyczących narażenia pracowników na ryzyko spowodo�
wane czynnikami fizycznymi (wibracji) (szesnasta dyrektywa szcze�
gółowa w rozumieniu art. 16 ust. 1 dyrektywy 89/391/EWG)
(DzUrz WE L 177 z 6.07.2002),
22) dyrektywy 2003/10/WE z dnia 6 lutego 2003 r. w sprawie
minimalnych wymagań w zakresie ochrony zdrowia i bezpieczeń�
stwa dotyczących narażenia pracowników na ryzyko spowodowane
czynnikami fizycznymi (hałasem) (siedemnasta dyrektywa szczegó�
łowa w rozumieniu art. 16 ust. 1 dyrektywy 89/391/EWG) (DzUrz
WE L 42 z 15.02.2003).
20
Czy konwencje Międzynarodowej Organizacji Pracy obowiązu�
ją na terytorium Polski?
z
ródłami prawa pracy, w tym również w zakresie bezpieczeń�
stwa i higieny pracy, są także ratyfikowane przez Polskę konwencje
Międzynarodowej Organizacji Pracy. Konwencje te mają moc wią�
żącą i stanowią część krajowego porządku prawnego. Jak bowiem
stanowi art. 91 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, ratyfikowana
umowa międzynarodowa, po jej ogłoszeniu w  Dzienniku Ustaw ,
stanowi część krajowego porządku prawnego i jest stosowana bez�
pośrednio. Umowa międzynarodowa ratyfikowana za uprzednią zgo�
dą wyrażoną w ustawie ma pierwszeństwo przed ustawą, jeżeli usta�
wy tej nie da się pogodzić z umową. Zgodnie zaś z art. 241 ust. 1
Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej umowy międzynarodowe ra�
tyfikowane przed jej wejściem w życie na podstawie obowiązują�
cych w czasie ich ratyfikacji przepisów konstytucyjnych i ogłoszo�
ne w  Dzienniku Ustaw uznaje się za umowy ratyfikowane za
uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie i stosuje się do nich przepisy
art. 91 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, jeżeli z treści umowy
międzynarodowej wynika, że dotyczą one spraw wymienionych
w art. 89 ust. 1 Konstytucji. Konwencje MOP nakładają zatem na
państwa, które je ratyfikowały, określone obowiązki w zakresie bez�
pieczeństwa i higieny pracy.
Spośród konwencji MOP, ratyfikowanych przez Polskę, a doty�
czących bezpieczeństwa i higieny pracy, wymienić należy m.in.
konwencje:
" nr 5 z dnia 29 paz
dziernika 1919 r. w sprawie określenia naj�
niższego wieku dopuszczania dzieci do pracy przemysłowej (ratyfi�
kowana przez Polskę dnia 11 czerwca 1924 r., DzU z 1925 r. nr 54,
poz. 366),
" nr 6 z dnia 29 paz
dziernika 1919 r. w sprawie pracy nocnej
młodocianych w przemyśle (ratyfikowana przez Polskę dnia 11
czerwca 1924 r., DzU z 1925 r. nr 54, poz. 368),
" nr 7 z dnia 15 czerwca 1920 r. określająca najniższy wiek do�
puszczenia dzieci do pracy w marynarce (ratyfikowana przez Polskę
dnia 15 czerwca 1920 r., DzU z 1925 r. nr 54, poz. 370),
21
" nr 10 z dnia 25 paz
dziernika 1921 r. w sprawie wieku dopusz�
czenia dzieci do pracy w rolnictwie (ratyfikowana przez Polskę dnia
11 czerwca 1924 r., DzU z 1925 r. nr 54, poz. 376),
" nr 13z dnia 25 paz
dziernika1925 r. w sprawie używania bie�
li ołowianej w malarstwie (ratyfikowana przez Polskę dnia 11
czerwca 1924 r., DzU z 1925 r. nr 54, poz. 382),
" nr 14z dnia 25 paz
dziernika 1921 r. o odpoczynku tygodnio�
wym w zakładach przemysłowych (ratyfikowana przez Polskę dni
11 czerwca 1924 r., DzU nr 54, poz. 384),
" nr 62 z dnia 3 czerwca 1937 r. w sprawie przepisów o bez�
pieczeństwie w przemyśle budowlanym (ratyfikowana przez Polskę
dnia 25 marca 1950 r., DzU z 1951 r. nr 11, poz. 83),
" nr 77 z dnia 19 września 1946 r. dotycząca lekarskiego bada�
nia zdatności do zatrudnienia w przemyśle dzieci i młodocianych
(ratyfikowana przez Polskę dnia 3 grudnia 1947 r., DzU z 1948 r.
nr 46, poz. 338),
" nr 78 z dnia 19 września 1946 r. dotycząca lekarskiego badania
zdatności do zatrudnienia dzieci i młodocianych w zajęciach nie�
przemysłowych (ratyfikowana przez Polskę dnia 3 grudnia 1947 r.,
DzU z 1948 r. nr 46, poz. 339),
" nr 90 z dnia 17 czerwca 1948 r. dotycząca pracy nocnej mło�
docianych w przemyśle (zrewidowana, ratyfikowana przez Polskę
dnia 8 czerwca 1968 r., DzU nr 37, poz. 259),
" nr 103 z dnia 4 czerwca 1952 r. dotycząca ochrony macie�
rzyństwa (ratyfikowana przez Polskę dnia 5 lutego 1976 r., DzU nr
16, poz. 99),
" nr 112 z dnia 3 czerwca 1959 r. dotycząca najniższego wieku
dopuszczenia do pracy w rybołówstwie (ratyfikowana przez Polskę
dnia 28 maja 1966 r., DzU nr 32, poz. 192),
" nr 115 z dnia 1 czerwca 1960 r. dotycząca ochrony pracowni�
ków przed promieniowaniem jonizującym (ratyfikowana przez Pol�
skę dnia 19 paz
dziernika 1964 r., DzU z 1965 r. nr 8, poz. 45),
" nr 119 z dnia 5 czerwca 1963 r. dotycząca zabezpieczenia ma�
szyn (ratyfikowana przez Polskę dnia 1 stycznia 1977 r., DzU nr 53,
poz. 53),
22
" nr 120 z dnia 17 czerwca 1964 r. dotycząca higieny w handlu
i biurach (ratyfikowana przez Polskę dnia 8 czerwca 1968 r., DzU
z 1969 r. nr 3, poz. 21),
" nr 123 z dnia 2 czerwca 1965 r. dotycząca najniższego wieku
dopuszczenia do pracy pod ziemią w kopalniach (ratyfikowana
przez Polskę dnia 8 czerwca 1968 r., DzU z 1970 r. nr 8, poz. 62),
" nr 124 z dnia 2 czerwca 1965 r. dotycząca badania lekarskiego
zdatności młodocianych do pracy pod ziemią w kopalniach (ratyfi�
kowana przez Polskę dnia 8 czerwca 1968 r., DzU nr 37, poz. 263),
" nr 127 z dnia 7 czerwca 1967 r. dotycząca ciężaru maksymal�
nego ładunków, dozwolonego przy przenoszeniu ciężarów przez jed�
nego pracownika (ratyfikowana przez Polskę dnia 6 czerwca 1973 r.,
DzU nr 25, poz. 142),
" nr 138 z dnia 6 czerwca 1973 r. dotycząca najniższego wieku
dopuszczenia do zatrudnienia (ratyfikowana przez Polskę dnia 10
lutego 1978 r., DzU nr 12, poz. 53),
" nr 148 z dnia 20 czerwca 1977 r. dotycząca ochrony pracow�
ników przed zagrożeniami zawodowymi w miejscu pracy spowodo�
wanymi zanieczyszczeniami powietrza, hałasem i wibracjami (ratyfi�
kowana przez Polskę dnia 20 stycznia 2005 r., DzU nr 66, poz. 575),
" nr 149 z dnia 1 czerwca 1977 r. dotycząca zatrudnienia oraz
warunków pracy i życia personelu pielęgniarskiego (ratyfikowana
przez Polskę dnia 9 paz
dziernika 1980 r., DzU z 1981 r. nr 2, poz. 4).
2. ORGANY NADZORU
NAD STANEM BEZPIECZEC
STWA I HIGIENY PRACY
W ZAKA
ADACH PRACY
Jakie organy państwowe sprawują nadzór nad warunkami pra�
cy w zakładach pracy?
Zgodnie z art. 181 k.p. państwowym organem sprawującym nad�
zór i kontrolę przestrzegania prawa pracy, w tym przepisów oraz za�
23
sad bezpieczeństwa i higieny pracy jest Państwowa Inspekcja Pracy,
działająca na podstawie ustawy z dnia 13 kwietnia 2007 r. o Pań�
stwowej Inspekcji Pracy (DzU nr 89, poz. 589). Podobnie też stano�
wi art. 1 ustawy o PIP, zgodnie z którym Państwowa Inspekcja Pra�
cy jest organem powołanym do sprawowania nadzoru i kontroli
przestrzegania prawa pracy, w szczególności przepisów oraz zasad
bezpieczeństwa i higieny pracy, a także przepisów dotyczących le�
galności zatrudnienia i innej pracy zarobkowej w zakresie określo�
nym w ustawie.
Natomiast nadzór i kontrolę przestrzegania zasad oraz przepisów
higieny pracy i warunków środowiska pracy sprawuje Państwowa
Inspekcja Sanitarna, działająca na podstawie ustawy z dnia 14 mar�
ca 1985 r. o Państwowej Inspekcji Sanitarnej (j.t. DzU z 2006 r. nr
122, poz. 851 ze zm.).
2.1. Uprawnienia Państwowej Inspekcji Pracy
Nadzorem i kontrolą Państwowej Inspekcji Pracy objęci są
wszyscy pracodawcy, bez względu na ich status prawny (osoby
prawne, jednostki organizacyjne nieposiadające osobowości prawnej
oraz osoby fizyczne, jeżeli zatrudniają pracowników), a także przed�
siębiorcy niebędący pracodawcami w rozumieniu kodeksu pracy, na
rzecz których jest świadczona praca przez osoby fizyczne na innej
podstawie niż w ramach stosunku pracy. Organom Państwowej In�
spekcji Pracy przysługują też odpowiednie środki prawne pozwala�
jące na wyegzekwowanie od podmiotu kontrolowanego działań
zgodnych z prawem i wyeliminowania stwierdzonych naruszeń
przepisów prawa pracy, w tym przepisów bezpieczeństwa i higieny
pracy.
Jakie uprawnienia przysługują inspektorowi pracy?
Stosownie do art. 24 ust. 1 ustawy o PIP, inspektorzy pracy są
uprawnieni do przeprowadzania, bez uprzedzenia i o każdej porze
dnia i nocy, kontroli przestrzegania przepisów prawa pracy, w szcze�
24
gólności stanu bezpieczeństwa i higieny pracy oraz kontroli prze�
strzegania przepisów dotyczących legalności zatrudnienia i innej
pracy zarobkowej, w tym również zatrudnienia cudzoziemców.
W toku postępowania kontrolnego inspektor pracy ma prawo:
1) swobodnego wstępu na teren oraz do obiektów i pomiesz�
czeń podmiotu kontrolowanego,
2) przeprowadzania oględzin obiektów, pomieszczeń, stanowisk
pracy, maszyn i urządzeń oraz przebiegu procesów technologicznych
i pracy,
3) żądania od podmiotu kontrolowanego oraz od wszystkich
pracowników lub osób, które są lub były zatrudnione, albo które
wykonują lub wykonywały pracę na jego rzecz na innej podstawie
niż stosunek pracy, w tym osób wykonujących na własny rachunek
działalność gospodarczą, pisemnych i ustnych informacji w spra�
wach objętych kontrolą oraz wzywania i przesłuchiwania tych osób
w związku z przeprowadzaną kontrolą,
4) żądania okazania dokumentów dotyczących budowy, przebu-
do wy lub modernizacji oraz uruchomienia zakładu pracy, planów
i rysunków technicznych, dokumentacji technicznej i technologicz�
nej, wyników ekspertyz, badań i pomiarów dotyczących produkcji
bądz
innej działalności podmiotu kontrolowanego, jak również do�
starczenia mu próbek surowców i materiałów używanych, wytwa�
rzanych lub powstających w toku produkcji, w ilości niezbędnej do
przeprowadzenia analiz lub badań, gdy mają one związek z przepro�
wadzaną kontrolą,
5) żądania przedłożenia akt osobowych i wszelkich dokumen�
tów związanych z wykonywaniem pracy przez pracowników lub
osoby świadczące pracę na innej podstawie niż stosunek pracy,
6) zapoznania się z decyzjami wydanymi przez inne organy
kontroli i nadzoru nad warunkami pracy oraz ich realizacją,
7) utrwalania przebiegu i wyników oględzin, o których mowa
w pkt 2, za pomocą aparatury i środków technicznych służących do
utrwalania obrazu lub dz
więku,
8) wykonywania niezbędnych dla celów kontroli odpisów lub
wyciągów z dokumentów, jak również zestawień i obliczeń sporzą�
25
dzanych na podstawie dokumentów, a w razie potrzeby żądania ich
od podmiotu kontrolowanego,
9) sprawdzania tożsamości osób wykonujących pracę lub prze�
bywających na terenie podmiotu kontrolowanego, ich przesłuchiwa�
nia i żądania oświadczeń w sprawie legalności zatrudnienia lub pro�
wadzenia innej działalności zarobkowej,
10) korzystania z pomocy biegłych i specjalistów oraz akredy�
towanych laboratoriów (art. 23 ust. 1 ustawy o PIP).
W przypadkach gdy zachodzi uzasadniona obawa, że udzielenie
inspektorowi pracy informacji w sprawach objętych kontrolą przez
pracownika lub osobę, która jest lub była zatrudniona przez podmiot
kontrolowany albo która wykonuje lub wykonywała pracę na jego
rzecz na innej podstawie niż stosunek pracy, w tym osobę wykonu�
jącą na własny rachunek działalność gospodarczą - mogłoby narazić
tego pracownika lub osobę na jakikolwiek uszczerbek lub zarzut
z powodu udzielenia tej informacji, inspektor pracy może wydać po�
stanowienie o zachowaniu w tajemnicy okoliczności umożliwiają�
cych ujawnienie tożsamości tego pracownika lub osoby, w tym ich
danych osobowych. W razie wydania takiego postanowienia, oko�
liczności, o których mowa w art. 23 ust. 2 ustawy o PIP, pozostają
wyłącznie do wiadomości inspektora pracy. Protokół przesłuchania
pracownika lub innej osoby wolno udostępniać pracodawcy tylko
w sposób uniemożliwiający ujawnienie danych osobowych pracow�
nika lub innej osoby, która udzieliła inspektorowi pracy określonych
informacji. Na powyższe postanowienie inspektora pracy w sprawie
zachowania w tajemnicy danych osobowych pracownika lub innej
osoby pracodawcy przysługuje zażalenie, w terminie 3 dni od dnia
doręczenia tego postanowienia. Zażalenie na postanowienie inspek�
tora pracy rozpoznaje właściwy okręgowy inspektor pracy. Postępo�
wanie dotyczące zażalenia toczy się bez udziału pracodawcy i obję�
te jest tajemnicą służbową. W razie uwzględnienia zażalenia proto�
kół przesłuchania pracownika lub innej osoby podlega zniszczeniu.
Zasady postępowania z protokołami przesłuchań i innymi dokumen�
tami, na które rozciąga się obowiązek zachowania tajemnicy służbo�
wej, określa główny inspektor pracy (art. 23 ust. 2-6 ustawy o PIP).
26
Jakie obowiązki ciążą na podmiocie kontrolowanym wobec in�
spektora pracy?
Zgodnie z art. 27 ustawy o PIP, podmiot kontrolowany jest obo�
wiązany zapewnić inspektorowi pracy warunki i środki niezbędne
do sprawnego przeprowadzenia kontroli. W szczególności obowiąza�
ny jest niezwłocznie przedstawić żądane dokumenty i materiały,
udostępnić urządzenia techniczne oraz zapewnić terminowe udziela�
nie informacji przez pracowników i inne osoby wykonujące pracę
na rzecz tego podmiotu na innej podstawie niż stosunek pracy.
W miarę możliwości powinien też zapewnić inspektorowi pracy od�
dzielne pomieszczenie z odpowiednim wyposażeniem. Utrudnianie
inspektorowi pracy wykonywania czynności kontrolnych, a w szcze�
gólności uniemożliwienie przeprowadzenia wizytacji zakładu pracy,
niedopuszczenie inspektora pracy do kontroli określonych stanowisk
pracy, nieprzedłożenie wymaganej dokumentacji lub nieudzielenie
żądanych informacji jest wykroczeniem przeciwko prawom pracow�
nika, określonym w art. 283 ż 2 pkt 8 k.p., za które przewidziana
jest kara grzywny w wysokości od 1000 zł do 30 000 zł.
Jakie środki prawne może podjąć właściwy organ PIP w razie
stwierdzenia naruszenia przepisów prawa pracy?
W razie stwierdzenia naruszenia przepisów prawa pracy właściwe
organy Państwowej Inspekcji Pracy są uprawnione odpowiednio do:
1) nakazania usunięcia stwierdzonych uchybień w ustalonym
terminie w przypadku, gdy naruszenie dotyczy przepisów i zasad
bezpieczeństwa i higieny pracy,
2) nakazania: wstrzymania prac lub działalności, gdy naruszenie
powoduje bezpośrednie zagrożenie życia lub zdrowia pracowników
lub innych osób wykonujących te prace lub prowadzących działal�
ność; skierowania do innych prac pracowników lub innych osób do�
puszczonych do pracy wbrew obowiązującym przepisom przy pra�
cach wzbronionych, szkodliwych lub niebezpiecznych albo pracow�
ników lub innych osób dopuszczonych do pracy przy pracach nie�
bezpiecznych, jeżeli pracownicy ci lub osoby nie posiadają odpo�
wiednich kwalifikacji; nakazy w tych sprawach podlegają natych�
miastowemu wykonaniu,
27
3) nakazania wstrzymania eksploatacji maszyn i urządzeń w sy�
tuacji, gdy ich eksploatacja powoduje bezpośrednie zagrożenie dla
życia lub zdrowia ludzi; nakazy w tych sprawach podlegają natych�
miastowemu wykonaniu,
4) zakazania wykonywania pracy lub prowadzenia działalności
w miejscach, w których stan warunków pracy stanowi bezpośrednie
zagrożenie dla życia lub zdrowia ludzi; nakazy w tych sprawach
podlegają natychmiastowemu wykonaniu,
5) nakazania, w przypadku stwierdzenia, że stan bezpieczeństwa
i higieny pracy zagraża życiu lub zdrowiu pracowników lub osób fi�
zycznych wykonujących pracę na innej podstawie niż stosunek pra�
cy, w tym osób wykonujących na własny rachunek działalność go�
spodarczą, zaprzestania prowadzenia działalności bądz
działalności
określonego rodzaju,
6) nakazania ustalenia, w określonym terminie, okoliczności
i przyczyn wypadku,
7) skierowania wystąpienia, w razie stwierdzenia innych naru�
szeń niż wymienione wyżej w pkt 1-6, o ich usunięcie, a także
o wyciągnięcie konsekwencji w stosunku do osób winnych (art. 11
ustawy o PIP).
Podmiot kontrolowany, do którego została skierowana decyzja,
jest obowiązany poinformować właściwy organ Państwowej Inspek�
cji Pracy o jej realizacji z upływem terminu określonego w decyzji
(art. 35 ustawy o PIP). Zapewnienie wykonania nakazów, wystą�
pień, decyzji i zarządzeń wydawanych przez organy nadzoru nad
warunkami pracy jest jednym z podstawowych obowiązków praco�
dawcy w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy, określonym
w art. 207 ż 2 pkt 3 k.p. Niewykonanie w wyznaczonym terminie
podlegającego wykonaniu nakazu inspektora pracy jest wykrocze�
niem przeciwko prawom pracownika, zagrożonym karą grzywny
w wysokości od 1000 zł do 30 000 zł (art. 283 ż 2 pkt 7 k.p.).
W przypadku gdy pracodawca nie wykonuje dobrowolnie prawomoc�
nego nakazu inspektora pracy lub nakazu podlegającego natychmia�
stowemu wykonaniu, wówczas nakaz taki podlega wykonaniu w try�
bie przepisów o postępowaniu egzekucyjnym w administracji. Zgod�
28
nie bowiem z art. 2 ż 1 pkt 11 ustawy z dnia 17 czerwca 1966 r.
o postępowaniu egzekucyjnym w administracji (j.t. DzU z 2005 r. nr
229, poz. 1954 ze zm.) egzekucji administracyjnej podlegają rów�
nież obowiązki z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy, nakładane
w drodze decyzji organów Państwowej Inspekcji Pracy. Decyzje te
podlegają przymusowemu wykonaniu w trybie egzekucji świadczeń
niepieniężnych, a organem egzekucyjnym jest organ, który wydał
decyzję w pierwszej instancji (art. 20 ż 2 wymienionej ustawy).
Środkiem egzekucyjnym jest grzywna w celu przymuszenia, która
może być nakładana kilkakrotnie w tej samej lub wyższej kwocie
(art. 121 ż 1 wymienionej ustawy). Każdorazowo nałożona grzyw�
na nie może przekraczać kwoty 10 000 zł, a w stosunku do osób
prawnych i jednostek organizacyjnych nieposiadających osobowości
prawnej - kwoty 50 000 zł. Grzywny nakładane wielokrotnie nie
mogą łącznie przekroczyć kwoty 50 000 zł, a w stosunku do osób
prawnych i jednostek organizacyjnych nieposiadających osobowości
prawnej - kwoty 200 000 zł.
Wjakiej formie wydawane są decyzje (nakazy) inspektora pracy?
Decyzje (nakazy) w powyższych sprawach wydawane są w formie:
" pisemnej,
" stanowiącej wpis do dziennika budowy,
" ustnej.
Decyzja pisemna lub stanowiąca wpis do dziennika budowy
oprócz treści powinna zawierać określenie podstawy prawnej, ter�
min usunięcia stwierdzonych uchybień oraz pouczenie o przysługu�
jących podmiotowi kontrolowanemu środkach odwoławczych. Decy�
zję w formie wpisu do dziennika budowy inspektor pracy wydaje
wówczas, gdy na podstawie przepisów prawa budowlanego istnieje
obowiązek prowadzenia dziennika budowy. W przypadku wydania
takiej decyzji jej kopia lub odpis stanowi załącznik do protokołu
kontroli. Natomiast decyzje ustne inspektor pracy wydaje w celu
usunięcia ujawnionych w toku kontroli uchybień w zakresie bezpie�
czeństwa i higieny pracy, jeżeli mogą być one usunięte podczas
trwania kontroli (art. 34 ust. 1-4 ustawy o PIP).
29
Czy podmiot kontrolowany może się odwołać od decyzji inspek�
tora pracy?
Od decyzji inspektora pracy wydanej w formie pisemnej lub sta�
nowiącej wpis do dziennika budowy podmiotowi kontrolowanemu
przysługuje prawo odwołania do okręgowego inspektora pracy,
w terminie 7 dni od daty otrzymania decyzji. W razie odwołania od
decyzji wydanych w przypadkach wymienionych wyżej w pkt. 2-4,
okręgowy inspektor pracy może wstrzymać jej wykonanie do czasu
rozpatrzenia odwołania, jeżeli podjęte przez podmiot kontrolowany
przedsięwzięcia wyłączają bezpośrednie zagrożenie życia lub zdro�
wia ludzi (art. 34 ust. 5 i 6 ustawy o PIP). Natomiast od decyzji
(nakazu) okręgowego inspektora pracy nakazującej podmiotowi kon�
trolowanemu zaprzestania prowadzenia działalności bądz
działalno�
ści określonego rodzaju w razie stwierdzenia w toku kontroli, że
stan bezpieczeństwa i higieny pracy zagraża życiu lub zdrowiu pra�
cowników lub osób wykonujących pracę na innej podstawie niż sto�
sunek pracy, w tym osób wykonujących na własny rachunek działal�
ność gospodarczą (art. 19 ust. 1 pkt 4 ustawy o PIP) - przysługuje
odwołanie do głównego inspektora pracy.
Organ odwoławczy, tj. okręgowy inspektor pracy lub główny in�
spektor pracy, wydaje decyzję, w której:
" utrzymuje w mocy zaskarżoną decyzję albo
" uchyla zaskarżoną decyzję w całości lub w części i w tym za�
kresie orzeka co do istoty sprawy bądz
uchylając tę decyzję - uma�
rza postępowanie, albo
" umarza postępowanie odwoławcze (art. 138 ż 1 k.p.a.).
Organ odwoławczy - zgodnie z art. 138 ż 2 k.p.a. - może też
uchylić zaskarżoną decyzję w całości i przekazać sprawę do ponow�
nego rozpatrzenia przez organ pierwszej instancji, jeżeli rozstrzy�
gnięcie sprawy wymaga uprzedniego przeprowadzenia postępowania
wyjaśniającego w całości lub w znacznej części. Przekazując spra�
wę organ odwoławczy może zarazem wskazać, jakie okoliczności
należy wziąć pod uwagę przy ponownym rozpatrzeniu sprawy. De�
cyzja okręgowego inspektora pracy lub głównego inspektora pracy
wydana w postępowaniu odwoławczym jest decyzją ostateczną,
zgodnie z art. 16 ust. 1 k.p.a., bowiem nie przysługuje od niej od�
30
wołanie w administracyjnym toku instancji. Na decyzję taką służy
natomiast skarga do Naczelnego Sądu Administracyjnego, na pod�
stawie art. 16 ust. 1 pkt 1 i art. 34 ust. 1 ustawy z dnia 11 maja
1995 r. o Naczelnym Sądzie Administracyjnym (DzU nr 74, poz.
368 ze zm.).
Kiedy inspektor pracy kieruje do podmiotu kontrolowanego wy�
stąpienie?
W razie stwierdzenia innych naruszeń przepisów prawa niż wy�
mienione w art. 11 pkt 1-7 ustawy o PIP, inspektor pracy kieruje do
podmiotu kontrolowanego wystąpienie o ich usunięcie, a także
o wyciągnięcie konsekwencji w stosunku do osób winnych (art. 11
pkt 8 ustawy o PIP). Wystąpienie takie powinno zawierać wnioski
pokontrolne i ich podstawę prawną. Podmiot kontrolowany lub or�
gan sprawujący nad nim nadzór, do którego skierowano wystąpie�
nie, jest obowiązany w terminie określonym w wystąpieniu, nie
dłuższym jednak niż 30 dni, zawiadomić inspektora pracy o termi�
nie i sposobie realizacji wniosków pokontrolnych (art. 36 ustawy
0 PIP). Wystąpienie inspektora pracy nie jest decyzją administracyj�
ną w rozumieniu art. 104 ż 1 k.p.a. Od wystąpienia inspektora pra�
cy nie przysługuje też prawo odwołania do okręgowego inspektora
pracy.
2.2. Uprawnienia Państwowej Inspekcji Sanitarnej
Jakie zadania realizuje Państwowa Inspekcja Sanitarna?
Państwowa Inspekcja Sanitarna jest powołana do realizacji za�
dań z zakresu zdrowia publicznego, w szczególności poprzez spra�
wowanie nadzoru, m.in. nad warunkami higieny pracy w zakładach
pracy. Wykonywanie tych zadań polega na sprawowaniu zapobie�
gawczego i bieżącego nadzoru sanitarnego oraz prowadzeniu dzia�
łalności zapobiegawczej i przeciwepidemicznej w zakresie chorób
zakaz
nych i innych chorób powodowanych warunkami środowiska,
a także na prowadzeniu działalności oświatowo-zdrowotnej (art. 1
1 2 ustawy o PIS).
31
Do zakresu działania Państwowej Inspekcji Sanitarnej w dzie�
dzinie zapobiegawczego nadzoru sanitarnego należy w szczególno�
ści m.in.:
1) uzgadnianie dokumentacji projektowej pod względem wyma�
gań higienicznych i zdrowotnych dotyczących:
a) budowy oraz zmiany sposobu użytkowania obiektów budow�
lanych, statków morskich, żeglugi śródlądowej i powietrznych,
b) nowych materiałów i procesów technologicznych przed ich
zastosowaniem w produkcji lub budownictwie;
2) uczestniczenie w dopuszczeniu do użytku obiektów budowla�
nych, statków morskich, żeglugi śródlądowej i powietrznych oraz
środków komunikacji lądowej;
3) inicjowanie przedsięwzięć oraz prac badawczych w dziedzi�
nie zapobiegania negatywnym wpływom czynników i zjawisk fi�
zycznych, chemicznych i biologicznych na zdrowie ludzi (art. 3
ustawy o PIS).
Do zakresu działania Państwowej Inspekcji Sanitarnej w dzie�
dzinie bieżącego nadzoru sanitarnego należy kontrola przestrzegania
przepisów określających wymagania higieniczne i zdrowotne,
w szczególności dotyczących m.in.:
1) utrzymania należytego stanu higienicznego nieruchomości,
zakładów pracy, instytucji, obiektów i urządzeń użyteczności pu�
blicznej, dróg, ulic oraz osobowego i towarowego transportu kolejo�
wego, drogowego, lotniczego i morskiego,
2) warunków zdrowotnych środowiska pracy, a zwłaszcza zapo�
biegania powstawaniu chorób zawodowych i innych chorób związa�
nych z warunkami pracy,
3) przestrzegania przez osoby wprowadzające substancje lub
preparaty chemiczne do obrotu na terytorium Rzeczypospolitej Pol�
skiej oraz przez użytkowników substancji lub preparatów chemicz�
nych obowiązków wynikających z ustawy z dnia 11 stycznia
2001 r. o substancjach i preparatach chemicznych (DzU nr 11, poz.
84 ze zm.).
Do zakresu działania Państwowej Inspekcji Sanitarnej w dziedzi�
nie bieżącego nadzoru sanitarnego należy również kontrola przestrze�
gania przepisów dotyczących wprowadzania do obrotu produktów
32
biobójczych i substancji czynnych oraz ich stosowania w działalności
zawodowej (art. 4 ustawy o PIS). Do zakresu działania Państwowej
Inspekcji Sanitarnej należy również wydawanie decyzji o stwierdze�
niu choroby zawodowej lub decyzji o braku podstaw do jej stwier�
dzenia (o czym bliżej mowa w rozdziale VIII, podtytuł 2.3.).
Państwowy inspektor sanitarny jest uprawniony do kontroli zgod�
ności budowanych obiektów z wymaganiami higienicznymi i zdro�
wotnymi, określonymi w obowiązujących przepisach. Stwierdzone
w toku kontroli nieprawidłowości są wpisywane do dziennika budo�
wy, z wyznaczeniem terminu ich usunięcia (art. 23 ustawy o PIS).
Jakie uprawnienia przysługują państwowemu inspektorowi sa�
nitarnemu?
Zgodnie z art. 25 ust. 1 ustawy o PIS, państwowy inspektor sa�
nitarny w związku z wykonywaną kontrolą ma prawo:
1) wstępu o każdej porze dnia i nocy do zakładów pracy oraz
wszystkich pomieszczeń i urządzeń wchodzących w ich skład oraz
do obiektów będących w trakcie budowy,
2) żądania pisemnych lub ustnych informacji oraz wzywania
i przesłuchiwania osób,
3) żądania okazania dokumentów i udostępniania wszelkich
danych,
4) pobierania próbek do badań laboratoryjnych.
W razie stwierdzenia naruszenia wymagań higienicznych i zdro�
wotnych, państwowy inspektor sanitarny nakazuje, w drodze decyzji,
usunięcie w ustalonym terminie stwierdzonych uchybień. Jeżeli na�
ruszenie powyższych wymagań spowodowało bezpośrednie zagroże�
nie życia lub zdrowia ludzi, państwowy inspektor sanitarny nakazu�
je unieruchomienie zakładu pracy lub jego części (stanowiska pracy,
maszyny lub innego urządzenia), przy czym decyzje w tych sprawach
podlegają natychmiastowemu wykonaniu (art. 27 ustawy o PIS).
Państwowemu inspektorowi sanitarnemu przysługuje prawo
zgłoszenia sprzeciwu przeciwko uruchomieniu wybudowanego lub
przebudowanego zakładu pracy, wprowadzeniu nowych technologii
lub zmian w technologii, dopuszczeniu do obrotu materiałów stoso�
wanych w budownictwie lub innych wyrobów mogących mieć
33
wpływ na zdrowie ludzi - jeżeli w toku wykonywanych czynności
stwierdzi, że z powodu nieuwzględnienia wymagań higienicznych
i zdrowotnych określonych w obowiązujących przepisach mogłoby
nastąpić zagrożenie życia lub zdrowia ludzi. Zgłoszenie sprzeciwu
wstrzymuje dalsze działania w tych sprawach do czasu wydania de�
cyzji przez państwowego inspektora sanitarnego wyższego stopnia
(art. 28 ustawy o PIS).
W razie stwierdzenia istotnych uchybień w działalności kontro�
lowanej jednostki, mogących mieć wpływ na stan zdrowia lub życie
ludzi, państwowy inspektor sanitarny, niezależnie od przysługują�
cych mu wymienionych wyżej środków, zawiadamia o stwierdzo�
nych uchybieniach kierownictwo kontrolowanej jednostki lub jed�
nostkę albo organ powołany do sprawowania nadzoru nad tą jed�
nostką. Jednostka organizacyjna lub organ, do którego skierowano
zawiadomienie, jest obowiązany w terminie 30 dni od dnia otrzyma�
nia powyższego zawiadomienia powiadomić o podjętych i wykona�
nych czynnościach właściwego państwowego inspektora sanitarnego
(art. 30 ustawy o PIS).
Doraz
ne zalecenia, uwagi i wnioski, wynikające z przeprowa�
dzonej kontroli zakładu pracy, państwowy inspektor sanitarny wpi�
suje do książki kontroli sanitarnej, którą zakład pracy jest obowią�
zany posiadać. W postępowaniu przed organami Państwowej In�
spekcji Sanitarnej stosuje się przepisy kodeksu postępowania admi�
nistracyjnego (art. 31 ustawy o PIS).
3. SPOA
ECZNA INSPEKCJA PRACY
Społeczna inspekcja pracy działa na podstawie ustawy z dnia 24
czerwca 1983 r. o społecznej inspekcji pracy (DzU nr 35, poz. 163
ze zm.). Według art. 1 tej ustawy, społeczna inspekcja pracy jest
służbą społeczną pełnioną przez pracowników, mającą na celu za�
pewnienie przez pracodawców bezpiecznych i higienicznych warun�
ków pracy oraz ochronę uprawnień pracowniczych, określonych
34
w przepisach prawa pracy. Społeczna inspekcja pracy reprezentuje
interesy wszystkich pracowników zatrudnionych u danego praco�
dawcy i jest kierowana przez zakładowe organizacje związkowe
(art. 2 ustawy o sip).
Zgodnie z art. 3 ustawy o sip, społeczną inspekcję pracy w za�
kładzie pracy tworzą:
" zakładowy społeczny inspektor pracy - dla całego zakładu
pracy,
" oddziałowi (wydziałowi) społeczni inspektorzy pracy - dla
poszczególnych oddziałów (wydziałów),
" grupowi społeczni inspektorzy pracy - dla komórek organiza�
cyjnych oddziałów (wydziałów).
W myśl art. 16 ustawy o sip, ogólnokrajowe organizacje związ�
kowe mogą określać wytyczne do działalności społecznych inspek�
torów pracy, przy czym określenie takich wytycznych w stosunku
do zakładów podległych Ministrowi Obrony Narodowej lub Mini�
strowi Spraw Wewnętrznych i Administracji następuje w porozumie�
niu z właściwym ministrem.
Kto może być społecznym inspektorem pracy?
Co do zasady, społecznym inspektorem pracy może być pracow�
nik zatrudniony u danego pracodawcy, będący członkiem związku
zawodowego i nie zajmujący stanowiska kierownika zakładu pracy
(osoby zarządzającej w imieniu pracodawcy zakładem pracy) lub
stanowiska kierowniczego bezpośrednio podległego kierownikowi
zakładu pracy. Jednakże zakładowe organizacje związkowe mogą
postanowić, że społecznym inspektorem pracy może być również
pracownik niebędący członkiem związku zawodowego. Społeczny
inspektor pracy powinien posiadać niezbędną znajomość zagadnień
wchodzących w zakres działania społecznej inspekcji pracy, przy
czym zakładowy społeczny inspektor pracy powinien posiadać po�
nadto co najmniej pięcioletni staż pracy w branży, do której zakład
należy, i co najmniej dwuletni staż pracy w danym zakładzie, nato�
miast oddziałowy (wydziałowy) lub grupowy społeczny inspektor
pracy - co najmniej dwuletni staż pracy w tej branży i co najmniej
jeden rok pracy w danym zakładzie (art. 5 ustawy o sip).
35
Kto wybiera i w jakim trybie społecznych inspektorów pracy?
Zgodnie z przepisami art. 6 ustawy o sip, społecznych inspekto�
rów pracy wybierają i odwołują pracownicy zakładu pracy. Społecz�
nych inspektorów pracy wybiera się na okres 4 lat. Zakładowych
i oddziałowych (wydziałowych) społecznych inspektorów pracy wy�
biera:
1) w zakładach pracy lub w oddziałach (wydziałach) liczących
do 300 pracowników - ogólne zebranie pracowników zakładu pracy
lub oddziału (wydziału);
2) w zakładach pracy lub w oddziałach (wydziałach) liczących
powyżej 300 pracowników:
a) zakładowego społecznego inspektora pracy - zebranie oddzia�
łowych (wydziałowych) i grupowych społecznych inspektorów pracy,
b) oddziałowego (wydziałowego) społecznego inspektora pracy
- zebranie grupowych społecznych inspektorów pracy.
Natomiast grupowych społecznych inspektorów pracy wybiera
ogólne zebranie pracowników komórek organizacyjnych oddziału
(wydziału).
W zakładach pracy liczących powyżej 300 pracowników, w któ�
rych nie wybrano grupowych społecznych inspektorów pracy, tryb
wyborów zakładowego społecznego inspektora pracy oraz oddziało�
wego (wydziałowego) społecznego inspektora pracy określają zakła�
dowe organizacje związkowe.
Wybory społecznych inspektorów pracy przeprowadzają zakła�
dowe organizacje związkowe na podstawie uchwalonych przez sie�
bie regulaminów wyborów, przy czym ogólnokrajowe organizacje
związkowe mogą ustalać ramowe wytyczne do regulaminów wybo�
rów społecznych inspektorów pracy.
Wjakich przypadkach społeczny inspektor pracy przestaje peł�
nić swoją funkcję?
W razie niewywiązywania się ze swoich obowiązków społeczny
inspektor pracy może być odwołany przed upływem okresu, na któ�
ry został wybrany, przy czym odwołanie następuje w tym samym
trybie, w jakim dokonano jego wyboru. Odwołanie społecznego in�
spektora pracy następuje na wniosek zakładowych organizacji
36
związkowych albo co najmniej jednej piątej pracowników. Ponadto
społeczny inspektor pracy przestaje pełnić swoją funkcję w razie
zrzeczenia się jej lub ustania stosunku pracy. W razie zaprzestania
pełnienia przez pracownika funkcji społecznego inspektora pracy
w powyższych przypadkach, przeprowadza się uzupełniające wybo�
ry społecznego inspektora pracy (art. 7 ustawy o sip).
Jakie uprawnienia przysługują społecznemu inspektorowi pracy?
Zgodnie z art. 4 ustawy o sip, społeczni inspektorzy pracy mają
prawo:
" kontrolować stan budynków, maszyn, urządzeń technicznych
i sanitarnych oraz stosowane procesy technologiczne z punktu wi�
dzenia bezpieczeństwa i higieny pracy,
" kontrolować przestrzeganie przepisów prawa pracy, w tym po�
stanowień układów zbiorowych i regulaminów pracy, w szczególno�
ści w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy, uprawnień pracowni�
ków związanych z rodzicielstwem, młodocianych i osób niepełno�
sprawnych, urlopów i czasu pracy oraz świadczeń z tytułu wypad�
ków przy pracy i chorób zawodowych,
" uczestniczyć w kontroli przestrzegania w zakładzie pracy
przepisów dotyczących ochrony środowiska naturalnego,
" brać udział w ustalaniu okoliczności i przyczyn wypadków
przy pracy, zgodnie z przepisami prawa pracy,
" brać udział w analizowaniu przyczyn powstawania wypadków
przy pracy, zachorowań na choroby zawodowe i inne schorzenia
związane z warunkami środowiska pracy oraz kontrolować stosowa�
nie przez pracodawców właściwych środków zapobiegawczych,
" uczestniczyć w przeprowadzaniu społecznych przeglądów wa�
runków pracy,
" opiniować projekty planów poprawy warunków bezpieczeń�
stwa i higieny pracy i planów rehabilitacji zawodowej oraz kontro�
lować realizację tych planów,
" podejmować działania na rzecz aktywnego udziału pracowni�
ków w kształtowaniu właściwych warunków bezpieczeństwa i higie�
ny pracy oraz oddziaływać na przestrzeganie przez pracowników
przepisów oraz zasad bezpieczeństwa i higieny pracy,
37
" wykonywać inne zadania określone w ustawie o sip i w prze�
pisach szczególnych.
W celu realizacji powyższych zadań społeczny inspektor pracy
ma prawo wstępu w każdym czasie do pomieszczeń i urządzeń za�
kładu pracy. Może też żądać od pracodawcy (osób zarządzających
w jego imieniu zakładem pracy) oraz od kierowników oddziałów
(wydziałów) i innych pracowników informacji oraz okazania doku�
mentów w sprawach wchodzących w zakres jego działania, przy
czym wykonywanie tych czynności powinno następować z zacho�
waniem przepisów o ochronie tajemnicy państwowej i służbowej
(art. 8 ustawy o sip).
W razie stwierdzenia, że nie są przestrzegane przepisy w wyżej
wymienionych sprawach, społeczny inspektor pracy informuje
0 tym pracodawcę (osobę zarządzającą w jego imieniu zakładem
pracy) oraz kierownika odnośnego oddziału (wydziału), czyniąc za�
razem odpowiedni zapis w księdze zaleceń i uwag, którą pracodaw�
ca jest obowiązany założyć. W takich przypadkach pracodawca
(osoba zarządzająca w jego imieniu zakładem pracy) oraz kierownik
oddziału (wydziału) są obowiązani podjąć stosowne działania mają�
ce na celu usunięcie stwierdzonych nieprawidłowości i poinformo�
wać o tym społecznego inspektora pracy (art. 9 ustawy o sip). Na�
tomiast w razie stwierdzenia naruszenia przez pracownika przepisów
1 zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, społeczny inspektor pracy
zwraca pracownikowi uwagę na obowiązek przestrzegania tych
przepisów i zasad, a jeżeli zachowanie pracownika na stanowisku
pracy wskazuje na niedostateczną znajomość tych przepisów i zasad
oraz brak umiejętności wykonywania pracy w sposób bezpieczny
dla siebie lub innych pracowników, wówczas społeczny inspektor
pracy zwraca się do kierownika właściwej komórki organizacyjnej
zakładu pracy o czasowe odsunięcie pracownika od tej pracy i za�
poznanie go z przepisami oraz zasadami bezpieczeństwa i higieny
pracy (art. 10 ustawy o sip).
Zgodnie z art. 14 ustawy o sip, pracodawca jest obowiązany za�
pewnić społecznym inspektorom pracy warunki umożliwiające reali�
zację ich zadań. Pracodawca ponosi też koszty związane z działal�
nością społecznej inspekcji pracy.
38
Kiedy społeczny inspektor pracy wydaje pracodawcy zalecenia
i jaki jest ich charakter?
Na podstawie ustaleń własnych oraz oddziałowego (wydziałowe�
go) lub grupowego społecznego inspektora pracy zakładowy spo�
łeczny inspektor pracy jest uprawniony do wydania pracodawcy,
w formie pisemnej, zaleceń usunięcia w określonym terminie
stwierdzonych uchybień. Natomiast w razie bezpośredniego zagro�
żenia mogącego spowodować wypadek przy pracy, zakładowy spo�
łeczny inspektor pracy występuje do pracodawcy o natychmiastowe
usunięcie tego zagrożenia, a w razie niepodjęcia odpowiednich dzia�
łań wydaje, w formie pisemnej, zalecenie wstrzymania pracy dane�
go urządzenia technicznego lub określonych robót, zawiadamiając
o tym równocześnie zakładową organizację związkową (organizacje
związkowe, jeśli u pracodawcy działa więcej organizacji związko�
wych). Od zalecenia zakładowego społecznego inspektora pracy
pracodawca może wnieść sprzeciw do właściwego państwowego in�
spektora pracy, który wydaje stosowną decyzję lub podejmuje inne
środki prawne przewidziane w ustawie z dnia 13 kwietnia 2007 r.
o Państwowej Inspekcji Pracy. Sprzeciw od zalecenia zakładowego
społecznego inspektora pracy usunięcia stwierdzonych naruszeń
przepisów prawa pracy pracodawca może wnieść w terminie 7 dni
od dnia doręczenia zalecenia, natomiast sprzeciw od zalecenia na�
tychmiastowego usunięcia zagrożenia mogącego spowodować wypa�
dek przy pracy oraz zalecenia wstrzymania pracy danego urządzenia
technicznego lub określonych robót powinien być wniesiony nie�
zwłocznie (art. 11 ustawy o sip). Zalecenie zakładowego społeczne�
go inspektora pracy wiąże pracodawcę, jeżeli nie wniesie on sprze�
ciwu w ustalonym terminie, jest zatem aktem o charakterze wład�
czym, nie jest to jednak decyzja administracyjna w rozumieniu art.
104 kodeksu postępowania administracyjnego (por. J. Skoczyński,
Kontrola i nadzór Państwowej Inspekcji Pracy nad warunkami pracy,
Wydawnictwo  Biblioteczka Pracownicza , Warszawa 2002, s. 91).
Rozpatrując sprzeciw pracodawcy od zalecenia zakładowego spo�
łecznego inspektora pracy, państwowy inspektor pracy rozstrzyga
sprawę w sposób przewidziany w ustawie o PIP Może zatem wy�
dać decyzję administracyjną (nakaz) nakazującą wstrzymanie eks�
39
ploatacji maszyn i innych urządzeń technicznych bądz
zakazać wy�
konywania prac w określonych miejscach, jeżeli eksploatacja bądz

wykonywanie prac stanowi bezpośrednie zagrożenie dla życia
i zdrowia ludzi, przy czym nakazy takie podlegają natychmiastowe�
mu wykonaniu (art. 11 pkt 3 i 4 ustawy o PIP).
Zgodnie z art. 12 ustawy o sip, pracodawca jest obowiązany za�
łożyć zakładową księgę zaleceń i uwag oraz oddziałowe (wydziało�
we) księgi uwag, przeznaczone do zapisów społecznych inspekto�
rów pracy. Księgi te przechowuje się w miejscu ustalonym przez
pracodawcę (osobę zarządzającą w imieniu pracodawcy zakładem
pracy) oraz udostępnia do wglądu zakładowym organizacjom związ�
kowym, organom samorządu załogi, organom Państwowej Inspekcji
Pracy oraz innym organom nadzoru i kontroli warunków pracy (np.
organom Państwowej Inspekcji Sanitarnej). Zapisy w powyższych
księgach mają moc dokumentów urzędowych w postępowaniu przed
organami państwowymi.
Czy społeczni inspektorzy pracy podlegają szczególnej ochronie
przed wypowiedzeniem i rozwiązaniem stosunku pracy?
Pracownicy pełniący funkcję społecznego inspektora pracy pod�
legają szczególnej ochronie przed wypowiedzeniem i rozwiązaniem
stosunku pracy, zgodnie bowiem z art. 13 ust. 1 ustawy o sip pra�
codawca nie może wypowiedzieć ani rozwiązać umowy o pracę
z pracownikiem pełniącym funkcję społecznego inspektora pracy
(zakładowego, oddziałowego, wydziałowego, grupowego) w czasie
trwania mandatu oraz w okresie roku po jego wygaśnięciu, chyba że
zachodzą przyczyny uzasadniające rozwiązanie umowy bez wypo�
wiedzenia (zarówno z przyczyn zawinionych jak i niezawinionych
przez pracownika). W takim jednak przypadku rozwiązanie umowy
o pracę może nastąpić po uprzednim uzyskaniu zgody statutowo
właściwego organu zakładowej organizacji związkowej. Rozwiąza�
nie umowy o pracę może też nastąpić w razie uzyskania przez pra�
cownika prawa do renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy,
bowiem przepis ust. 1 art. 13 ustawy o sip nie narusza art. 40 k.p.
(art. 13 ust. 2 ustawy o sip).
Pracownikowi pełniącemu funkcję społecznego inspektora pracy
pracodawca nie może też wypowiedzieć warunków pracy i płacy na
40
jego niekorzyść w okresie wskazanym wyżej, chyba że wypowie�
dzenie stało się konieczne ze względu na:
" wprowadzenie nowych zasad wynagradzania dotyczących
ogółu pracowników zatrudnionych u danego pracodawcy lub tej ich
grupy, do której pracownik należy,
" stwierdzoną orzeczeniem lekarskim utratę zdolności do wyko�
nywania dotychczasowej pracy albo niezawinioną przez pracownika
utratę uprawnień koniecznych do jej wykonywania (art. 43 k.p.
w związku z art. 13 ust. 3 ustawy o sip).
Wypowiedzenie warunków pracy i płacy pracownikowi będące�
mu społecznym inspektorem pracy jest też dopuszczalne na podsta�
wie przepisów ustawy z dnia 13 marca 2003 r. o szczególnych za�
sadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn
niedotyczących pracowników (DzU nr 90, poz. 844 ze zm.), tj.
w razie dokonywania zwolnień grupowych (art. 5 pkt 5 tej ustawy).
W przypadku gdy wypowiedzenie warunków pracy i płacy powodu�
je obniżenie wynagrodzenia, pracownikowi przysługuje, do końca
okresu, w którym korzystałby ze szczególnej ochrony przed wypo�
wiedzeniem i rozwiązaniem stosunku pracy, dodatek wyrównawczy
obliczony według zasad wynikających z kodeksu pracy (art. 5 ust. 6
wymienionej ustawy). Dodatek wyrównawczy stanowi różnicę mię�
dzy wynagrodzeniem pracownika osiąganym przed zmianą warun�
ków pracy i płacy a wynagrodzeniem uzyskiwanym po tej zmianie.
Wysokość dodatku wyrównawczego oblicza się według zasad okre�
ślonych w rozporządzeniu Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia
29 maja 1996 r. w sprawie sposobu ustalania wynagrodzenia
w okresie niewykonywania pracy oraz wynagrodzenia stanowiącego
podstawę obliczania odszkodowań, odpraw, dodatków wyrównaw�
czych do wynagrodzenia oraz innych należności przewidzianych
w Kodeksie pracy (DzU nr 62, poz. 289 ze zm.). Zgodnie zaś z ż 2
ust. 2 tego rozporządzenia wynagrodzenie do celów ustalenia dodatku
wyrównawczego oblicza się według zasad obowiązujących przy usta�
laniu wynagrodzenia za urlop wypoczynkowy, określonych z kolei
w rozporządzeniu Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 8 stycz�
nia 1997 r. w sprawie szczegółowych zasad udzielania urlopu wypo�
czynkowego, ustalania i wypłacania wynagrodzenia za czas urlopu
oraz ekwiwalentu pieniężnego za urlop (DzU nr 2, poz. 14 ze zm.).
41
Dodać należy, że powyższa ochrona trwałości stosunku pracy
odnosi się również do pracowników pełniących funkcję społecznego
inspektora pracy zatrudnionych na podstawie mianowania lub spół�
dzielczej umowy o pracę (art. 13 ust. 4 ustawy o sip).
Kiedy społeczny inspektor pracy powinien wykonywać swoje
czynności?
Społeczni inspektorzy powinni wykonywać swoje czynności
w zasadzie poza godzinami pracy. Jednak w razie konieczności wy�
konywania swoich czynności w godzinach pracy lub uczestniczenia
w naradach i szkoleniach, społeczni inspektorzy pracy zachowują
prawo do wynagrodzenia. W przypadku znacznego obciążenia zada�
niami wynikającymi z pełnienia funkcji społecznego inspektora pra�
cy, pracodawca - na wniosek zakładowej organizacji związkowej -
może ustalić miesięczne wynagrodzenie zryczałtowane do wysoko�
ści nieprzekraczającej wynagrodzenia za 30 godzin pracy pracowni�
ka pełniącego funkcję społecznego inspektora pracy, a w szczegól�
nie uzasadnionych wypadkach wynagrodzenie to może być podwyż�
szone do wysokości nieprzekraczającej wynagrodzenia za 60 godzin
pracy. W zakładach pracy, w których występuje szczególne zagroże�
nie zdrowia i życia pracowników, a warunki pracy wymagają stałe�
go społecznego nadzoru, pracodawca - na wniosek zakładowej or�
ganizacji związkowej - może zwolnić pracownika na czas pełnienia
funkcji zakładowego społecznego inspektora pracy z obowiązku wy�
konywania pracy, z zachowaniem prawa do wynagrodzenia, jakie
przysługiwało mu na stanowisku pracy zajmowanym w dniu odde�
legowania do pełnienia tej funkcji, z uwzględnieniem zmian tego
wynagrodzenia, jakie mogą nastąpić w czasie pełnienia tej funkcji
(art. 15 ustawy o sip).
Społeczni inspektorzy pracy współdziałają z Państwową Inspek�
cją Pracy i innymi organami nadzoru i kontroli warunków pracy
(np. z Państwową Inspekcją Sanitarną, Urzędem Dozoru Technicz�
nego, urzędami górniczymi) w zakresie ustalonym w ustawie oraz
wytycznymi określanymi przez ogólnokrajowe organizacje związko�
we, jeśli takie są wydawane.
42
W jakim zakresie Państwowa Inspekcja Pracy współdziała ze
społeczną inspekcją pracy?
Państwowa Inspekcja Pracy udziela pomocy społecznej inspekcji
pracy w realizacji jej zadań, a w szczególności przez poradnictwo
prawne, specjalistyczną prasę oraz szkolenie. Państwowi inspektorzy
pracy przeprowadzają też kontrole wykonania przez pracodawców
zaleceń i uwag społecznych inspektorów pracy, zapisanych w księ�
dze zaleceń i uwag, a która musi być udostępniona do wglądu pań�
stwowemu inspektorowi pracy. Na umotywowany wniosek zakłado�
wego społecznego inspektora pracy, uzgodniony z zakładową orga�
nizacją związkową (organizacjami związkowymi), dotyczący spraw
zagrożenia życia i zdrowia pracowników, państwowi inspektorzy
pracy przeprowadzają kontrole u pracodawców, a także wszczynają
postępowanie w sprawach o wykroczenia przeciwko prawom pra�
cownika (art. 17-19 ustawy o sip).
Zakładowy społeczny inspektor pracy ma prawo uczestniczyć
w kontrolach przeprowadzanych u pracodawcy przez państwowych
inspektorów pracy oraz w podsumowaniu wyników takich kontroli
(art. 20 ustawy o sip). W toku wykonywania czynności kontrolnych
państwowy inspektor pracy powinien współdziałać ze społeczną in�
spekcją pracy. Współdziałanie takie może w szczególności polegać na:
" informowaniu o tematyce i zakresie przeprowadzanej kontroli,
" analizowaniu zgłoszonych uwag i spostrzeżeń,
" informowaniu o wynikach kontroli i podjętych decyzjach,
" udzielaniu porad i informacji z zakresu prawa pracy (art. 29
ustawy o PIP).
Do udzielania pomocy społecznej inspekcji pracy w wykonywa�
niu jej zadań zobowiązane są również Państwowa Inspekcja Sanitar�
na, Urząd Dozoru Technicznego, a także inne organy nadzoru i kon�
troli warunków pracy (art. 21 ustawy o sip).
Jakie czyny mogą stanowić wykroczenia przeciwko przepisom
ustawy o sip?
Ustawa o społecznej inspekcji pracy przewiduje też odpowie�
dzialność za wykroczenia przeciwko jej przepisom. Zgodnie z art.
43
22 tej ustawy, popełnia wykroczenie, kto działając w imieniu praco�
dawcy narusza jej przepisy, a w szczególności uniemożliwia działal�
ność społecznego inspektora pracy, za co ustawa przewiduje karę
grzywny do 2500 zł. Tej samej karze podlega, kto nie wykonuje za�
lecenia społecznego inspektora pracy. Orzekanie następuje na pod�
stawie wniosku pochodzącego od państwowego inspektora pracy
w trybie określonym w kodeksie postępowania w sprawach o wy�
kroczenia.
4. RZECZOZNAWCY DO SPRAW BEZPIECZEC
STWA
I HIGIENY PRACY
Jakie zadania wykonują rzeczoznawcy do spraw bezpieczeństwa
i higieny pracy?
Istotna rola w zapewnieniu bezpieczeństwa i higieny pracy
w zakładach pracy przypada uprawnionym rzeczoznawcom do
spraw bezpieczeństwa i higieny pracy. Od rzetelności ich opinii za�
leży bowiem, czy pomieszczenia, w których pracownicy wykony�
wać będą pracę, spełniają wymagania w zakresie bezpieczeństwa
i higieny pracy oraz ergonomii. Ogólne uregulowania dotyczące rze�
czoznawców do spraw bezpieczeństwa i higieny pracy zawiera usta�
wa z dnia 13 kwietnia 2007 r. o Państwowej Inspekcji Pracy, upo�
ważniając równocześnie ministra właściwego do spraw pracy do
określenia, po zasięgnięciu opinii głównego inspektora pracy, w dro�
dze rozporządzenia:
1) szczegółowych warunków oraz trybu nadawania i cofania
uprawnień rzeczoznawców, a także wymagań dotyczących przygoto�
wania kandydatów na rzeczoznawców i podnoszenia kwalifikacji
przez rzeczoznawców, biorąc pod uwagę poziom wykształcenia, do�
tychczasową praktykę zawodową w zakresie opiniowania projektów
obiektów budowlanych, a także konieczność okresowego szkolenia,
2) zakresu nadawanych uprawnień, wzoru uprawnień rzeczo�
znawcy, wzoru klauzuli i pieczęci imiennej oraz wzoru rejestru opi�
44
niowanych projektów, biorąc pod uwagę rodzaj budownictwa i po�
dział na grupy projektowe,
3) wymagań dotyczących opinii rzeczoznawców o projektach
nowo budowanych lub przebudowywanych obiektów budowlanych
albo ich części, w których przewiduje się wykonywanie pracy, oraz
trybu postępowania odwoławczego od tych opinii, biorąc pod uwa�
gę specyfikę, charakter i przeznaczenie obiektu budowlanego, a tak�
że zgodność przyjętych rozwiązań z obowiązującymi przepisami
i normami,
4) trybu powoływania i odwoływania członków Komisji, sposo�
bu działania tej Komisji i przeprowadzania egzaminu, biorąc pod
uwagę konieczność zapewnienia sprawnego funkcjonowania Komisji,
5) wysokości wynagrodzenia członków Komisji, biorąc pod
uwagę zakres wykonywanych czynności.
Na podstawie tej delegacji ustawowej Minister Pracy i Polityki
Społecznej wydał rozporządzenie z dnia 19 grudnia 2007 r. w spra�
wie rzeczoznawców do spraw bezpieczeństwa i higieny pracy (DzU
nr 247, poz. 1835), zwane dalej rozporządzeniem. Rozporządzenie
to określa:
1) szczegółowe warunki oraz tryb nadawania i cofania upraw�
nień rzeczoznawców do spraw bezpieczeństwa i higieny pracy,
a także wymagania dotyczące przygotowania kandydatów na rzeczo�
znawców i podnoszenia kwalifikacji przez rzeczoznawców,
2) zakres nadawanych uprawnień, wzór uprawnień rzeczoznaw�
cy do spraw bezpieczeństwa i higieny pracy, wzór klauzuli i pieczę�
ci imiennej oraz wzór rejestru opiniowanych projektów,
3) wymagania dotyczące opinii rzeczoznawców do spraw bez�
pieczeństwa i higieny pracy o projektach nowo budowanych lub
przebudowywanych obiektów budowlanych albo ich części, w któ�
rych przewiduje się pomieszczenia pracy, oraz tryb postępowania
odwoławczego od tych opinii,
4) tryb powoływania i odwoływania członków Komisji Kwalifi�
kacyjnej do Oceny Kandydatów na Rzeczoznawców, sposób działa�
nia tej Komisji i przeprowadzania egzaminu,
5) wysokość wynagrodzenia członków Komisji Kwalifikacyjnej
do Oceny Kandydatów na Rzeczoznawców.
45
Kto nadaje i cofa uprawnienia rzeczoznawcy do spraw bezpie�
czeństwa i higieny pracy?
Zgodnie z art. 9 ust. 1 ustawy o PIP, uprawnienia rzeczoznawcy
do spraw bezpieczeństwa i higieny pracy nadaje główny inspektor
pracy na wniosek Komisji Kwalifikacyjnej do Oceny Kandydatów
na Rzeczoznawców. Prowadzi on także centralny rejestr wydanych
uprawnień.
Zgodnie z art. 9 ust. 2 ustawy o PIP, uprawnienia rzeczoznawcy
do spraw bezpieczeństwa i higieny pracy mogą być nadane osobie,
która:
1) ukończyła wyższe studia techniczne,
2) legitymuje się co najmniej 5-letnią praktyką zawodową w za�
kresie ukończonego kierunku studiów,
3) ukończyła kurs przygotowujący do opiniowania projektów
w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy oraz ergonomii, przepro�
wadzony przez podmiot upoważniony przez głównego inspektora
pracy i według programu zatwierdzonego przez głównego inspekto�
ra pracy,
4) złożyła z wynikiem pozytywnym egzamin przed Komisją
Kwalifikacyjną.
Uprawnienia rzeczoznawcy są nadawane kandydatowi, spełniają�
cemu wyżej wymienione wymagania, w danej grupie projektowej.
Wykaz grup projektowych i oznaczeń grup uprawnień rzeczoznaw�
ców jest określony w załączniku nr 1 do powołanego rozporządze�
nia. Wzór uprawnienia rzeczoznawcy jest określony w załączniku
nr 2 do powołanego rozporządzenia.
Główny inspektor pracy - z własnej inicjatywy lub na wniosek
właściwego okręgowego inspektora pracy - może cofnąć uprawnie�
nia rzeczoznawcy w razie wydania przez niego opinii naruszającej
w sposób rażący przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy. Ponadto
główny inspektor pracy może cofnąć uprawnienia rzeczoznawcy -
na wniosek okręgowego inspektora pracy, właściwego ze względu
na lokalizację obiektu budowlanego - w razie stwierdzenia podczas
odbioru tego obiektu lub jego eksploatacji, że w opinii wydanej
przez rzeczoznawcę nie uwzględniono istotnych przepisów bezpie�
czeństwa i higieny pracy. Decyzja o cofnięciu uprawnień rzeczo�
46
znawcy powinna być podjęta po uprzednim rozpatrzeniu jego wyja�
śnień (art. 9 ust. 4 ustawy o PIP).
W razie cofnięcia uprawnień rzeczoznawcy lub rezygnacji
z tych uprawnień, rzeczoznawca jest obowiązany bezzwłocznie
przekazać okręgowemu inspektorowi pracy, właściwemu ze względu
na miejsce zamieszkania rzeczoznawcy, pieczęć zawierającą klauzu�
lę i pieczęć imienną, o których mowa w ż 14 ust. 3 powołanego
rozporządzenia z dnia 19 grudnia 2007 r. Okręgowy inspektor pra�
cy zawiadamia też bezzwłocznie głównego inspektora pracy o rezy�
gnacji rzeczoznawcy z nadanych mu uprawnień w celu odnotowania
tego w centralnym rejestrze wydanych uprawnień (ż 17 powołane�
go rozporządzenia).
Dodać należy, że koszty związane z przygotowaniem kandyda�
tów na rzeczoznawców, podnoszeniem kwalifikacji przez rzeczo�
znawców oraz nadawaniem uprawnień rzeczoznawcom, ustalone
przez głównego inspektora pracy, ponosi odpowiednio kandydat na
rzeczoznawcę lub rzeczoznawca (art. 9 ust. 8 ustawy o PIP).
Kto powołuje i odwołuje członków Komisji Kwalifikacyjnej i co
należy do ich obowiązków?
Członków Komisji Kwalifikacyjnej, składającej się z 8 osób, po�
wołuje na 4-letnią kadencję główny inspektor pracy w porozumieniu
z ministrem właściwym do spraw pracy spośród kandydatów zgło�
szonych przez:
1) Główny Urząd Nadzoru Budowlanego,
2) organizacje techniczne, stowarzyszenia zawodowe, izby sa�
morządu zawodowego określone w ustawie o samorządach zawodo�
wych architektów, inżynierów budownictwa i urbanistów oraz spo�
śród przedstawicieli nauki i pracowników Państwowej Inspekcji Pra�
cy (art. 9 ust. 5 ustawy o PIP).
Zgodnie z przepisami ż 6 powołanego rozporządzenia, główny
inspektor pracy w porozumieniu z ministrem właściwym do spraw
pracy wyznacza, spośród członków Komisji Kwalifikacyjnej, prze�
wodniczącego, jego zastępcę oraz sekretarza.
Przewodniczący Komisji lub jego zastępca:
1) kieruje pracą Komisji,
47
2) wnioskuje o odwoływania członków i sekretarza Komisji,
3) przedkłada przed egzaminem pisemnym członkom Komisji
do akceptacji tematy prac egzaminacyjnych przydzielonych poszcze�
gólnym kandydatom,
4) przedkłada głównemu inspektorowi pracy wnioski o nadanie
uprawnień rzeczoznawcy wraz z wynikami egzaminów kandydatów.
Członkowie Komisji:
1) uczestniczą w posiedzeniach Komisji i sesjach egzaminacyj�
nych,
2) w razie braku możliwości wzięcia udziału w posiedzeniu lub
egzaminie zawiadamiają o tym sekretarza Komisji.
Do obowiązków sekretarza Komisji należy natomiast:
1) sporządzanie planu posiedzeń Komisji i sesji egzaminacyj�
nych oraz ustalanie składu Komisji na egzaminach - w uzgodnieniu
z przewodniczącym Komisji,
2) zaznajamianie członków Komisji z wnioskami kandydatów
0 nadanie uprawnień wraz z informacją o spełnieniu przez poszcze�
gólnych kandydatów wymaganych warunków, określonych w ż 4
ust. 2 powołanego rozporządzenia (zob. poniżej),
3) zawiadamianie kandydatów o terminie egzaminu co najmniej
na 14 dni przed wyznaczonym terminem,
4) zawiadamianie członków Komisji o terminach posiedzeń
1 egzaminów,
5) sporządzanie protokołów z posiedzeń Komisji i egzaminów.
Główny inspektor pracy w porozumieniu z ministrem właści�
wym do spraw pracy może odwołać członka Komisji na wniosek
podmiotu, który zgłosił jego kandydaturę, a także w przypadku sys�
tematycznego nieuczestniczenia w pracach Komisji (art. 9 ust. 6
ustawy o PIP).
Stosownie do art. 9 ust. 7 ustawy o PIP, członkowie Komisji
otrzymują za udział w pracach Komisji wynagrodzenie, a także die�
ty i zwrot kosztów podróży na zasadach określonych w przepisach
wydanych na podstawie art. 775 ż 2 kodeksu pracy, tj. na zasadach
określonych w rozporządzeniu Ministra Pracy i Polityki Społecznej
z dnia 19 grudnia 2002 r. w sprawie wysokości oraz warunków
ustalania należności przysługujących pracownikowi zatrudnionemu
48
w państwowej lub samorządowej jednostce sfery budżetowej z tytułu
podróży służbowej na obszarze kraju (DzU nr 236, poz. 1990 ze zm.).
Jakie dane powinien zawierać wniosek o nadanie uprawnień
rzeczoznawcy do spraw bezpieczeństwa i higieny pracy?
Zgodnie z przepisami ż 4 powołanego rozporządzenia Ministra
Pracy i Polityki Społecznej z dnia 19 grudnia 2007 r., z wnioskiem
o nadanie uprawnień rzeczoznawcy występuje do Komisji kandydat
lub jednostka, w której jest on zatrudniony.
Do wniosku tego dołącza się:
1) uwierzytelniony odpis dyplomu potwierdzającego wykształ�
cenie kandydata,
2) dokumentację potwierdzającą posiadanie przez kandydata co
najmniej 5-letniej praktyki zawodowej w zakresie ukończonego kie�
runku studiów, w szczególności w zakresie projektowania, spraw�
dzania projektów, wykonywania samodzielnych funkcji technicz�
nych w budownictwie lub opiniowania projektów w innych dziedzi�
nach; przez projekt należy tu rozumieć projekt nowo budowanego
lub przebudowywanego obiektu budowlanego albo jego części,
w którym przewiduje się pomieszczenia pracy,
3) informację określającą grupy uprawnień, o które kandydat się
ubiega,
4) zaświadczenie potwierdzające ukończenie kursu przygotowu�
jącego do opiniowania projektów w zakresie bezpieczeństwa i higie�
ny pracy oraz ergonomii.
Warunkiem ubiegania się o nadanie uprawnień dotyczących bu�
downictwa przemysłowego, rolno-spożywczego i specjalistycznego
jest wcześniejsze uzyskanie uprawnień dotyczących budownictwa
powszechnego i komunalnego.
Wjaki sposób przeprowadza się egzamin przed Komisją Kwali�
fikacyjną?
Komisja Kwalifikacyjna przeprowadza egzamin, który składa się
z części pisemnej i ustnej. Terminy części pisemnej i ustnej egzami�
nu wyznacza przewodniczący Komisji lub jego zastępca. Kandydat
może ubiegać się o zmianę terminu egzaminu, jeżeli przemawiają za
49
tym ważne przyczyny usprawiedliwiające nieobecność pracownika
w pracy, określone w przepisach prawa pracy (np. choroba). Egza�
min pisemny przeprowadza się w obecności przewodniczącego, je�
go zastępcy lub sekretarza oraz dwóch członków Komisji. Egzamin
ustny przeprowadza się w obecności przewodniczącego lub jego za�
stępcy, sekretarza i co najmniej trzech członków Komisji. Członków
Komisji wyznacza przewodniczący Komisji lub jego zastępca (ż 7
powołanego rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Społecznej
z dnia 19 grudnia 2007 r.).
Egzamin pisemny obejmuje test ze znajomości przepisów bez�
pieczeństwa i higieny pracy oraz opracowanie opinii o projekcie
pod względem zgodności z przepisami bezpieczeństwa i higieny
pracy oraz z wymaganiami ergonomii. Do części ustnej egzaminu
przystępuje kandydat, który w części pisemnej uzyskał wynik pozy�
tywny. Z części pisemnej egzaminu są zwolnieni rzeczoznawcy
ubiegający się o nadanie dodatkowych grup uprawnień. Egzamin
ustny obejmuje sprawdzenie znajomości przepisów bezpieczeństwa
i higieny pracy oraz ergonomii, obowiązujących przy projektowaniu
(ż 8 powołanego rozporządzenia).
Ogólna ocena wyniku egzaminu jest ustalana podczas posiedze�
nia Komisji, bezpośrednio po egzaminie ustnym. O wyniku egzami�
nu kandydata decyduje Komisja zwykłą większością głosów, a w ra�
zie równej liczby głosów za i przeciw - rozstrzyga głos przewodni�
czącego lub jego zastępcy. Z przebiegu egzaminu pisemnego i ust�
nego sporządza się protokoły. Protokoły podpisują członkowie Ko�
misji przeprowadzający egzamin. Kandydat, który uzyskał negatyw�
ny wynik z egzaminu, może przystąpić do jednego egzaminu po�
prawkowego, nie wcześniej jednak niż po upływie trzech miesięcy
od poprzedniego egzaminu, po uiszczeniu opłaty, o której mowa
w art. 9 ust. 8 ustawy o PIP. Wysokość tej opłaty określa główny
inspektor pracy.
Do jakich czynności upoważniają nadane rzeczoznawcy upraw�
nienia?
Nadane uprawnienia upoważniają rzeczoznawcę do opiniowania
projektów nowo budowanych lub przebudowywanych obiektów bu�
50
do wlanych albo ich części, w których przewiduje się pomieszczenia
pracy, pod względem zgodności z przepisami bezpieczeństwa i hi�
gieny pracy oraz wymaganiami ergonomii (art. 9 ust. 3 ustawy
o PIP). Rzeczoznawca opiniuje projekty, biorąc pod uwagę specyfi�
kę, charakter i przeznaczenie obiektu budowlanego lub jego części,
a zwłaszcza warunki wynikające z części technologicznej projektu.
Opiniowanie polega w szczególności na sprawdzeniu przez rzeczo�
znawcę zgodności przyjętych rozwiązań z przepisami bezpieczeń�
stwa i higieny pracy, wymaganiami ergonomii oraz z Polskimi Nor�
mami, a także na sprawdzeniu, czy przyjęte rozwiązania likwidują
bądz
ograniczają zagrożenia, jakie może spowodować projektowany
proces technologiczny. Rzeczoznawca opiniuje projekty architekto�
niczno-budowlane, technologiczne i inne, których rozwiązania mają
wpływ na stan bezpieczeństwa i higieny pracy. Rzeczoznawca, po
analizie projektu, umieszcza na rzucie podstawowym obiektu pie�
częć zawierającą klauzulę z opinią oraz pieczęć imienną. Wzór
klauzuli i pieczęci imiennej jest określony w załączniku nr 3 do roz�
porządzenia, natomiast wzór rejestru opiniowanych projektów jest
określony w załączniku nr 4 do powołanego rozporządzenia (ż 14
powołanego rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Społecznej
z dnia 19 grudnia 2007 r.).
Obowiązuje zasada, że rzeczoznawca będący jednocześnie pro�
jektantem nie może opiniować projektów przez niego opracowa�
nych. Również rzeczoznawca będący jednocześnie inspektorem pra�
cy nie może opiniować projektów, jeżeli dokonuje, zgodnie z prze�
pisami prawa budowlanego, kontroli zgodności wykonania tych
obiektów z projektem (ż 15 powołanego rozporządzenia).
W przypadku gdy jednostka projektowania uprawniona do wy�
konywania prac projektowych w budownictwie, projektant lub inwe�
stor nie zgadza się z opinią wydaną przez rzeczoznawcę, może
w terminie 14 dni od dnia otrzymania opinii zwrócić się do okręgo�
wego inspektora pracy, właściwego ze względu na lokalizację pro�
jektowanego obiektu budowlanego, o ocenę prawidłowości rozwią�
zań przyjętych w projekcie. Stanowisko okręgowego inspektora pra�
cy w takim przypadku jest ostateczne (ż 16 powołanego rozporzą�
dzenia).
51
Jakie inne obowiązki ciążą na rzeczoznawcy?
Rzeczoznawca do spraw bezpieczeństwa i higieny pracy jest
obowiązany do podnoszenia swych kwalifikacji zawodowych przez:
" udział, nie rzadziej niż co 5 lat, w okresowych szkoleniach or�
ganizowanych dla rzeczoznawców w jednostce organizacyjnej upo�
ważnionej przez głównego inspektora pracy,
" zaznajamianie się z nowo wydanymi przepisami, z Polskimi
Normami i wydawnictwami dotyczącymi bezpieczeństwa i higieny
pracy oraz ergonomii (ż 18 powołanego rozporządzenia).
R o z d z i a ł II
OBOWI
ZKI
W ZAKRESIE BEZPIECZEC
STWA
I HIGIENY PRACY
1. OBOWI
ZKI PRACODAWCY
W ZAKRESIE BEZPIECZEC
STWA I HIGIENY PRACY
Jakie przepisy określają obowiązki pracodawcy w zakresie bhp?
Przepis art. 15 k.p., zamieszczony w katalogu podstawowych za�
sad prawa pracy, nakłada na pracodawcę obowiązek zapewnienia
pracownikom bezpiecznych i higienicznych warunków pracy. Odpo�
wiada to konstytucyjnej zasadzie, iż  Każdy ma prawo do bezpiecz�
nych i higienicznych warunków pracy (art. 66 ust. 1 Konstytucji
RP). Ponadto obowiązek taki sformułowany został również w art.
94 pkt 4 k.p., poszerzony przy tym o obowiązek prowadzenia sys�
tematycznego szkolenia pracowników w zakresie bezpieczeństwa
i higieny pracy.
Obowiązek pracodawcy zapewnienia bezpiecznych i higienicz�
nych warunków pracy odnosi się do wszystkich osób zatrudnionych
przez pracodawcę, bez względu na podstawę prawną tego zatrudnie�
nia, a więc również do osób wykonujących pracę nakładczą, zlece�
niobiorców czy wykonujących pracę na podstawie innej umowy cy�
wilnoprawnej, a także do osób prowadzących w zakładzie pracy lub
53
w miejscu wyznaczonym przez pracodawcę na własny rachunek
działalność gospodarczą (art. 304 ż 1 k.p.). Pracodawca jest też
obowiązany zapewnić bezpieczne i higieniczne warunki zajęć odby�
wanych na terenie zakładu pracy przez studentów i uczniów niebę-
dących jego pracownikami (art. 304 ż 2 k.p.). W razie prowadzenia
prac w miejscu, do którego mają dostęp osoby niebiorące udziału
w procesie pracy, pracodawca jest też obowiązany zastosować środ�
ki niezbędne do zapewnienia ochrony życia i zdrowia tym osobom
(art. 304 ż 4 k.p.).
Obowiązki pracodawcy w zakresie bezpieczeństwa i higieny
pracy regulują nie tylko przepisy kodeksu pracy i wydane na jego
podstawie przepisy wykonawcze, ale także przepisy szczególne
ustanawiane dla poszczególnych gałęzi pracy, ze względu na ich
specyfikę, jak również przepisy odrębnych ustaw. W rozdziale
I działu dziesiątego kodeksu pracy uregulowane zostały podstawowe
obowiązki pracodawcy w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy.
Obowiązki te są skonkretyzowane w innych przepisach tego działu
i omawiane przy poszczególnych zagadnieniach.
Kto ponosi odpowiedzialność za stan bezpieczeństwa i higieny
pracy w zakładzie pracy?
Przepis art. 207 ż 1 k.p. wyraża ogólną zasadę, że pracodawca
ponosi odpowiedzialność za stan bezpieczeństwa i higieny pracy
w zakładzie pracy. Jest to odpowiedzialność bardzo szeroka, doty�
czy bowiem ochrony życia i zdrowia pracowników. Pracownik ma
równocześnie prawo żądać od pracodawcy zapewnienia mu bez�
piecznych i higienicznych warunków pracy. Odpowiedzialność pra�
codawcy za stan bezpieczeństwa i higieny pracy jest odpowiedzial�
nością nie tylko wobec pracowników, ale również wobec państwa.
Naruszenia obowiązków w tym zakresie mogą stanowić wykrocze�
nia przeciwko prawom pracownika, zgodnie bowiem z art. 283 ż 1
k.p., kto, będąc odpowiedzialnym za stan bezpieczeństwa i higieny
pracy w zakładzie pracy albo kierując pracownikami, nie przestrzega
przepisów lub zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, podlega karze
grzywny od 1000 zł do 30 000 zł. Szczególnie zaś rażące narusze�
nia obowiązków w tym zakresie mogą wyczerpywać znamiona prze�
54
stępstwa i pociągać za sobą odpowiedzialność karną. Jak bowiem
stanowią przepisy art. 220 ż 1 i 2 kodeksu karnego, osoba odpowie�
dzialna w zakładzie pracy za bezpieczeństwo i higienę pracy, która
nie dopełnia wynikającego stąd obowiązku i przez to naraża pra�
cownika na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia albo cięż�
kiego uszczerbku na zdrowiu, podlega karze pozbawienia wolności
do lat 3. Jeżeli natomiast osoba ta działała nieumyślnie - podlega
grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności
do roku.
Odpowiedzialność pracodawcy za stan bezpieczeństwa i higieny
pracy w zakładzie pracy jest niezależna od tego, czy pracodawca
posiada środki finansowe na realizację określonych zadań i poprawę
warunków w tym zakresie. Ponadto pracodawca ponosi też odpo�
wiedzialność nie tylko za własne działania bądz
zaniechania, ale
także za stan obiektów budowlanych i terenu zakładu pracy (np.
dróg wewnątrzzakładowych, oświetlenia terenu, ogrodzeń itp.), sto�
sowanych maszyn i innych urządzeń technicznych oraz procesów
technologicznych. Pracodawca nie może przerzucić tej odpowie�
dzialności na inne podmioty, uznając np., że wadliwość działania
maszyn lub innych urządzeń technicznych, zagrażających bezpie�
czeństwu pracowników, jest wynikiem błędu konstruktora czy wy�
twórcy tych maszyn lub urządzeń. Zarówno bowiem konstruktor, jak
i producent ponoszą odpowiedzialność na podstawie odrębnych
przepisów.
Sformułowany w art. 207 ż 2 k.p. ogólny obowiązek pracodaw�
cy dotyczący ochrony zdrowia i życia pracowników powinien być
realizowany poprzez zapewnienie bezpiecznych i higienicznych wa�
runków pracy przy odpowiednim wykorzystaniu osiągnięć nauki
i techniki. Nie oznacza to jednak, że pracodawca musi sięgać po
najnowsze osiągnięcia nauki i techniki, gdyż taki warunek byłby ra�
czej trudny do zrealizowania. Nie można wymagać od pracodawcy,
by np. dostarczał pracownikom najnowsze w świecie środki ochro�
ny indywidualnej bądz
zainstalował w pomieszczeniach pracy naj�
nowsze, znane w świecie, urządzenia odpylające. Wykorzystanie
osiągnięć nauki i techniki może zatem sprowadzać się do pewnego
aktualnego, istniejącego powszechnie stanu w tym zakresie, do tego
55
co jest dostępne, sprawdzone i powszechnie stosowane. W przepisie
tym wymienione też zostały niektóre obowiązki w zakresie zapew�
nienia bezpiecznych i higienicznych warunków pracy, które ciążą na
pracodawcy  w szczególności , jak:
" organizowanie pracy w sposób zapewniający bezpieczne i hi�
gieniczne warunki pracy,
" zapewnienie przestrzegania w zakładzie pracy przepisów oraz
zasad bezpieczeństwa i higieny pracy,
" wydawanie poleceń usunięcia uchybień w zakresie przestrze�
gania przepisów oraz zasad bezpieczeństwa i higieny pracy oraz
kontrolowanie ich wykonania,
" zapewnienie wykonania nakazów, wystąpień, decyzji i zarzą�
dzeń wydawanych przez organy nadzoru nad warunkami pracy, np.
nakazów państwowego inspektora pracy,
" zapewnienie wykonania zaleceń społecznego inspektora pracy,
przy czym obowiązek ten może dotyczyć tylko pracodawcy, u któ�
rego działa społeczna inspekcja pracy.
W jakim zakresie pracodawca oraz osoby kierujące pracowni�
kami powinni znać przepisy oraz zasady bezpieczeństwa i higieny
pracy?
Przepis art. 207 ż 3 k.p. nakłada na pracodawcę oraz osoby kie�
rujące pracownikami (kierowników komórek organizacyjnych zakła�
du pracy, mistrzów, brygadzistów) obowiązek znajomości - w za�
kresie niezbędnym do wykonywania ciążących na nich obowiązków
- przepisów o ochronie pracy, w tym przepisów oraz zasad bezpie�
czeństwa i higieny pracy. Przepisy o ochronie pracy mają szeroki
zakres, obejmują bowiem nie tylko przepisy bezpieczeństwa i higie�
ny pracy, ale również przepisy dotyczące pracy kobiet, pracowni�
ków młodocianych i osób niepełnosprawnych. W szczególności zaś
dotyczy to znajomości zakazów zatrudniania kobiet i młodocianych
przy określonych rodzajach prac, przepisów dotyczących macierzyń�
stwa, czasu pracy młodocianych i osób niepełnosprawnych. Jeśli
chodzi o pracodawców będących jednostkami organizacyjnymi, obo�
wiązek znajomości powyższych przepisów odnosi się do osób zarzą�
dzających w imieniu pracodawcy zakładem pracy, natomiast praco�
56
dawca będący osobą fizyczną musi znać te przepisy osobiście. Sto�
pień znajomości przepisów z zakresu ochrony pracy, w tym przepi�
sów oraz zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, zależy od pełnionej
przez daną osobę funkcji w zakładzie pracy. W większym niewątpli�
wie stopniu znajomość tych przepisów powinny posiadać osoby kie�
rujące pracownikami, gdyż to na nich spoczywają szczególne obo�
wiązki w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy, określone w art.
212 k.p. Natomiast osoba zarządzająca (kierująca) zakładem pracy
powinna mieć chociaż ogólną znajomość tych przepisów.
Jakie obowiązki w zakresie bhp ciążą na osobach kierujących
pracownikami?
Zgodnie z art. 212 k.p., osoba kierująca pracownikami jest obo�
wiązana:
1) organizować stanowiska pracy zgodnie z przepisami i zasa�
dami bezpieczeństwa i higieny pracy,
2) dbać o sprawność środków ochrony indywidualnej oraz ich
stosowanie zgodnie z przeznaczeniem,
3) organizować, przygotowywać i prowadzić prace, uwzględnia�
jąc zabezpieczenie pracowników przed wypadkami przy pracy, cho�
robami zawodowymi i innymi chorobami związanymi z warunkami
środowiska pracy,
4) dbać o bezpieczny i higieniczny stan pomieszczeń pracy
i wyposażenia technicznego, a także o sprawność środków ochrony
zbiorowej i ich stosowanie zgodnie z przeznaczeniem,
5) egzekwować przestrzeganie przez pracowników przepisów
i zasad bezpieczeństwa i higieny pracy,
6) zapewniać wykonanie zaleceń lekarza sprawującego opiekę
zdrowotną nad pracownikami.
Wymienione wyżej obowiązki ciążą na każdej osobie kierującej
pracownikami, jednakże różny może być zakres tych obowiązków,
w zależności od funkcji danej osoby. W szerszym zakresie obowiąz�
ki te obciążać będą np. kierownika wydziału (oddziału) niż bryga�
dzistę, kierującego tylko określoną grupą pracowników, wchodzącą
w skład wydziału (oddziału). Istotne jest zatem, aby obowiązki
w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy, spoczywające na po�
57
szczególnych osobach kierujących pracownikami w zakładzie pracy,
były jasno określone, co ma służyć nie tylko realizacji tych obo�
wiązków, ale także ustaleniu odpowiedzialności osób za niedopeł�
nienie tych obowiązków. Od należytego wypełniania przez osoby
kierujące pracownikami ciążących na nich obowiązków w dużym
stopniu zależy stan bezpieczeństwa i higieny pracy w zakładzie pra�
cy. Bezpośredni przełożony pracownika, z racji codziennego kontak�
tu może (i jest obowiązany) na bieżąco kontrolować i korygować
postępowanie pracowników. Natomiast tolerowanie nieprzestrzega�
nia przez pracowników przepisów oraz zasad bezpieczeństwa i hi�
gieny pracy, ukrywanie przed kierownictwem wyższego szczebla
popełnionych przewinień (np. spożywania alkoholu w czasie pracy),
w imię fałszywie pojmowanej koleżeńskości, może doprowadzić
niejednokrotnie do wypadku przy pracy.
Jakie zasady obowiązują, jeżeli pracownicy zatrudnieni przez
różnych pracodawców wykonują pracę w tym samym miejscu?
W praktyce nieraz się zdarza, że w tym samym miejscu prace
wykonują pracownicy zatrudnieni przez różnych pracodawców (np.
przy budowie obiektów przemysłowych, budynków mieszkalnych,
dróg). W takiej sytuacji zachodzi potrzeba podejmowania przez
wszystkich pracodawców wspólnych działań w celu zapewnienia
tym pracownikom bezpiecznych i higienicznych warunków pracy.
Zgodnie też z przepisami art. 208 k.p., w przypadku gdy jednocze�
śnie w tym samym miejscu wykonują pracę pracownicy zatrudnieni
przez różnych pracodawców, pracodawcy ci mają obowiązek:
" współpracować ze sobą,
" wyznaczyć koordynatora sprawującego nadzór nad bezpie�
czeństwem i higieną pracy wszystkich pracowników zatrudnionych
w tym samym miejscu,
" ustalić zasady współdziałania uwzględniając sposoby postępo�
wania w przypadku wystąpienia zagrożeń dla zdrowia lub życia pra�
cowników.
Ze względu na różny charakter prac wykonywanych w tym sa�
mym miejscu, wymieniony koordynator powinien mieć bardziej
kompleksową znajomość przepisów oraz zasad bezpieczeństwa i hi�
58
gieny pracy, a nie tylko dotyczących prac wykonywanych przez pra�
codawcę, u którego jest zatrudniony. Przepisy nie określają, w jaki
sposób pracodawcy mają wyznaczyć tego koordynatora, ale niewąt�
pliwie powinno to nastąpić w wyniku wzajemnych uzgodnień. Wy�
znaczenie takiego koordynatora nie zwalnia jednak poszczególnych
pracodawców z obowiązku zapewnienia bezpieczeństwa i higieny
pracy zatrudnionym przez nich pracownikom, ostatecznie bowiem to
pracodawcy ponoszą odpowiedzialność za niezapewnienie zatrudnio�
nym przez nich pracownikom bezpiecznych i higienicznych warun�
ków pracy.
Jakie obowiązki ciążą na pracodawcy rozpoczynającym dzia�
łalność?
Stosownie do przepisów art. 209 k.p. pracodawca rozpoczynają�
cy działalność jest obowiązany, w terminie 30 dni od dnia rozpoczę�
cia tej działalności, zawiadomić na piśmie właściwego okręgowego
inspektora pracy i właściwego państwowego inspektora sanitarnego
o miejscu, rodzaju i zakresie prowadzonej działalności. Przepisy nie
wyjaśniają jednak, co należy rozumieć przez  rozpoczęcie działalno�
ści . Należy jednak przyjąć, iż chodzi tu o moment, kiedy określo�
ny podmiot staje się pracodawcą w rozumieniu art. 3 k.p., a więc
z dniem zatrudnienia choćby jednego pracownika (por. M. Barzyc-
ka-Banaszczyk, Prawo pracy. Komentarz, Wydawnictwo C. H.
Beck, Warszawa 1998, s. 330; R. Celeda, (w:) Kodeks pracy. Ko�
mentarz, red. T. Zieliński, Dom Wydawniczy ABC, Warszawa 2000,
s. 86; T. Nycz, (w:) Kodeks pracy 2007. Komentarz, red. B. Wagner,
Wydawnictwo Ośrodek Doradztwa i Doskonalenia Kadr Sp. z o.o.,
Gdańsk 2007, s. 730). Powyższy obowiązek ciąży również na pra�
codawcy odpowiednio w razie zmiany miejsca, rodzaju i zakresu
prowadzonej działalności, a zwłaszcza zmiany technologii lub profi�
lu produkcji, jeżeli zmiana technologii może powodować zwiększe�
nie zagrożenia dla zdrowia pracowników. Ponadto właściwy okręgo�
wy inspektor pracy lub właściwy inspektor sanitarny może zobowią�
zać pracodawcę prowadzącego działalność powodującą szczególne
zagrożenia dla zdrowia lub życia pracowników do okresowej aktu�
alizacji powyższych informacji.
59
2. OBOWI
ZKI ORGANÓW
SPRAWUJ
CYCH NADZÓR NAD PRZEDSI
BIORSTWAMI
LUB INNYMI JEDNOSTKAMI ORGANIZACYJNYMI
Jakie obowiązki ciążą na organach sprawujących nadzór nad
przedsiębiorstwami lub innymi jednostkami organizacyjnymi pań�
stwowymi albo samorządowymi?
Zgodnie z art. 23714 k.p., organy sprawujące nadzór nad przed�
siębiorstwami lub innymi jednostkami organizacyjnymi państwo wy-
mi albo samorządowymi są obowiązane podejmować działania na
rzecz kształtowania bezpiecznych i higienicznych warunków pracy,
a w szczególności:
1) udzielać przedsiębiorstwom i jednostkom organizacyjnym po�
mocy przy wykonywaniu zadań z zakresu bezpieczeństwa i higieny
pracy,
2) dokonywać, co najmniej raz w roku, oceny stanu bezpieczeń�
stwa i higieny pracy w przedsiębiorstwach i jednostkach organiza�
cyjnych oraz określać kierunki poprawy tego stanu,
3) w miarę potrzeb i możliwości - inicjować i prowadzić bada�
nia naukowe dotyczące bezpieczeństwa i higieny pracy.
Wymienione obowiązki spoczywają tylko na organach sprawują�
cych nadzór nad jednostkami organizacyjnymi państwowymi albo
samorządowymi. Nie dotyczą zatem organów sprawujących nadzór
nad zakładami pracy działającymi w formie spółek prawa handlowe�
go, spółdzielczymi i społecznymi zakładami pracy.
3. OBOWI
ZKI PRACOWNIKÓW
W ZAKRESIE BEZPIECZEC
STWA I HIGIENY PRACY
W art. 211 k.p. wymienione zostały w sposób ogólny obowiąz�
ki pracowników w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy, nato�
miast uszczegółowienie tych obowiązków następuje w innych prze�
60
pisach kodeksu i przepisach wykonawczych, np. gdy chodzi o szko�
lenie w zakresie bhp, badania lekarskie, stosowanie środków ochro�
ny indywidualnej oraz odzieży i obuwia roboczego (o czym jest
mowa we właściwym miejscu).
Jaki jest podstawowy obowiązek pracownika w zakresie bhp?
Ustanowiony w art. 211 zdanie 1 k.p. obowiązek przestrzegania
przez pracownika przepisów oraz zasad bezpieczeństwa i higieny
pracy ma charakter obowiązku podstawowego, a zatem jego ciężkie
naruszenie może uzasadniać rozwiązanie przez pracodawcę umowy
0 pracę bez wypowiedzenia z winy pracownika na podstawie art. 52
ż 1 pkt 1 k.p. Za nieprzestrzeganie przepisów oraz zasad bezpie�
czeństwa i higieny pracy pracownik może też być ukarany karą po�
rządkową upomnienia lub nagany albo karą pieniężną (art. 108 ż 1
1 2 k.p.). Ogólny obowiązek pracownika przestrzegania przepisów
oraz zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, a także przepisów prze�
ciwpożarowych, sformułowany też został w art. 100 ż 2 pkt 3 k.p.
Jakie obowiązki w zakresie bhp w szczególności ciążą na pra�
cownikach?
Według art. 211 zdanie 2 k.p. pracownik jest obowiązany
w szczególności:
1) znać przepisy i zasady bezpieczeństwa i higieny pracy, brać
udział w szkoleniu i instruktażu z tego zakresu oraz poddawać się
wymaganym egzaminom sprawdzającym,
2) wykonywać pracę w sposób zgodny z przepisami i zasadami
bezpieczeństwa i higieny pracy oraz stosować się do wydawanych
w tym zakresie poleceń i wskazówek przełożonych,
3) dbać o należyty stan maszyn, urządzeń, narzędzi i sprzętu
oraz o porządek i ład w miejscu pracy,
4) stosować środki ochrony zbiorowej, a także używać przy�
dzielonych środków ochrony indywidualnej oraz odzieży i obuwia
roboczego, zgodnie z ich przeznaczeniem,
5) poddawać się wstępnym, okresowym i kontrolnym oraz in�
nym zaleconym badaniom lekarskim i stosować się do wskazań le�
karskich,
61
6) niezwłocznie zawiadomić przełożonego o zauważonym w za�
kładzie pracy wypadku albo zagrożeniu życia lub zdrowia ludzkie�
go oraz ostrzec współpracowników, a także inne osoby znajdujące
się w rejonie zagrożenia, o grożącym im niebezpieczeństwie,
7) współdziałać z pracodawcą i przełożonymi w wypełnianiu
obowiązków dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy.
Obowiązkiem pracownika jest znać nie tylko przepisy, ale rów�
nież zasady bezpieczeństwa i higieny pracy wykształcone przez do�
świadczenie życiowe, czy też wynikające z wiedzy ogólnej lub
z przesłanek naukowych. Nie jest bowiem możliwe uregulowanie
przepisami wszystkich możliwych sytuacji, jakie mogą występować
w procesie pracy, biorąc pod uwagę różnorodność stosowanych
technologii, specyfikę poszczególnych gałęzi produkcji i nieustanny
postęp techniczny. Znajomość sprawdzonych w praktyce zasad bez�
piecznej pracy jest więc obowiązkiem każdego pracownika. Aby
pracownik posiadł znajomość przepisów oraz zasad bezpieczeństwa
i higieny pracy, jest obowiązany brać udział w szkoleniu i instruk�
tażu z tego zakresu oraz poddawać się wymaganym egzaminom
sprawdzającym (art. 211 pkt 1 k.p.). Szczegółowo na temat szkole�
nia w zakresie bhp jest mowa w rozdziale IX).
Stosownie do art. 211 pkt 2 k.p. pracownik jest obowiązany wy�
konywać pracę w sposób zgodny z przepisami oraz zasadami bez�
pieczeństwa i higieny pracy oraz stosować się do wydawanych
w tym zakresie poleceń i wskazówek przełożonych. Poznane w cza�
sie szkolenia wstępnego i szkolenia okresowego przepisy oraz zasa�
dy bezpieczeństwa i higieny pracy pracownik jest obowiązany prze�
strzegać w praktyce, wykonując pracę w taki sposób, by nie stwa�
rzać zagrożeń dla zdrowia lub życia własnego oraz innych pracow�
ników. W szczególności obowiązany jest stosować właściwe metody
pracy i używać właściwych narzędzi i materiałów, zgodnie z ich
przeznaczeniem. Ogólny obowiązek pracowniczy, wynikający z art.
100 ż 1 k.p., nakazuje dołożenie należytej staranności i sumienno�
ści przy wykonywaniu pracy, a także stosowania się do poleceń
przełożonych, które dotyczą pracy, jeżeli nie są one sprzeczne
z przepisami prawa pracy. Wykonywanie poleceń i wskazówek prze�
62
łożonych, dotyczących zarówno metod wykonywania pracy, jak
i postępowania pracowników w toku jej wykonywania oraz stoso�
wania środków zabezpieczających przed zagrożeniami, ma istotne
znaczenie dla stanu bezpieczeństwa pracy.
Pracownik jest obowiązany dbać o należyty stan maszyn i in�
nych urządzeń technicznych, narzędzi i sprzętu oraz o ład i porzą�
dek w miejscu pracy (art. 211 pkt 3 k.p.). Pracownik obowiązany
jest zatem użytkować właściwie powierzone mu maszyny, urządze�
nia i inny sprzęt, a przede wszystkim przestrzegać instrukcji obsłu�
gi i wskazówek przełożonych, dokonywać niezbędnych przeglądów
i konserwacji. O nieprawidłowościach w działaniu maszyn i innych
urządzeń technicznych powinien informować bezpośredniego przeło�
żonego, a w razie zagrożenia dla bezpieczeństwa wstrzymać ruch
maszyny lub urządzenia. Istotne znaczenie ma również zachowanie
porządku i ładu w miejscu pracy. Nieuporządkowane miejsce pracy,
z nagromadzonymi materiałami czy odpadami, bywa często przy�
czyną wypadków przy pracy.
Pracownik jest obowiązany stosować środki ochrony zbiorowej,
a także używać przydzielonych mu środków ochrony indywidualnej
oraz odzieży i obuwia roboczego, zgodnie z ich przeznaczeniem
(art. 211 pkt 4 k.p.). Ma to na celu zabezpieczenie pracownika
przed działaniem szkodliwych dla zdrowia lub niebezpiecznych
czynników występujących przy pracy. Pracownik we własnym za�
kresie powinien dbać o to, by używać odzieży i sprzętu ochronnego
w każdym przypadku wykonywania prac niebezpiecznych lub szko�
dliwych dla zdrowia. Obowiązkiem pracodawcy jest zaś przydziela�
nie pracownikom środków ochrony indywidualnej oraz odzieży
i obuwia roboczego.
Pracownik jest obowiązany poddawać się wstępnym, okreso�
wym i kontrolnym, a także innym wymaganym badaniom lekarskim
i stosować się do zaleceń lekarskich (art. 211 pkt 5 k.p.). Bliżej za�
gadnienia te omówiono w rozdziale VII, podtytuł 2.
Obowiązkiem pracownika jest niezwłoczne zawiadomienie prze�
łożonego o zauważonym w zakładzie pracy wypadku albo zagroże�
niu życia lub zdrowia ludzkiego oraz ostrzeżenie współpracowni�
63
ków, a także innych osób znajdujących się w miejscu zagrożenia,
0 grożącym im niebezpieczeństwie (art. 211 pkt 6 k.p.). Obowiązki
pracodawcy i pracowników w razie zaistnienia wypadku przy pracy
omówione zostały bliżej w rozdziale VIII, podtytuł 1.2.
Pracownik jest też obowiązany współdziałać z pracodawcą
1 przełożonymi w wypełnianiu obowiązków dotyczących bezpie�
czeństwa i higieny pracy (art. 211 pkt 7 k.p.), bowiem tylko wspól�
ne działania w tym zakresie mogą zapewnić należyty stan bezpie�
czeństwa i higieny pracy w zakładzie pracy.
R o z d z i a ł III
WYMAGANIA BHP
DOTYCZ
CE OBIEKTÓW BUDOWLANYCH
I TERENU ZAKA
ADU PRACY
1. POMIESZCZENIA PRACY
Jakie podstawowe wymogi w zakresie bhp powinny spełniać
obiekty budowlane i znajdujące się w nich pomieszczenia pracy?
Dla zapewnienia bezpiecznych i higienicznych warunków pracy
istotne znaczenie mają użytkowane przez pracodawcę obiekty bu�
dowlane oraz znajdujące się w nich pomieszczenia pracy. W tym za�
kresie przepisy kodeksu pracy określają tylko ogólne wymagania,
jakim powinny odpowiadać budynki i pomieszczenia pracy. Przede
wszystkim pracodawca jest obowiązany zapewniać, aby budowa lub
przebudowa obiektu budowlanego, w którym przewiduje się po�
mieszczenia pracy, była wykonywana na podstawie projektów
uwzględniających wymagania bezpieczeństwa i higieny pracy, pozy�
tywnie zaopiniowanych przez uprawnionych rzeczoznawców, zgod�
nie z odrębnymi przepisami. Przebudowa obiektu budowlanego,
w którym znajdują się pomieszczenia pracy, powinna uwzględniać
poprawę warunków bezpieczeństwa i higieny pracy. Powyższe zasa�
dy stosuje się odpowiednio w przypadku, gdy budowa lub przebu�
dowa dotyczy części obiektu budowlanego, w której znajdują się
pomieszczenia pracy (art. 213 k.p.).
65
Projekt budowy lub przebudowy obiektu budowlanego, w któ�
rym mają być pomieszczenia pracy, musi być pozytywnie zaopinio�
wany przez uprawnionego rzeczoznawcę co do spełniania wymagań
w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy (o rzeczoznawcach do
spraw bezpieczeństwa i higieny pracy była szczegółowo mowa
w rozdziale I, podtytuł 4). Rzeczoznawca opiniuje projekty, biorąc
pod uwagę specyfikę, charakter i przeznaczenie obiektu budowlane�
go lub jego części, a zwłaszcza warunki wynikające z części tech�
nologicznej projektu. Opiniowanie polega w szczególności na
sprawdzeniu przez rzeczoznawcę zgodności przyjętych rozwiązań
z przepisami bezpieczeństwa i higieny pracy, wymaganiami ergono�
mii oraz z Polskimi Normami, a także na sprawdzeniu, czy przyję�
te rozwiązania likwidują bądz
ograniczają zagrożenia, jakie może
spowodować projektowany proces technologiczny. Rzeczoznawca
opiniuje projekty architektoniczno-budowlane, technologiczne oraz
inne, których rozwiązania mają wpływ na stan bezpieczeństwa i hi�
gieny pracy.
Zgodnie z art. 214 k.p. pracodawca jest obowiązany zapewniać
pomieszczenia pracy odpowiednie do rodzaju wykonywanych prac
i liczby zatrudnionych pracowników. Inne pomieszczenia są potrzeb�
ne np. dla prac biurowych, a inne gdzie praca wykonywana jest
w dużym zapyleniu, hałasie czy wysokiej temperaturze. Odpowied�
nia musi być więc powierzchnia tych pomieszczeń, zapewniona
wentylacja, odpowiednie oświetlenie, zabezpieczenie przed wilgocią,
drganiami oraz innymi czynnikami szkodliwymi dla zdrowia. Praco�
dawca jest obowiązany utrzymywać obiekty budowlane i znajdujące
się w nich pomieszczenia pracy, a także tereny i urządzenia z nimi
związane w stanie zapewniającym bezpieczne i higieniczne warunki
pracy. Bliższe wymagania w tym zakresie określa rozporządzenie
Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 września 1997 r.
w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (j.t.
DzU z 2003 r. nr 169, poz. 1650 ze zm.).
Co należy rozumieć przez pomieszczenia pracy?
Przez pomieszczenia pracy - w myśl ż 2 pkt 3 powołane�
go rozporządzenia - rozumie się pomieszczenia przeznaczone na
66
pobyt pracowników, w których wykonywana jest praca. Nie uważa
się jednak za przeznaczone na pobyt pracowników pomieszczeń,
w których:
" łączny czas przebywania tych samych pracowników w ciągu
jednej zmiany roboczej jest krótszy niż 2 godziny, a wykonywane
czynności mają charakter dorywczy bądz
praca polega na krótko�
trwałym przebywaniu związanym z dozorem albo konserwacją urzą�
dzeń lub utrzymaniem czystości i porządku,
" mają miejsce procesy technologiczne niepozwalające na za�
pewnienie odpowiednich warunków przebywania pracowników
w celu ich obsługi, bez zastosowania środków ochrony indywidual�
nej i zachowania specjalnego reżimu organizacji pracy,
" jest prowadzona hodowla roślin lub zwierząt, niezależnie od
czasu przebywania w nich pracowników zajmujących się obsługą.
Powołane rozporządzenie odróżnia też pomieszczenia stałej pra�
cy, przez które rozumie się pomieszczenia, w których łączny czas
przebywania tego samego pracownika w ciągu jednej doby przekra�
cza 4 godziny, oraz pomieszczenia czasowej pracy, przez które ro�
zumie się pomieszczenia, w których łączny czas przebywania tego
samego pracownika w ciągu jednej doby trwa od 2 do 4 godzin
(ż 2 pkt 4 i 5 powołanego rozporządzenia).
Zgodnie z ż 3 powołanego rozporządzenia, budynki i inne
obiekty budowlane, w których znajdują się pomieszczenia pracy, po�
winny być zbudowane i utrzymywane zgodnie z wymaganiami
określonymi w przepisach techniczno-budowlanych.
Jakie warunki w zakresie bhp powinny spełniać pomieszczenia
pracy?
Pracodawca jest obowiązany utrzymywać pomieszczenia pracy
w czystości i porządku oraz zapewnić ich okresowe remonty i kon�
serwacje w celu zachowania wymagań bezpieczeństwa i higieny
pracy. Pomieszczenia pracy i ich wyposażenie powinny zapewniać
pracownikom bezpieczne i higieniczne warunki pracy. W szczegól�
ności w pomieszczeniach pracy należy zapewnić oświetlenie natu�
ralne i sztuczne, odpowiednią temperaturę, wymianę powietrza oraz
zabezpieczenie przed wilgocią, niekorzystnymi warunkami cieplny�
67
mi i nasłonecznieniem, drganiami oraz innymi czynnikami szkodli�
wymi dla zdrowia i uciążliwościami. W pomieszczeniach pracy,
w których występują czynniki szkodliwe dla zdrowia (wysoka tem�
peratura, hałas, drgania, promieniowanie, gazy, pyły, pary itp.) po�
winny być zastosowane rozwiązania techniczne uniemożliwiające
przedostawanie się tych czynników do innych pomieszczeń pracy
oraz do pomieszczeń higienicznosanitarnych. Ściany i sufity po�
mieszczeń pracy, w których wydzielają się substancje szkodliwe dla
zdrowia pracowników lub pyły niebezpieczne pod względem wybu�
chowym, powinny mieć pokrycie ochronne, zabezpieczające przed
adsorpcją i gromadzeniem się pyłu oraz powinny być przystosowa�
ne do łatwego czyszczenia lub zmywania. Jeżeli ze względu na rodzaj
wykonywanych robót lub rodzaj stosowanych urządzeń może zacho�
dzić niebezpieczeństwo wybuchu, stropy, dachy i ściany pomiesz�
czeń pracy powinny być wykonane zgodnie z wymaganiami bezpie�
czeństwa dla tego rodzaju robót lub znajdujących się tam urządzeń
oraz zgodnie z przepisami techniczno-budowlanymi (ż 14-15 powo�
łanego rozporządzenia).
W myśl ż 16 powołanego rozporządzenia, w pomieszczeniach
pracy oraz na drogach znajdujących się w obiektach budowlanych
podłogi powinny być stabilne, równe, nieśliskie, niepylące i odpor�
ne na ścieranie oraz nacisk, a także łatwe do utrzymania w czysto�
ści. W pomieszczeniach, w których mogą wystąpić mieszaniny wy�
buchowe palnych par, pyłów lub gazów z powietrzem, powierzchnie
podłóg powinny być wykonane z materiału niepowodującego iskrze�
nia mechanicznego lub wyładowań elektrostatycznych. W przypad�
ku gdy podłoga jest wykonana z materiału będącego dobrym prze�
wodnikiem ciepła lub jeżeli przy wykonywaniu pracy występuje jej
zamoczenie, w przejściach oraz w miejscach do stania i siedzenia
powinny znajdować się podesty izolujące od zimna lub wilgoci al�
bo powinny być stosowane inne środki izolujące. Podesty powinny
być stabilne, wytrzymałe na obciążenie użytkowe, zabezpieczające
przed poślizgiem i potknięciem oraz łatwe do utrzymania w czysto�
ści. W pomieszczeniach magazynowych oraz na drogach znajdują�
cych się w obiektach budowlanych powinny być umieszczone infor�
68
macje o dopuszczalnym obciążeniu stropów (ż 17 powołanego roz�
porządzenia).
Pomieszczenia stałej pracy w zasadzie nie powinny być lokali�
zowane poniżej poziomu otaczającego terenu, z pewnymi wyjątka�
mi, oraz jeżeli wymaga tego rodzaj produkcji (np. w chłodniach,
rozlewniach win itp.). Poniżej poziomu otaczającego terenu mogą
znajdować się pomieszczenia pracy w garażu, kotłowni i warszta�
tach podręcznych, pomieszczenia handlowe, usługowe i gastrono�
miczne w ulicznych przejściach podziemnych, w podziemnych sta�
cjach komunikacyjnych i tunelach, w domach handlowych i hote�
lach oraz w obiektach zabytkowych, pod warunkiem zachowania
wymagań przepisów techniczno-budowlanych i po uzyskaniu zgody
właściwego państwowego wojewódzkiego inspektora sanitarnego,
wydanej w porozumieniu z okręgowym inspektorem pracy. Przy za�
chowaniu tych warunków i w przypadku zapewnienia oświetlenia
dziennego, pomieszczenia stałej pracy mogą znajdować się w sute�
renach lub piwnicach (ż 18 powołanego rozporządzenia).
Zgodnie z ż 19 powołanego rozporządzenia, powierzchnia
i wysokość pomieszczeń pracy powinny zapewniać spełnienie wy�
magań bezpieczeństwa i higieny pracy, z uwzględnieniem rodzaju
wykonywanej pracy, stosowanych technologii oraz czasu przebywa�
nia pracowników w tych pomieszczeniach. Na każdego z pracowni�
ków jednocześnie zatrudnionych w pomieszczeniach stałej pracy po�
winno przypadać co najmniej 13 m3 wolnej objętości pomieszczenia
oraz co najmniej 2 m2 wolnej powierzchni podłogi (niezajętej przez
urządzenia techniczne, sprzęt itp.).
Stosownie do przepisów ż 20 powołanego rozporządzenia, wy�
sokość pomieszczenia stałej pracy nie może być mniejsza niż:
1 ) 3 m w świetle - jeżeli w pomieszczeniu nie występują czyn�
niki szkodliwe dla zdrowia,
2) 3,3 m w świetle - jeżeli w pomieszczeniu prowadzone są
prace powodujące występowanie czynników szkodliwych dla zdrowia.
Wysokość pomieszczeń stałej pracy może być obniżona w przy�
padku zastosowania klimatyzacji, jednak pod warunkiem uzyska�
nia zgody państwowego wojewódzkiego inspektora sanitarnego. Wy�
69
sokość pomieszczenia określona wyżej w pkt. 1 może być zmniej�
szona do:
1) 2,5 m w świetle:
" jeżeli w pomieszczeniu zatrudnionych jest nie więcej niż 4 pra�
cowników, a na każdego z nich przypada co najmniej po 15 m3 wol�
nej objętości pomieszczenia lub
" w pomieszczeniu usługowym lub produkcyjnym drobnej wy�
twórczości mieszczącym się w budynku mieszkalnym, jeżeli przy
wykonywanych pracach nie występują pyły lub substancje szkodli�
we dla zdrowia, hałas nie przekracza dopuszczalnych wartości po�
ziomu dz
więku w budynkach mieszkalnych, określonych w Polskich
Normach, a na jednego pracownika przypada co najmniej 15 m3
wolnej objętości pomieszczenia;
2) 2,2 m w świetle - w dyżurce, portierni, kantorze, kiosku
ulicznym, dworcowym i innym oraz w pomieszczeniu usytuowanym
na antresoli otwartej do większego pomieszczenia.
Natomiast wysokość pomieszczenia czasowej pracy nie może
być mniejsza niż:
1) 2,2 m w świetle - jeżeli w pomieszczeniu nie występują
czynniki szkodliwe dla zdrowia,
2) 2,5 m w świetle - jeżeli w pomieszczeniu prowadzone są
prace powodujące występowanie czynników szkodliwych dla zdrowia.
W pomieszczeniu o stropie pochyłym wymagania dotyczące wy�
sokości stosuje się do średniej wysokości pomieszczenia, przy czym
w najniższym miejscu wysokość pomieszczenia nie może być
mniejsza w świetle niż 1,9 m (licząc od poziomu podłogi do najni�
żej położonej części konstrukcyjnej sufitu).
Do pomieszczeń i stanowisk pracy położonych na różnych po�
ziomach powinny prowadzić bezpieczne dojścia stałymi schodami
lub pochylniami. Nawierzchnie schodów, pomostów i pochylni nie
powinny być śliskie, a w miejscach, w których może występować
zaleganie pyłów - powinny być ażurowe. Zamocowane na stałe dra�
biny lub klamry mogą być stosowane jako dojścia dodatkowe
oprócz schodów, a zamiast schodów - tylko w wyjątkowych przy�
padkach uzasadnionych względami użytkowymi lub gdy nie ma
70
technicznych możliwości ich zastosowania. Wymagania, jakie po�
winny spełniać schody i pochylnie, określają przepisy techniczno�
-budowlane (ż 21 powołanego rozporządzenia).
Wymiary otworów drzwiowych w każdym pomieszczeniu po�
winny być odpowiednie do liczby pracowników z nich korzystają�
cych oraz do rodzaju i wielkości używanych urządzeń transporto�
wych i przemieszczanych ładunków. Wymiary otworów drzwiowych
określa Polska Norma. Sposób otwierania drzwi z pomieszczeń pra�
cy i z pomieszczeń higienicznosanitarnych powinien odpowiadać
wymaganiom przepisów techniczno-budowlanych i dotyczących
ochrony przeciwpożarowej. Drzwi rozsuwane muszą być wyposażo�
ne w urządzenia zapobiegające ich wypadnięciu z prowadnic. Nato�
miast drzwi i bramy otwierające się do góry muszą być wyposażo�
ne w urządzenia zapobiegające ich przypadkowemu opadaniu. Wro�
ta bram powinny być wyposażone w urządzenia zapobiegające ich
przypadkowemu zamknięciu. Wahadłowe drzwi i bramy muszą być
przezroczyste lub posiadać przezroczyste panele. Drzwi i bramy
przezroczyste powinny być wykonane z materiału odpornego na
rozbicie lub ze szkła hartowanego oraz odpowiednio oznakowane
w widocznym miejscu. Pomiędzy pomieszczeniami nie należy wy�
konywać progów, chyba że warunki techniczne wymagają ich zasto�
sowania. W takich przypadkach należy je oznaczyć w sposób wi�
doczny. Drzwi i bramy otwierane i zamykane mechanicznie powin�
ny tak funkcjonować, aby nie stwarzały zagrożenia urazem. Drzwi
takie powinny mieć zamontowane łatwo rozpoznawalne i łatwo do�
stępne z obu stron urządzenie do ich zatrzymywania, a także powin�
ny być przystosowane do ręcznego otwierania (ż 22 powołanego
rozporządzenia).
Zgodnie z ż 23 powołanego rozporządzenia w sprawie ogól�
nych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, pomieszczenia pra�
cy, w których przebywają pracownicy, nie mogą być zamykane
w sposób uniemożliwiający wyjście z pomieszczenia. Jeżeli istnieją
względy wymagające zamykania pomieszczeń w czasie pracy przed
osobami nieupoważnionymi, powinny być stosowane przy drzwiach
zamki uniemożliwiające wejście z zewnątrz, a jednocześnie umożli�
71
wiające wyjście z pomieszczenia bez użycia klucza. W takiej sytu�
acji należy przewidzieć możliwość powiadamiania pracowników
znajdujących się w takich pomieszczeniach o niebezpieczeństwie
grożącym z zewnątrz.
Szyby w oknach oraz inne przedmioty i powierzchnie szklane,
znajdujące się w pomieszczeniach pracy, narażone na uszkodzenia
w związku z rodzajem prowadzonych prac, powinny być od strony,
po której mogą znajdować się ludzie, osłonięte siatką zabezpiecza�
jącą przed odłamkami szkła. Przezroczyste ściany działowe, znajdu�
jące się w pomieszczeniach pracy, w pobliżu takich pomieszczeń
lub wzdłuż przejść - muszą być jednoznacznie oznakowane oraz
wykonane z materiału odpornego na rozbicie lub tak osłonięte, aby
niemożliwe było zetknięcie się pracownika ze ścianą lub jego zranie�
nie w razie rozbicia tej ściany (ż 24 powołanego rozporządzenia).
2. OŚWIETLENIE
Jakie oświetlenie powinno być w pomieszczeniach stałej pracy?
Rozporządzenie w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa
i higieny pracy określa też wymagania dotyczące oświetlenia w po�
mieszczeniach pracy. Zgodnie z ż 25 tego rozporządzenia, w po�
mieszczeniach stałej pracy powinno być zapewnione oświetlenie
dzienne, chyba że jest to niemożliwe lub niewskazane ze względu
na technologię produkcji, a na stosowanie oświetlenia wyłącznie
elektrycznego pracodawca uzyskał zgodę właściwego państwowego
wojewódzkiego inspektora sanitarnego wydaną w porozumieniu
z okręgowym inspektorem pracy.
Oświetlenie dzienne na poszczególnych stanowiskach pracy po�
winno być dostosowane do rodzaju wykonywanych prac i wyma�
ganej dokładności oraz powinno spełniać wymagania określone
w Polskiej Normie. Niezależnie od oświetlenia dziennego w po�
mieszczeniach pracy należy zapewnić oświetlenie elektryczne o pa�
72
rametrach zgodnych z Polskimi Normami (ż 26 powołanego rozpo�
rządzenia).
Jakie inne wymagania powinno spełniać oświetlenie w po�
mieszczeniach pracy?
Stosunek wartości średnich natężenia oświetlenia w pomieszcze�
niach sąsiadujących ze sobą, przez które odbywa się komunikacja
wewnętrzna, nie powinien być większy niż 5 do 1. Przy wyjściu
z pomieszczeń, w których ze względów technologicznych praca jest
wykonywana w ciemności (np. ciemnie optyczne), powinny być za�
pewnione warunki umożliwiające stopniową adaptację wzroku (ż 27
powołanego rozporządzenia).
W pomieszczeniach i miejscach pracy, w których w razie awarii
oświetlenia mogą wystąpić zagrożenia dla życia lub zdrowia pra�
cowników, powinno być zapewnione oświetlenie awaryjne spełniają�
ce wymagania określone w odrębnych przepisach i Polskich Nor�
mach. Instalacje oświetleniowe w pomieszczeniach, w których znaj�
dują się miejsca pracy, oraz w korytarzach powinny być dobrane
i wykonane tak, aby nie narażały pracownika na wypadek powodo�
wany rodzajem zainstalowanego oświetlenia. Okna, świetliki i na�
świetla w pomieszczeniach pracy o dużej wilgotności powietrza po�
winny być wykonane w sposób zapobiegający skraplaniu się w nich
pary wodnej. W przypadku szczególnie dużego zaparowania po�
mieszczenia i możliwości spadania kropel wody na stanowisko pra�
cy, należy zainstalować rynienki lub inne urządzenia odprowadzaj ą-
ce wodę z okien, świetlików i naświetli. Szyby w oknach i świetli�
kach powinny być czyste oraz przepuszczać dostateczną ilość świa�
tła. Do mycia okien i świetlików powinien być zapewniony dogod�
ny i bezpieczny dostęp. Okna i świetliki powinny być wyposażone
w odpowiednie urządzenia eliminujące nadmierne operowanie pro�
mieni słonecznych padających na stanowiska pracy. Okna i świetli�
ki, przeznaczone do wietrzenia pomieszczeń, powinny być wyposa�
żone w urządzenia pozwalające na otwieranie ich w sposób łatwy
i bezpieczny z poziomu podłogi oraz ustawienie części otwieranych
w pożądanym położeniu (ż 28-29 powołanego rozporządzenia).
73
3. OGRZEWANIE I WENTYLACJA
Jaka temperatura powinna być w pomieszczeniach pracy?
W pomieszczeniach pracy powinna być zapewniona temperatura
odpowiednia do rodzaju wykonywanej pracy (metod pracy i wysił�
ku fizycznego niezbędnego do jej wykonania) nie niższa niż
14�C (287 K), chyba że względy technologiczne na to nie pozwala�
ją. W pomieszczeniach pracy, w których jest wykonywana lekka
praca fizyczna, i w pomieszczeniach biurowych temperatura nie mo�
że być niższa niż 18�C (291 K). Jeżeli zatem pracodawca nie jest
w stanie zapewnić takiej temperatury w pomieszczeniach pracy po�
winien zwolnić pracowników z obowiązku świadczenia pracy. Po�
mieszczenia i stanowiska pracy powinny też być zabezpieczone
przed niekontrolowaną emisją ciepła w drodze promieniowania,
przewodzenia i konwekcji oraz przed napływem chłodnego powie�
trza z zewnątrz.
Jakie zadania powinny spełniać urządzenia wentylacyjne i kli�
matyzacyjne?
W pomieszczeniach pracy powinna być zapewniona wymiana
powietrza wynikająca z potrzeb użytkowych i funkcji tych pomiesz�
czeń, bilansu ciepła i wilgotności oraz zanieczyszczeń stałych i ga�
zowych. W pomieszczeniach pracy, w których wydzielają się sub�
stancje szkodliwe dla zdrowia, powinna być zapewniona taka wy�
miana powietrza, aby nie były przekraczane wartości najwyższych
dopuszczalnych stężeń tych substancji. Wymagania dotyczące para�
metrów powietrza w pomieszczeniach pracy określają odrębne prze�
pisy i Polskie Normy. Urządzenia lub ich części, z których mogą
wydzielać się szkodliwe gazy, pary lub pyły, powinny być zherme-
tyzowane. W razie niemożliwości zhermetyzowania, urządzenia te
powinny być wyposażone w miejscowe wyciągi.
Powietrze doprowadzane do pomieszczeń pracy z zewnątrz przy
zastosowaniu klimatyzacji lub wentylacji mechanicznej powinno być
oczyszczone z pyłów i substancji szkodliwych dla zdrowia. Klima�
74
tyzacja lub wentylacja nie może powodować przeciągów, wyziębie�
nia lub przegrzewania pomieszczeń pracy. Nie dotyczy to wentyla�
cji awaryjnej. Strumień powietrza pochodzący z urządzeń wentyla�
cji nawiewnej nie powinien być skierowany bezpośrednio na stano�
wisko pracy. Maksymalna temperatura nawiewanego powietrza nie
powinna przekraczać 70�C (343 K) przy nawiewie powietrza na wy�
sokości nie mniejszej niż 3,5 m od poziomu podłogi stanowiska pra�
cy i 45�C (318 K) - w pozostałych przypadkach. W pomieszcze�
niach pracy, w których występują łatwo palne lub niebezpieczne pod
względem wybuchowym pyły, gazy lub pary, maksymalna tempera�
tura nawiewanego powietrza powinna być zgodna z przepisami
w sprawie ochrony przeciwpożarowej.
W przypadku zastosowania systemu klimatyzacji lub wentylacji
mechanicznej pracodawca powinien zapewnić:
1) odpowiednią konserwację urządzeń i instalacji klimatyzacyj�
nych i wentylacyjnych w celu niedopuszczenia do awarii,
2) stosowanie środków mających na celu ograniczenie natężenia
i rozprzestrzeniania się hałasu i drgań powodowanych pracą urzą�
dzeń klimatyzacyjnych i wentylacyjnych.
Jeżeli w związku z wydzielaniem się w procesie pracy substan�
cji szkodliwych dla zdrowia awaria wentylacji może zagrażać zdro�
wiu pracowników, powinien być zastosowany system kontrolny sy�
gnalizujący stan zagrożenia. Przy stosowaniu w pomieszczeniach
pracy wentylacji mechanicznej z recyrkulacją powietrza ilość powie�
trza świeżego nie powinna być mniejsza niż 10% ogólnej ilości wy�
mienianego powietrza. W powietrzu wprowadzanym do pomieszczeń
pracy przy stosowaniu recyrkulacji zanieczyszczenie czynnikami
szkodliwymi dla zdrowia nie powinno przekraczać poziomu, przy
którym suma stosunków stężeń poszczególnych substancji do odpo�
wiadających im wartości najwyższych dopuszczalnych stężeń prze�
kracza 0,3. Recyrkulacja powietrza nie powinna być stosowana w po�
mieszczeniach pracy, w których występują szkodliwe czynniki biolo�
giczne, czynniki chemiczne stwarzające zagrożenia określone w prze�
pisach w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy związanej z wy�
stępowaniem w miejscu pracy czynników chemicznych, materiały
75
wydzielające nieprzyjemne lub uciążliwe zapachy albo możliwe jest
nagłe zwiększenie stężenia niebezpiecznych substancji chemicznych,
a także w przestrzeniach zagrożonych wybuchem (ż 30-38 powoła�
nego rozporządzenia).
4. POMIESZCZENIA I URZ
DZENIA
HIGIENICZNOSANITARNE
Zgodnie z art. 233 k.p. pracodawca jest obowiązany zapewnić
pracownikom odpowiednie urządzenia higienicznosanitarne oraz do�
starczyć niezbędne środki higieny osobistej, a także zapewnić środ�
ki do udzielania pierwszej pomocy w razie wypadku. Konkretne
obowiązki pracodawcy w tym zakresie określa powołane rozporzą�
dzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej w sprawie ogólnych prze�
pisów bezpieczeństwa i higieny pracy.
Co należy rozumieć przez pomieszczenia higienicznosanitarne?
Przez pomieszczenia higienicznosanitarne - w myśl ż 2 pkt 2
powołanego rozporządzenia - rozumie się szatnie, umywalnie, po�
mieszczenia z natryskami, pomieszczenia higieny osobistej kobiet,
ustępy, palarnie, jadalnie z wyjątkiem stołówek, pomieszczenia do
wypoczynku, pomieszczenia do ogrzewania się pracowników oraz
pomieszczenia do prania, odkażania, suszenia i odpylania odzieży
roboczej i obuwia roboczego oraz środków ochrony indywidual�
nej. Pracodawca jest obowiązany zapewnić pracownikom pomiesz�
czenia i urządzenia higienicznosanitarne, których rodzaj, ilość
i wielkość powinny być dostosowane do liczby zatrudnionych pra�
cowników, stosowanych technologii i rodzajów pracy oraz warun�
ków, w jakich ta praca jest wykonywana. Szczegółowe wymagania
dla pomieszczeń i urządzeń higienicznosanitarnych określa załącz�
nik nr 3 do powołanego rozporządzenia (ż 111 powołanego roz�
porządzenia).
76
Gdzie powinny znajdować się urządzenia higienicznosani-
tarne?
Pomieszczenia higienicznosanitarne powinny znajdować się
w budynku, w którym odbywa się praca, albo w budynku połączo�
nym z nim obudowanym przejściem, które w przypadku przecho�
dzenia z ogrzewanych pomieszczeń pracy powinno być również
ogrzewane. Pomieszczenia higienicznosanitarne powinny być usytu�
owane w sposób uniemożliwiający pracownikom korzystającym
z nich przechodzenie przez pomieszczenia, w których stosowane są
substancje trujące lub materiały zakaz
ne albo wykonywane są prace
szczególnie brudzące, jeżeli nie pracują oni w kontakcie z tymi
czynnikami. Pomieszczenia higienicznosanitarne powinny być
ogrzewane, oświetlone i wentylowane zgodnie z przepisami tech�
niczno-budowlanymi i Polskimi Normami. Wysokość pomieszczeń
higienicznosanitarnych nie powinna być w świetle mniejsza niż 2,5 m.
Dopuszcza się zmniejszenie wysokości pomieszczeń higienicznosa-
nitarnych do 2,2 m w świetle - w przypadku usytuowania ich w su�
terenie, piwnicy lub na poddaszu (ż 1 załącznika nr 3 do powoła�
nego rozporządzenia).
Jakie wymogi powinny spełniać urządzenia higienicznosani-
tarne?
Pracodawca jest obowiązany utrzymywać pomieszczenia higie-
nicznosanitarne oraz znajdujące się w nich urządzenia w stanie za�
pewniającym bezpieczne i higieniczne korzystanie z nich przez pra�
cowników. Podłogi oraz ściany pomieszczeń higienicznosanitarnych
powinny być tak wykonane, aby możliwe było łatwe utrzymanie
czystości w tych pomieszczeniach. Ściany pomieszczeń do wysoko�
ści co najmniej 2 m powinny być pokryte materiałami gładkimi,
nienasiąkliwymi i odpornymi na działanie wilgoci. W pomieszcze�
niach umywalni i natrysków na podłogach wykonanych z materia�
łów o dużym przewodnictwie ciepła powinny być ułożone w miej�
scach mycia się podkładki izolujące (podesty). Szatnie, umywalnie,
pomieszczenia z natryskami i ustępy powinny być urządzone od�
dzielnie dla kobiet i mężczyzn. Nie dotyczy to zakładu pracy,
w którym jest zatrudnionych do dziesięciu pracowników na jednej
77
zmianie - pod warunkiem zapewnienia możliwości osobnego korzy�
stania przez kobiety i mężczyzn z tych pomieszczeń. Pracodawca
zatrudniający do dwudziestu pracowników powinien zapewnić im co
najmniej ustępy i umywalki, a także warunki do higienicznego prze�
chowywania odzieży własnej (domowej), roboczej i ochronnej oraz
do higienicznego spożywania posiłków. Jeżeli w zakładzie pracy ta�
kiego pracodawcy nie występują czynniki szkodliwe dla zdrowia
i prace brudzące lub nie występują szczególne wymagania sanitarne,
miejsca do spożywania posiłków, przechowywania odzieży oraz
umywalki mogą znajdować się w jednym pomieszczeniu ( ż 2 i S
załącznika nr S do powołanego rozporządzenia).
Pracodawca zatrudniający pracowników niepełnosprawnych po�
winien zapewnić dostosowanie urządzeń higienicznosanitarnych oraz
dojść do nich - do potrzeb i możliwości tych pracowników wynika�
jących ze zmniejszonej sprawności, zgodnie z przepisami technicz�
no-budowlanymi (ż d i 5 załącznika nr S do powołanego rozporzą�
dzenia).
4.1. Szatnie
Gdzie pracownicy powinni przechowywać swoją odzież?
Odzież powinna być przechowywana w szatniach lub w innych
pomieszczeniach, jeżeli w zakładzie pracy nie występują czynniki
szkodliwe dla zdrowia i prace brudzące lub nie występują szczegól�
ne wymagania sanitarne. Pracownicy zatrudnieni w pomieszczeniach
biurowych mogą przechowywać swoją odzież w przeznaczonych do
tego miejscach w pomieszczeniach pracy.
Gdzie powinny być urządzone szatnie?
Szatnie powinny być urządzone w oddzielnych lub wydzielo�
nych pomieszczeniach. Pomieszczenia przeznaczone na szatnie po�
winny być suche i, w miarę możliwości, oświetlone światłem dzien�
nym. Szatnie mogą być urządzone w suterenach lub w piwnicach,
pod warunkiem zastosowania odpowiedniej izolacji ścian zewnętrz�
nych i podłóg zabezpieczającej pomieszczenia przed wilgocią i nad�
78
miernymi stratami ciepła oraz zapewnienia warunków ewakuacji lu�
dzi z tych pomieszczeń. Szatnie takie przeznaczone dla ponad 25
pracowników powinny być wyposażone w wentylację mechaniczną.
W szatniach należy zapewnić przynajmniej czterokrotną wymianę
powietrza na godzinę, a w szatniach wyposażonych w okna otwie-
ralne przeznaczonych dla nie więcej niż 10 pracowników wymiana
powietrza nie może być mniejsza niż dwukrotna na godzinę.
W szatni powinny być zapewnione miejsca siedzące dla co najmniej
50% zatrudnionych na najliczniejszej zmianie. Szerokość przejść
między dwoma rzędami szaf oraz głównych przejść komunikacyj�
nych powinna być nie mniejsza niż 1,5 m. Szerokość przejść mię�
dzy rzędami szaf a ścianą powinna być nie mniejsza niż 1,1 m. Sza�
fy na odzież powinny spełniać wymagania Polskiej Normy. Szatnie
powinny być dostosowane do rodzaju prac, stopnia narażenia pra�
cownika na zabrudzenie ciała i zanieczyszczenia jego odzieży sub�
stancjami szkodliwymi, trującymi lub materiałami zakaz
nymi. W ze�
spole szatni przeznaczonym dla pracowników zatrudnionych przy
pracach powodujących znaczne zabrudzenie odzieży (stwarzające
możliwość zanieczyszczenia wnętrza szafy) lub jej zamoczenie, oraz
dla pracowników, których odzież robocza, z uwagi na rodzaj wyko�
nywanej pracy, musi spełniać szczególne wymagania higienicznosa-
nitarne, powinny znajdować się pomieszczenia wyposażone w urzą�
dzenia do odkażania, odpylania i suszenia odzieży oraz czyszczenia
obuwia - odpowiednio do potrzeb. W przypadku zainstalowania jed�
nocześnie kilku urządzeń, każde z nich powinno być umieszczone
w oddzielnym pomieszczeniu. Wydajność i ilość tych urządzeń po�
winny zapewniać oczyszczenie i wysuszenie odzieży i obuwia
w czasie trwania jednej zmiany.
Jakiego rodzaju odróżnia się szatnie?
Szatnie dzieli się na:
1) szatnie odzieży własnej pracowników - przeznaczone do
przechowywania odzieży należącej do pracowników (domowej), je�
żeli ze względów higienicznych odzież ta nie powinna się stykać
z odzieżą roboczą i środkami ochrony indywidualnej,
79
2) szatnie odzieży roboczej i ochronnej - przeznaczone do prze�
chowywania odzieży i obuwia roboczego oraz środków ochrony in�
dywidualnej,
3) szatnie podstawowe - przeznaczone do przechowywania
odzieży własnej pracowników oraz odzieży roboczej i środków
ochrony indywidualnej,
4) szatnie przepustowe - składające się z części przeznaczonej
na odzież własną pracowników, części przeznaczonej na odzież ro�
boczą i środki ochrony indywidualnej oraz przepustowego zespołu
sanitarnego z natryskami, łączącego obie te części (ż 6-10 załącz�
nika nr 3 do powołanego rozporządzenia).
Jakie wymogi powinna spełniać szatnia odzieży własnej pra�
cowników?
Szatnia odzieży własnej pracowników powinna być wyposażona
w szafy przeznaczone do indywidualnego użytku każdego pracowni�
ka. W pomieszczeniu szatni powinno przypadać co najmniej 0,3 m2
wolnej powierzchni podłogi na każdego pracownika korzystającego
z tej szatni. Szatnia odzieży własnej pracowników może być urzą�
dzona w formie szatni wieszakowej, jeżeli nie ma do tego przeciw�
wskazań ze względu na rodzaj pracy, warunki jej wykonywania, ro�
dzaje występujących zanieczyszczeń itp. oraz jeżeli jest zapewniona
szybka obsługa. Szatnia taka powinna odpowiadać następującym
wymaganiom:
1) powinna być urządzona osobna szatnia dla mężczyzn i osob�
na dla kobiet; w przypadku zatrudnienia mniej niż pięciu pracowni�
ków na jednej zmianie szatnie mogą być wspólne dla mężczyzn
i kobiet, z tym że powinny być urządzone kabiny do przebierania się,
2) przyjmowanie odzieży do szatni i wydawanie odzieży powin�
no być wykonywane przez specjalnie do tego wyznaczony personel,
3) powinna być wyposażona w stojaki wieszakowe na odzież
własną pracowników; odzież ta powinna być przechowywana, na in�
dywidualnych wieszakach,
4) stojaki wieszakowe powinny być jednopoziomowe i mieć
w dolnej części siatkowe półki na obuwie, w górnej zaś - półki na
nakrycia głowy, teczki itp.,
80
5) szerokość przejścia dla obsługi szatni powinna wynosić co
najmniej 1,1 m między rzędami wieszaków na dwóch sąsiednich
stojakach, zaś co najmniej 0,95 m między ścianą a zewnętrznym
rzędem wieszaków,
6) powinna w niej znajdować się przebieralnia wyposażona
w miejsca do siedzenia i wieszaki na odzież; liczba miejsc do sie�
dzenia powinna wynosić co najmniej 30% liczby zatrudnionych na
najliczniejszej zmianie.
Szatnie wieszakowe przeznaczone dla pracowników niemających
obowiązku stosowania odzieży roboczej i ochronnej mogą nie speł�
niać wymagań określonych wyżej w pkt 1 i 6 (ż 11 i 12 załączni�
ka nr 3 do powołanego rozporządzenia).
Jakim wymogom powinna odpowiadać szatnia odzieży roboczej
i ochronnej?
Szatnia odzieży roboczej i ochronnej powinna być urządzona -
niezależnie od szatni odzieży własnej pracowników - dla pracowni�
ków zatrudnionych przy pracach powodujących znaczne zabrudzenie
odzieży (stwarzające możliwość zanieczyszczenia wnętrz szafy do
przechowywania odzieży) lub jej zamoczenie oraz dla pracowników,
których odzież robocza, z uwagi na rodzaj wykonywanej pracy, mu�
si spełniać szczególne wymagania higienicznosanitarne. Szatnia po�
winna być wyposażona w szafy przeznaczone do indywidualnego
użytku każdego pracownika. W pomieszczeniu szatni powinno przy�
padać co najmniej 0,3 m2 wolnej powierzchni podłogi na każdego
pracownika korzystającego z tej szatni. Szatnia odzieży roboczej
i ochronnej powinna też mieć bezpośrednie połączenie z umywalnią,
z natryskami i szatnią odzieży własnej pracowników (ż 13 załącz�
nika nr 3 do powołanego rozporządzenia).
Jakie wymogi powinna spełniać szatnia podstawowa?
Szatnia podstawowa może być urządzona zamiast osobnych
szatni odzieży własnej pracowników oraz szatni odzieży roboczej
i ochronnej dla zatrudnionych przy pracach, podczas których zabru�
dzenie odzieży roboczej i środków ochrony indywidualnej występu�
81
je w tak małym stopniu, że nie stwarza ryzyka zanieczyszczenia
odzieży własnej pracowników. Szatnia ta powinna mieć bezpośred�
nie połączenie z umywalnią. W szatni podstawowej powinno przy�
padać co najmniej 0,5 m2 wolnej powierzchni podłogi na każdego
pracownika korzystającego z tej szatni. Szatnia powinna być wypo�
sażona w dwie szafy pojedyncze lub jedną szafę podwójną dla każ�
dego pracownika korzystającego z tej szatni. Jedna szafa pojedyncza
lub jedna część szafy podwójnej powinna być przeznaczona na
odzież roboczą i środki ochrony indywidualnej, zaś druga - na
odzież własną pracowników. Szatnia podstawowa może być urzą�
dzona w formie szatni wieszakowej, z tym że stojaki wieszakowe
powinny być osobne na odzież własną pracowników i osobne na
odzież roboczą i ochronną (ż 14 i 15 załącznika nr 3 do powołane�
go rozporządzenia).
Jakie wymogi powinna spełniać szatnia przepustowa?
Szatnia przepustowa powinna być urządzona dla pracowników
zatrudnionych przy pracach związanych ze stosowaniem lub wy�
dzielaniem się substancji trujących, zakaz
nych, promieniotwórczych,
drażniących lub uczulających oraz innych substancji o nieprzyjem�
nym zapachu, a także przy pracach pylących, w wilgotnym i gorą�
cym mikroklimacie lub powodujących intensywne brudzenie. Po�
winna ona spełniać następujące wymagania:
1) część szatni przeznaczona na odzież roboczą i środki ochro�
ny indywidualnej powinna odpowiadać wymaganiom jak dla szatni
odzieży roboczej i ochronnej (zob. wyżej),
2) część szatni przeznaczona na odzież własną pracowników
powinna odpowiadać wymaganiom jak dla szatni odzieży własnej,
określonym w ż 11 lub ż 12 załącznika nr 3,
3) ruch użytkowników szatni przepustowej pomiędzy obu jej
częściami powinien odbywać się wyłącznie przez zespół sanitarny
z natryskami.
Dla pracowników mających kontakt z substancjami trującymi
lub zakaz
nymi powinna być przeznaczona odrębna szatnia przepu�
stowa, spełniająca powyższe wymagania (ż 16 załącznika nr 3 do
powołanego rozporządzenia).
82
4.2. Umywalnie
i pomieszczenia z natryskami
Jak powinny być urządzone umywalnie?
W skład zespołu szatni powinny wchodzić umywalnie łatwo do�
stępne dla pracowników i zapewniające bezkolizyjny ruch pracow�
ników już umytych i przebranych w odzież własną. Umywalnia po�
winna być wyposażona w umywalki emaliowane lub wykonane
z materiału odpornego na korozję, zgodne z Polską Normą. Do
umywalek powinna być doprowadzona woda bieżąca - ciepła i zim�
na. Szerokość przejścia między umywalkami a ścianą przeciwległą
powinna wynosić nie mniej niż 1,3 m, a między dwoma rzędami
umywalek - nie mniej niż 2 m.
Na każdych dziesięciu pracowników najliczniejszej zmiany
powinna w umywalni przypadać co najmniej jedna umywalka indy�
widualna, a przy pracach brudzących i w kontakcie z substancja�
mi szkodliwymi lub zakaz
nymi - co najmniej jedna umywalka na
każdych pięciu pracowników - lecz nie mniej niż jedna przy mniej -
szej liczbie zatrudnionych. W przypadku zastosowania umywalek
szeregowych do mycia zbiorowego (np. na placach budowy) powin�
no przypadać co najmniej jedno stanowisko do mycia (zawór
czerpalny wody) na każdych pięciu pracowników jednocześnie za�
trudnionych. Na każdych trzydziestu mężczyzn lub na każde dwa�
dzieścia kobiet jednocześnie zatrudnionych przy pracach biurowych
lub w warunkach zbliżonych do tych prac powinna przypadać co
najmniej jedna umywalka, lecz nie mniej niż jedna umywalka przy
mniejszej liczbie zatrudnionych. Umywalki powinny być instalo�
wane w pomieszczeniach ustępów lub w ich przedsionkach izola�
cyjnych.
Dla pracowników narażonych na zabrudzenie nóg przy pracy
powinny być instalowane w umywalniach brodziki do mycia nóg
z doprowadzeniem ciepłej wody, w ilości co najmniej jeden brodzik
na każdych dziesięciu użytkowników. Brodziki nie są jednak wyma�
gane dla pracowników zatrudnionych przy pracach na otwartej prze�
strzeni - poza terenem zakładu pracy.
83
Jakie wymogi powinny spełniać pomieszczenia z natryskami?
W zespole szatni powinny znajdować się pomieszczenia z natry�
skami, jeśli wymagają tego warunki pracy lub ochrona zdrowia pra�
cowników. Pomieszczenia z natryskami powinny być łatwo dostęp�
ne dla pracowników i zapewniać bezkolizyjny ruch pracowników
już umytych i ubranych w odzież własną. Na każdych ośmiu pra�
cowników najliczniejszej zmiany wykonujących prace powodujące
zabrudzenie ich ciała powinna przypadać co najmniej jedna kabina
natryskowa, a przy pracach, o których mowa w ż 16 ust. 1, co naj�
mniej jedna kabina natryskowa na każdych pięciu pracowników -
lecz nie mniej niż jedna przy mniejszej liczbie zatrudnionych. Wy�
miary kabin natryskowych powinny być zgodne z przepisami tech�
niczno-budowlanymi. Szerokość przejścia między dwoma rzędami
kabin, przy zastosowaniu zasłon zasuwanych lub ścianek osłaniają�
cych powinna wynosić co najmniej 1,30 m, a między kabinami
i ścianą - co najmniej 0,90 m.
W pomieszczeniu z natryskami poszczególne sitka powinny być
zainstalowane w oddzielnych kabinach i umieszczone w taki spo�
sób, aby strumień wody spływał na ramiona, a nie na głowę. Po�
mieszczenie z natryskami, w którym znajduje się więcej niż sześć
sitek, powinno być oddzielone od szatni pomieszczeniem izoluj ą-
cym. Do natrysków powinna być doprowadzona woda bieżąca zim�
na i ciepła. Woda zużyta powinna być odprowadzana do kanalizacji.
Przy pomieszczeniach z natryskami powinna znajdować się wydzie�
lona kabina z jedną miską ustępową na każde dziesięć natrysków,
lecz nie mniej niż jedną.
Temperatura wody ciepłej doprowadzonej do umywalek, natry�
sków i brodzików przy stosowaniu centralnej regulacji lub zbioro�
wego mieszania wody powinna wynosić od 35�C do 40�C (od 308 K
do 313 K), a w przypadku indywidualnego mieszania wody - od
50�C do 60�C (323 K do 333 K). W pomieszczeniach umywalni na�
leży zapewnić co najmniej dwukrotną wymianę powietrza w ciągu
godziny, natomiast w pomieszczeniach z natryskami wymiana ta nie
powinna być mniejsza niż pięciokrotna w ciągu godziny (ż 17-24
załącznika nr 3 do powołanego rozporządzenia w sprawie ogólnych
przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy).
84
4.3. Jadalnie
Którzy pracodawcy powinni urządzić jadalnię dla pracowników?
Zgodnie z ż 29 załącznika nr 3 do powołanego rozporządzenia,
pracodawca zatrudniający powyżej dwudziestu pracowników na jed�
nej zmianie powinien zapewnić pracownikom pomieszczenie do
spożywania posiłków (jadalnię). Obowiązek taki dotyczy również
pracodawców zatrudniających dwudziestu i mniej pracowników, je�
żeli narażeni są na kontakt ze szkodliwymi środkami chemicznymi
lub promieniotwórczymi, materiałami biologicznie zakaz
nymi albo
przy pracach szczególnie brudzących. Nie dotyczy to jednak zakła�
dów pracy, w których wykonywane są prace wyłącznie o charakte�
rze biurowym. W jadalni powinny być umieszczone w widocznych
miejscach napisy lub znaki informujące o zakazie palenia tytoniu.
Jakiego rodzaju mogą być jadalnie?
Przepisy ustalają trzy typy jadalni:
1) jadalnia przeznaczona do spożywania posiłków własnych
(typ ty
2) jadalnia przeznaczona do spożywania posiłków własnych
i wydawania napojów (typ II),
3) jadalnia z zapleczem - przeznaczona do spożywania posił�
ków profilaktycznych (typ III), przy czym dopuszcza się łączenie ja�
dalni typu II i III.
W pomieszczeniu jadalni typu I powinno przypadać co najmniej
1,1 m2 powierzchni na każdego z pracowników jednocześnie spoży�
wających posiłek. Powierzchnia jadalni nie powinna być mniejsza
niż 8 m2. Jadalnia typu II powinna składać się z dwóch części:
" jadalni właściwej odpowiadającej wymaganiom jadalni typu
I oraz
" pomieszczeń do przygotowywania, wydawania napojów
i zmywania naczyń stołowych.
Jadalnia typu III powinna odpowiadać wymaganiom określonym
dla jadalni typu II oraz powinna posiadać węzeł sanitarny dla kon�
sumentów i węzeł sanitarny z szatnią dla pracowników obsługi.
85
Jakie wymogi powinna spełniać jadalnia?
Dla każdego pracownika spożywającego posiłek w jadalni po�
winno być zapewnione indywidualne miejsce siedzące przy stole.
Jadalnia powinna być wyposażona w umywalki w ilości nie mniej�
szej niż jedna umywalka na dwadzieścia miejsc siedzących w jadal�
ni, lecz nie mniej niż jedna umywalka. Przy każdej umywalce po�
winny znajdować się ręczniki jednorazowe lub powinna być zainsta�
lowana suszarka do rąk. W jadalni powinny być zainstalowane urzą�
dzenia do podgrzewania przez pracownika posiłku własnego oraz
zlewozmywaki dwukomorowe w ilości jeden zlewozmywak na dwa�
dzieścia miejsc w jadalni, jednak nie mniej niż jeden zlewozmywak.
W jadalniach typu I i II lub przy nich powinny znajdować się indy�
widualne zamykane szafki przeznaczone do przechowywania w hi�
gienicznych warunkach własnego posiłku pracownika.
W pomieszczeniu jadalni powinna być zapewniona przynajmniej
2-krotna wymiana powietrza w ciągu godziny. Dla pracowników za�
trudnionych przy wykonywaniu prac w kontakcie z materiałami za�
kaz
nymi lub trującymi powinny być urządzone oddzielnie jadalnie
niedostępne dla innych pracowników. Jadalnia ta powinna też być od�
dzielona od pomieszczeń pracy pomieszczeniem izolującym, w któ�
rym należy urządzić miejsca do pozostawiania odzieży ochronnej
oraz zainstalować umywalki z ciepłą bieżącą wodą (ż 29-36 załącz�
nika nr 3 do powołanego rozporządzenia).
4.4. Palarnie
Czy pracodawca jest obowiązany urządzić palarnię dla pra�
cowników?
Palenie tytoniu w zakładach pracy jest dozwolone wyłącznie
w odpowiednio przystosowanych pomieszczeniach (palarniach).
Obowiązek urządzenia palarni ciąży na każdym pracodawcy zatrud�
niającym co najmniej dwudziestu pracowników. Tak wynika z wy�
roku NSA z dnia 4 kwietnia 2007 r., I OSK 892/06 ( Rzeczpospo�
lita z dnia 18 kwietnia 2007 r., dodatek  Dobra Firma , s. 10, po�
wołany w artykule G. Ordak, Każdy szef musi respektować prawa
86
palaczy). Jak uznał NSA, bezwględny obowiązek utworzenia palar�
ni wynika z art. 5 ust. 1 pkt 3 ustawy z dnia 9 listopada 1995 r.
o ochronie zdrowia przed następstwami używania tytoniu i wyro�
bów tytoniowych (DzU z 1996 r. nr 10, poz. 55 ze zm.).
Jakie wymogi powinna spełniać palarnia?
Bliższe wymagania dotyczące palarni określa załącznik nr 3 do
powołanego rozporządzenia. W myśl tych przepisów palarnie po�
winny być usytuowane w sposób nienarażający osób niepalących na
wdychanie dymu tytoniowego. W palarni powinno przypadać co
najmniej 0,1 m2 powierzchni podłogi na każdego pracownika naj�
liczniejszej zmiany korzystającego z tego pomieszczenia, z tym jed�
nak, że powierzchnia poszczególnych pomieszczeń przeznaczonych
na palarnie nie powinna być mniejsza niż 4 m2. W palarni należy
zapewnić przynajmniej dziesięciokrotną wymianę powietrza w ciągu
godziny (ż 40-42 załącznika nr 3 do powołanego rozporządzenia).
4.5. Ustępy
Gdzie powinny być urządzone ustępy dla pracowników?
Ustępy powinny być zlokalizowane w odległości nie większej
niż 75 m od stanowiska pracy. Odległość ta może być większa je�
dynie dla pracowników pracujących stale na otwartej przestrzeni,
lecz nie powinna przekraczać 125 m od najdalszego stanowiska pra�
cy. W budynkach ustępy powinny być urządzone na każdej kondy�
gnacji. Jeżeli na kondygnacji pracuje mniej niż dziesięć osób, ustę�
py mogą znajdować się nie dalej niż na sąsiedniej kondygnacji.
Wejścia do ustępów powinny prowadzić bezpośrednio z pomiesz�
czeń, korytarzy lub dróg służących do komunikacji ogólnej. Ustęp
powinien mieć wejściowe pomieszczenie izolujące wyposażone
w umywalki z dopływem ciepłej i zimnej wody w ilości co naj�
mniej jedna umywalka na trzy miski ustępowe lub pisuary, jednak
nie mniej niż jedna umywalka. Drzwi prowadzące do pomieszczenia
izolującego oraz drzwi łączące je z dalszą częścią ustępu powinny
zamykać się samoczynnie.
87
Jakie wymogi powinny spełniać ustępy?
Zainstalowane w ustępach miski ustępowe i pisuary powinny
być spłukiwane bieżącą wodą oraz podłączone do kanalizacji. Ustę�
py powinny być wyposażone w instalację i urządzenia przeznaczo�
ne do utrzymania wymagań higienicznosanitarnych. W pomieszcze�
niach ustępów powinna być zapewniona wymiana powietrza w ilości
nie mniejszej niż 50 m3 na godzinę na 1 miskę ustępową i 25 m3 na
1 pisuar. Dla pracowników zatrudnionych na otwartej przestrzeni
poza terenem zakładu pracy przez okres nie dłuższy niż 3 miesiące
oraz zatrudnionych w budynkach niewyposażonych w instalację wo�
dociągową i kanalizacyjną mogą być urządzane ustępy wyposażone
w szczelne zbiorniki nieczystości. W takim przypadku ustępy mogą
nie spełniać powyższych wymagań.
Szerokość przejść wzdłuż kabin ustępowych przy jednostronnym
ich rozmieszczeniu powinna wynosić co najmniej 1,3 m. Jeżeli na�
przeciwko kabin są umieszczone pisuary, odległość między ścianą,
na której są zainstalowane, a kabinami nie powinna być mniejsza
niż 2 m. Przejście między rzędami kabin powinno mieć szerokość
co najmniej 2 m.
Na każdych trzydziestu mężczyzn zatrudnionych na jednej zmia�
nie powinna przypadać co najmniej jedna miska ustępowa i jeden
pisuar, lecz nie mniej niż jedna miska i jeden pisuar przy mniejszej
liczbie zatrudnionych. Natomiast na każde dwadzieścia kobiet za�
trudnionych na jednej zmianie powinna przypadać jedna miska ustę�
powa, lecz nie mniej niż jedna miska przy mniejszej liczbie zatrud�
nionych (ż 25-28 załącznika nr 3 do powołanego rozporządzenia).
4.6. Pomieszczenia do ogrzewania pracowników
Kiedy pracodawca powinien zapewnić pracownikom pomiesz�
czenia do ogrzania się i jak powinny być one urządzone?
Zgodnie z przepisami ż 44 załącznika nr 3 do powołanego roz�
porządzenia, przy pracach wykonywanych na otwartej przestrzeni
lub w nieogrzewanych pomieszczeniach pracodawca powinien za�
88
pewnić pracownikom w pobliżu miejsc pracy pomieszczenia umoż�
liwiające im schronienie się przed opadami atmosferycznymi, ogrza�
nie się oraz zmianę odzieży. Pomieszczenia te powinny być zaopa�
trzone w urządzenia do podgrzewania posiłków. W pomieszczeniach
do ogrzewania się pracowników powinna być zapewniona tempera�
tura co najmniej 16�C (289 K), a na każdego pracownika najlicz�
niejszej zmiany powinno przypadać co najmniej 0,1 m2 powierzch�
ni, przy czym całkowita powierzchnia pomieszczenia nie może być
mniejsza niż 8 m2. W razie gdy ze względu na rodzaje prac wyko�
nywanych na otwartej przestrzeni w okresie zimowym nie jest moż�
liwe zapewnienie powyższych pomieszczeń, należy zapewnić pra�
cownikom w pobliżu miejsca ich pracy odpowiednio urządzone z
ró�
dła ciepła, przy zachowaniu wymagań ochrony przeciwpożarowej.
4.7. Pomieszczenia do wypoczynku
Kiedy pracodawca powinien zapewnić pracownikom pomiesz�
czenia do wypoczynku?
Wymagania dotyczące pomieszczeń do wypoczynku określone
zostały w rozdziale 6 załącznika nr 3 do powołanego rozporządze�
nia w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy
(ż 37-39). Zgodnie z tymi przepisami pracodawca jest obowiązany
zapewnić łatwo dostępne pomieszczenia przeznaczone do wypo�
czynku pracowników, jeżeli wymaga tego ich bezpieczeństwo
i zdrowie, w szczególności gdy:
" wykonywana praca wymaga stosowania indywidualnych środ�
ków ochrony układu oddechowego,
" prace okresowe, w szczególności montażowe, konserwacyjne
i remontowe, są wykonywane przez pracowników w pomieszcze�
niach ciasnych lub niskich, niespełniaj ących wymagań określonych
w ż 19 ust. 2 i ż 20 powołanego rozporządzenia,
" praca wykonywana jest w pomieszczeniach, w których tempe�
ratura spowodowana procesami technologicznymi jest stale wyższa
niż 30�C (303 K).
89
Jak powinny być urządzone pomieszczenia do wypoczynku?
Pracownikom zatrudnionym w powyższych warunkach należy
stworzyć też możliwość umycia ciała, szczególnie w ciepłej porze
roku - poprzez umieszczenie w pobliżu pomieszczeń pracy natry�
sków ręcznych na giętkich przewodach, z doprowadzeniem zimnej
i ciepłej wody. Pomieszczenia przeznaczone do wypoczynku powin�
ny być wyposażone w stoły oraz krzesła z oparciami spełniające
wymagania ergonomii. Liczba miejsc siedzących powinna być nie
mniejsza niż jedno miejsce na pięciu pracowników korzystających
z pomieszczenia, zatrudnionych na najliczniejszej zmianie. Odle�
głość od najdalszego stanowiska pracy do pomieszczenia przezna�
czonego do wypoczynku nie powinna przekraczać 75 m.
W pomieszczeniach przeznaczonych do wypoczynku należy za�
pewnić przynajmniej dwukrotną wymianę powietrza w ciągu godzi�
ny. Pomieszczenia przeznaczone do wypoczynku dla pracowników
wykonujących prace w pomieszczeniach, w których temperatura
spowodowana procesami technologicznymi jest stale wyższa niż
30�C, powinny być klimatyzowane. Wymóg ten nie dotyczy po�
mieszczeń przeznaczonych do wypoczynku dla pracowników zatrud�
nionych w podziemnych zakładach górniczych.
W zakładzie pracy zatrudniającym na jedną zmianę więcej niż
dwadzieścia kobiet w jednym budynku należy urządzić pomieszcze�
nie z miejscami do wypoczynku w pozycji leżącej dla kobiet w cią�
ży i karmiących matek, przyjmując co najmniej jedno miejsce na
każdych trzysta kobiet zatrudnionych na jednej zmianie, lecz nie
mniej niż jedno miejsce. Powierzchnia takiego pomieszczenia nie
może być mniejsza niż 8 m2.
Pracodawca zatrudniający pracowników przy pracach wykony�
wanych w pomieszczeniach, w których temperatura spowodowana
procesami technologicznymi jest stale wyższa niż 30�C (303 K),
jest obowiązany zapewnić klimatyzowane pomieszczenie do wypo�
czynku, wyposażone w stoły oraz krzesła z oparciem spełniające
wymagania ergonomii. Liczba miejsc siedzących powinna być nie
mniejsza niż jedno miejsce na pięciu pracowników korzystających
z pomieszczenia, zatrudnionych na najliczniejszej zmianie. Odleg�
łość od najdalszego stanowiska pracy do pomieszczenia klimatyzo�
90
wanego nie powinna przekraczać 75 m. Pracownikom zatrudnionym
w warunkach, gdzie temperatura spowodowana procesami technolo�
gicznymi jest stale wyższa niż 30�C, należy stworzyć możliwość
obmycia ciała, szczególnie w ciepłej porze roku - poprzez umiesz�
czenie w pobliżu pomieszczeń pracy natrysków ręcznych na gięt�
kich przewodach, z doprowadzeniem ciepłej wody. Jako pomiesz�
czenia do wypoczynku mogą być wykorzystane jadalnie, o ile są
klimatyzowane i wyposażone w stoły oraz krzesła z oparciem speł�
niające wymagania ergonomii (ż 114 powołanego rozporządzenia).
4.8. Pralnie, punkty pierwszej pomocy,
woda do picia, środki higieny osobistej
W jakich przypadkach pracodawca jest obowiązany urządzić
pralnię w zakładzie pracy?
W myśl ż 43 załącznika nr 3 do powołanego rozporządzenia,
w przypadkach gdy przeznaczona do prania odzież robocza lub
ochronna może stać się powodem skażenia innej odzieży pranej jed�
nocześnie lub jeżeli jest ona szczególnie zabrudzona, a także gdy
wymagają tego specjalne względy higieny produkcji, w zakładzie
pracy powinna być urządzona specjalna pralnia odzieży wyposażo�
na w urządzenia mechaniczne do prania. Przy pralni należy też za�
pewnić możliwość odpylania, dezynfekcji i suszenia odzieży i obu�
wia roboczego oraz środków ochrony indywidualnej, a także napra�
wy odzieży i obuwia roboczego. W zakładzie pracy, w którym
odzież i obuwie robocze oraz środki ochrony indywidualnej stoso�
wane przez pracowników są narażone na zanieczyszczenie substan�
cjami lub preparatami chemicznymi sklasyfikowanymi jako niebez�
pieczne, powinny być stosowane urządzenia służące do neutralizacji
tych substancji lub preparatów.
Jak powinny być zorganizowane punkty pierwszej pomocy
w razie wypadku?
Pracodawca jest obowiązany zapewnić pracownikom sprawnie
funkcjonujący system pierwszej pomocy w razie wypadku oraz
91
środki do udzielania pierwszej pomocy. W szczególności zaś powi�
nien zapewnić:
1) punkty pierwszej pomocy w wydziałach (oddziałach), w któ�
rych wykonywane są prace powodujące duże zagrożenia wypadko�
we lub związane z wydzielaniem się par, gazów albo pyłów sub�
stancji sklasyfikowanych jako niebezpieczne ze względu na ostre
działanie toksyczne,
2) apteczki w poszczególnych wydziałach (oddziałach) zakładu
pracy.
Ilość, usytuowanie i wyposażenie punktów pierwszej pomocy
i apteczek powinny być ustalone w porozumieniu z lekarzem spra�
wującym profilaktyczną opiekę zdrowotną nad pracownikami,
z uwzględnieniem rodzajów i nasilenia występujących zagro�
żeń. Obsługa punktów pierwszej pomocy i apteczek na każdej
zmianie powinna być powierzana wyznaczonym pracownikom,
przeszkolonym w udzielaniu pierwszej pomocy. W punktach pierw�
szej pomocy i przy apteczkach, w widocznych miejscach, powinny
być wywieszone instrukcje o udzielaniu pierwszej pomocy w razie
wypadku oraz wykazy pracowników obsługujących punkty pierw�
szej pomocy i apteczki. Punkty pierwszej pomocy i miejsca usytu�
owania apteczek powinny być też odpowiednio oznakowane, zgod�
nie z Polską Normą, i łatwo dostępne (ż 44 powołanego rozpo�
rządzenia).
Czy pracodawca jest obowiązany dostarczać pracownikom wo�
dę zdatną do picia oraz środki higieny osobistej?
Pracodawca jest obowiązany zapewnić wszystkim pracownikom
wodę zdatną do picia lub inne napoje, a pracownikom zatrudnionym
stale lub okresowo w warunkach szczególnie uciążliwych zapewnić
oprócz wody, inne napoje. Ilość, rodzaj i temperatura tych napojów
powinny być dostosowane do warunków wykonywania pracy i po�
trzeb fizjologicznych pracowników. Szczegółowe zasady zaopatrze�
nia w napoje pracowników zatrudnionych w warunkach szczególnie
uciążliwych określają odrębne przepisy (ż 112 powołanego rozpo�
rządzenia).
92
Miejsca czerpania wody zdatnej do picia powinny znajdować się
nie dalej niż 75 m od stanowisk pracy. Zbiorniki, przewody i miej�
sca czerpania wody powinny być zabezpieczone przed zanieczysz�
czeniem lub zakażeniem. Czerpanie wody ze zbiorników powinno
odbywać się wyłącznie z zaworów czerpalnych. Miejsca czerpania
wody nienadającej się do picia powinny być oznakowane zgodnie
z Polską Normą (ż 113 powołanego rozporządzenia).
Zgodnie z ż 115 powołanego rozporządzenia, pracodawca jest
też obowiązany zapewnić dostarczanie pracownikom środków higie�
ny osobistej, których ilość i rodzaje powinny być dostosowane do
rodzaju i stopnia zanieczyszczenia ciała przy określonych pracach.
5. TEREN ZAKA
ADU PRACY
Jakie wymogi powinny spełniać drogi i przejścia na terenie za�
kładu pracy?
Pracodawca jest obowiązany zapewnić na terenie zakładu pracy
wykonane i oznakowane, zgodnie z Polskimi Normami i właściwy�
mi przepisami, drogi komunikacyjne i transportowe, drogi dla pie�
szych (przejścia) i dojazdy pożarowe oraz utrzymywać je w stanie
niestwarzającym zagrożeń dla użytkowników. Drogi i przejścia oraz
dojazdy pożarowe nie mogą prowadzić przez miejsca, w których
występują zagrożenia dla ich użytkowników. Drogi i przejścia po�
winny posiadać wymiary odpowiednie do liczby potencjalnych użyt�
kowników oraz rodzajów i wielkości stosowanych urządzeń trans�
portowych i przemieszczanych ładunków. Minimalne wymiary dróg
i przejść określają Polskie Normy. Nawierzchnia dróg, placów ma�
newrowych, postojowych i składowych, dojazdów pożarowych
i przejść powinna być równa i twarda lub utwardzona oraz posiadać
nośność odpowiednią do obciążenia wynikającego ze stosowanych
środków transportowych oraz przemieszczanych i składowanych
materiałów. Drogi, przejścia oraz place manewrowe, postojowe
93
i składowe powinny też posiadać urządzenia lub inne rozwiązania
techniczne zapewniające odprowadzanie wód opadowych (ż 4 po�
wołanego rozporządzenia w sprawie ogólnych przepisów bezpie�
czeństwa i higieny pracy). Na drogach transportowych i w magazy�
nach nie powinny występować progi ani stopnie. W przypadku zróż�
nicowania poziomów podłogi, różnice te powinny być wyrównane
pochylniami o nachyleniu dostosowanym do rodzaju używanego
środka transportu, jednak nie większym niż 8%. Pochylnie takie po�
winny umożliwiać bezpieczne poruszanie się pracowników i dogod�
ny transport ładunków (ż 5 powołanego rozporządzenia).
Drogi, przejścia i dojazdy pożarowe nie powinny być zastawia�
ne materiałami, środkami transportu, sprzętem i innymi przedmiota�
mi, a na skrzyżowaniach dróg powinna być zapewniona dobra wi�
doczność. W tunelach przeznaczonych do stałej komunikacji nie po�
winny znajdować się rurociągi służące do transportu materiałów nie�
bezpiecznych oraz transportu cieczy lub gazów pod ciśnieniem albo
0 temperaturze wyższej niż 70�C lub niższej niż -15�C. Wymóg ten
nie dotyczy przewodów służących do ogrzewania tunelu, jeżeli tem�
peratura czynnika grzewczego nie przekracza 95�C. Pracodawca jest
też obowiązany zapewnić drogi ewakuacyjne ze wszystkich po�
mieszczeń obiektu budowlanego, w których mogą przebywać pra�
cownicy, umożliwiające szybkie wydostanie się pracowników na
otwartą przestrzeń. Drogi ewakuacyjne oraz dojścia do nich prowa�
dzące nie mogą być zastawiane. Wymagania dla dróg ewakuacyj�
nych i warunki ewakuacji określają przepisy techniczno-budowlane
1 dotyczące ochrony przeciwpożarowej (ż 7-9 powołanego rozpo�
rządzenia).
Do obowiązków pracodawcy należy też zapewnienie opracowa�
nia zasad ruchu na drogach wewnątrzzakładowych, zgodnych
z przepisami prawa o ruchu drogowym. W zasadach ruchu powinny
być określone w szczególności maksymalne prędkości środków
transportu i komunikacji na drogach wewnątrzzakładowych oraz
w pomieszczeniach zakładu pracy, uzależnione od szerokości dróg,
natężenia ruchu, widoczności itp. Drogi powinny być również ozna�
kowane znakami drogowymi zgodnymi z przepisami prawa o ruchu
94
drogowym. Natomiast wymagania dotyczące transportu przy użyciu
dz
wignic, przenośników, wózków jezdniowych z napędem silniko�
wym oraz kolei wewnątrzzakładowych określają odrębne przepisy
(ż 66 i 67 powołanego rozporządzenia).
Jak powinny być oznakowane na terenie zakładu pracy miejsca
stwarzające zagrożenia dla pracowników?
Miejsca na terenie zakładu pracy, w których występują zagroże�
nia dla pracowników, powinny być oznakowane widocznymi barwa�
mi lub znakami bezpieczeństwa zgodnie z wymaganiami określony�
mi w załączniku nr 1 do powołanego rozporządzenia i w Polskich
Normach. Jeżeli oznakowanie takie nie jest wystarczające dla za�
pewnienia bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracownika, miejsca
niebezpieczne powinny być wyłączone z użytkowania poprzez ich
odpowiednie wygrodzenie lub w inny sposób. Wszelkie otwory i za�
głębienia powinny być zamknięte odpowiednimi pokrywami, a jeże�
li jest to niemożliwe - właściwie ogrodzone i oznakowane. Miejsca
niebezpieczne na przejściach zagrażające potknięciem się, upadkiem
lub uderzeniem (np. stopnie) powinny być pomalowane barwami
bezpieczeństwa zgodnie z Polskimi Normami. Na drogach - w miej�
scach, w których możliwe jest niespodziewane wtargnięcie pieszych,
w szczególności przed bramami, drzwiami i przejściami, należy
ustawić barierki lub zastosować inne skuteczne środki ochronne
(ż 6 powołanego rozporządzenia).
Zgodnie z ż 11 powołanego rozporządzenia, zakład pracy po�
winien być wyposażony w urządzenia zapobiegające zanieczysz�
czeniu lub skażeniu, w stopniu szkodliwym dla zdrowia ludzkiego -
powietrza, gruntu oraz wód - substancjami chemicznymi, pyłami,
środkami promieniotwórczymi albo szkodliwymi czynnikami bio�
logicznymi, w związku z produkcją bądz
inną działalnością zakładu
pracy. Pracodawca jest też obowiązany zapewnić ochronę obiektów
budowlanych i urządzeń technicznych przed gromadzeniem się
ładunków i wyładowaniami elektryczności statycznej - stwarzają�
cymi zagrożenia w środowisku pracy (ż 12 powołanego rozpo�
rządzenia).
95
Czy teren zakładu pracy powinien być oświetlony?
We wszystkich miejscach na terenie zakładu pracy, w których
mogą przebywać pracownicy, pracodawca jest obowiązany zapewnić
oświetlenie elektryczne w porze nocnej lub jeżeli oświetlenie dzien�
ne jest niewystarczające. Wymagania dotyczące oświetlenia określa�
ją Polskie Normy. Instalacje i urządzenia elektryczne powinny być
tak wykonane i eksploatowane, aby nie narażały pracowników na
porażenie prądem elektrycznym, przepięcia atmosferyczne, szkodli�
we oddziaływanie pól elektromagnetycznych oraz nie stanowiły za�
grożenia pożarowego, wybuchowego i nie powodowały innych
szkodliwych skutków (ż 10 powołanego rozporządzenia).
R o z d z i a ł IV
WYMAGANIA BHP DOTYCZ
CE MASZYN
I INNYCH URZ
DZEC
TECHNICZNYCH
Jak powinny być konstruowane i budowane maszyny oraz inne
urządzenia techniczne i narzędzia?
O bezpieczeństwie pracy decydują w dużej mierze maszyny i in�
ne urządzenia techniczne stosowane u danego pracodawcy. Przepisy
kodeksu pracy, a zwłaszcza przepisy szczególne, zawierają też
w tym zakresie określone wymagania co do ich konstrukcji, budo�
wy i użytkowania. Jak stanowi przepis art. 215 ż 1 k.p., maszyny
i inne urządzenia techniczne powinny być tak konstruowane i budo�
wane, aby zapewniały bezpieczne i higieniczne warunki pracy,
a w szczególności zabezpieczały pracownika przed urazami, działa�
niem niebezpiecznych substancji chemicznych, porażeniem prądem
elektrycznym, nadmiernym hałasem, szkodliwymi wstrząsami, dzia�
łaniem wibracji i promieniowania oraz szkodliwym i niebezpiecz�
nym działaniem innych czynników środowiska pracy. Powinny rów�
nież uwzględniać zasady ergonomii. Maszyny i inne urządzenia
techniczne, które nie spełniają takich wymagań, powinny być wypo�
sażone w odpowiednie zabezpieczenia, eliminujące zagrożenia dla
zdrowia lub życia pracownika. W przypadku gdy konstrukcja za�
bezpieczenia jest uzależniona od warunków lokalnych, wyposażenie
maszyny lub innego urządzenia technicznego w odpowiednie zabez�
pieczenia należy do obowiązków pracodawcy (art. 216 k.p.).
97
Zgodnie z art. 217 k.p., niedopuszczalne jest wyposażanie sta�
nowisk pracy w maszyny i inne urządzenia techniczne, które nie
spełniają wymagań dotyczących oceny zgodności określonych
w ustawie z dnia 30 sierpnia 2002 r. o systemie oceny zgodności
(j.t. DzU z 2004 r. nr 204, poz. 2087 ze zm.).
Powyższe zasady stosuje się odpowiednio do narzędzi pracy
(art. 218 k.p.). Narzędzia pracy powinny być więc tak konstruowa�
ne i wykonane, aby zapewniały bezpieczne wykonywanie pracy. Po�
winny też spełniać wymagania dotyczące oceny zgodności.
Bardziej szczegółowe wymagania dotyczące maszyn i innych
urządzeń technicznych określa powołane wcześniej rozporządzenie
Ministra Pracy i Polityki Socjalnej w sprawie ogólnych przepisów
bezpieczeństwa i higieny pracy.
Kto ponosi odpowiedzialność za wadliwie skonstruowane lub
wykonane maszyny i inne urządzenia techniczne?
Bez względu na to, czy maszyna lub inne urządzenie techniczne
zostały błędnie zaprojektowane przez konstruktora, czy też zbudowa�
ne wadliwie przez producenta, to pracodawca ponosi odpowiedzial�
ność za użytkowanie takich maszyn lub urządzeń. W żadnym wy�
padku nie może przerzucić tej odpowiedzialności na konstruktora
lub producenta. Od odpowiedzialności tej nie zwalnia też pracodaw�
cy fakt, że producent uznał maszynę lub urządzenie za bezpieczne
w pracy. Natomiast konstruktor oraz producent maszyn i innych
urządzeń technicznych ponoszą odpowiedzialność za niedopełnienie
obowiązków określoną w odrębnych przepisach (art. 215 ż 2 k.p.).
Jakie wymogi powinny spełniać maszyny oraz inne urządzenia
techniczne?
Maszyny i inne urządzenia techniczne, powinny spełniać wyma�
gania bezpieczeństwa i higieny pracy, określone w odrębnych prze�
pisach, przez cały okres ich użytkowania. Montaż, demontaż i eks�
ploatacja maszyn, w tym ich obsługa, powinny odbywać się przy
zachowaniu wymagań bezpieczeństwa i higieny pracy oraz ergono�
mii, uwzględniających instrukcje zawarte w dokumentacji technicz�
no-ruchowej. Miejsce i sposób zainstalowania oraz użytkowania ma�
98
szyn powinny uwzględniać minimalizację ryzyka zawodowego,
w szczególności poprzez:
" zapewnienie dostatecznej przestrzeni pomiędzy ruchomymi
częściami maszyn a ruchomymi lub stałymi elementami otoczenia,
" zapewnienie, aby wszystkie używane lub produkowane mate�
riały bądz
energia były w bezpieczny sposób dostarczane i odpro�
wadzane ze stanowiska pracy ( ż51 powołanego rozporządzenia
w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy).
W myśl przepisów ż 52 powołanego rozporządzenia, każda ma�
szyna powinna być wyposażona w element sterowniczy przeznaczo�
ny do jej całkowitego i bezpiecznego zatrzymywania. Jeżeli jest to
konieczne w związku z zagrożeniami, jakie stwarza maszyna, i jej
nominalnym czasem zatrzymania się, maszyna powinna być wypo�
sażona w urządzenie do zatrzymywania awaryjnego. Elementy ste�
rownicze maszyn mające wpływ na bezpieczeństwo muszą być wi�
doczne i możliwe do zidentyfikowania oraz oznakowane zgodnie
z wymaganiami określonymi w Polskich Normach. Elementy ste�
rownicze nie mogą stwarzać jakichkolwiek zagrożeń, w szczególno�
ści spowodowanych ich niezamierzonym użyciem.
Maszyny powinny być wyposażone w łatwo odróżniające się
i odpowiednio oznakowane urządzenia do odłączania od wszystkich
z
ródeł energii. Włączenie zasilania energią nie może powodować za�
grożenia dla obsługi. W przypadku zespołowej obsługi maszyny lub
gdy stwarza ona zagrożenie dla otoczenia, należy zapewnić sygnali�
zację ostrzegawczą i alarmową, która powinna być łatwo dostrzegal�
na i zrozumiała. Maszyny wielostanowiskowe powinny być wyposa�
żone w urządzenia sygnalizacji dz
więkowej lub świetlnej automa�
tycznie wysyłające sygnały uprzedzające o uruchomieniu maszyny.
Sygnały te powinny być odbierane na wszystkich stanowiskach pra�
cy przy danej maszynie. Elementy ruchome i inne części maszyn,
które w razie zetknięcia się z nimi stwarzają zagrożenie, powinny
być do wysokości co najmniej 2,5 m od poziomu podłogi (podestu)
stanowiska pracy osłonięte lub zaopatrzone w inne skuteczne urzą�
dzenia ochronne, z wyjątkiem przypadków, gdy spełnienie tych wy�
magań nie jest możliwe ze względu na funkcję maszyny. Pasy, łań�
cuchy, taśmy, koła zębate i inne elementy układów napędowych
99
oraz części maszyn zagrażające spadnięciem, znajdujące się nad sta�
nowiskami pracy lub przejściami na wysokości ponad 2,5 m od po�
ziomu podłogi, powinny być osłonięte co najmniej od dołu trwały�
mi osłonami. Osłony stosowane na maszynach powinny uniemożli�
wiać bezpośredni dostęp do strefy niebezpiecznej. Osłony niepełne
(wykonane z siatki, blachy perforowanej, prętów itp.) powinny znaj�
dować się w takiej odległości od elementów niebezpiecznych, aby
przy danej wielkości i kształcie otworów nie było możliwe bezpo�
średnie dotknięcie tych elementów. Odległości bezpieczeństwa okre�
ślają Polskie Normy. Maszyny powinny być oznakowane znakami
i barwami bezpieczeństwa, zgodnie z wymaganiami określonymi
w załączniku nr 1 do powołanego rozporządzenia oraz w Polskich
Normach (ż 53-55 powołanego rozporządzenia).
Jakim wymogom powinny odpowiadać urządzenia ochronne
przy maszynach?
W myśl ż 56 powołanego rozporządzenia w sprawie ogólnych
przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, urządzenia ochronne sto�
sowane przy maszynach powinny spełniać następujące ogólne wy�
magania:
1) zapewniać bezpieczeństwo zarówno pracownikowi zatrudnio�
nemu bezpośrednio przy obsłudze maszyny, jak i osobom znaj duj ą-
cym się w jej pobliżu,
2) działać niezawodnie, posiadać odpowiednią trwałość i wy�
trzymałość,
3) funkcjonować samoczynnie, niezależnie od woli i uwagi ob�
sługującego, w przypadkach gdy jest to celowe i możliwe,
4) nie mogą być łatwo usuwane lub odłączane bez pomocy na�
rzędzi,
5) nie mogą utrudniać wykonywania operacji technologicznej
ani ograniczać możliwości śledzenia jej przebiegu, jak też nie mogą
powodować zagrożeń i dodatkowego obciążenia fizycznego lub psy�
chicznego pracowników.
Urządzenia ochronne przy maszynach szczególnie niebezpiecz�
nych powinny być tak skonstruowane, aby:
100
1) zdjęcie, otwarcie lub wyłączenie urządzenia ochronnego po�
wodowało natychmiastowe zatrzymanie maszyny bądz
jej niebez�
piecznych elementów lub niemożliwe było zdjęcie albo otwarcie
osłony podczas ruchu osłanianych elementów,
2) ponowne założenie, zamknięcie lub włączenie urządzenia
ochronnego nie uruchamiało automatycznie maszyny.
Używanie maszyny bez wymaganego urządzenia ochronnego lub
przy jego nieodpowiednim stosowaniu jest niedopuszczalne. Szcze�
gółowe wymagania dla urządzeń ochronnych określają Polskie
Normy.
Jak powinna przebiegać obsługa maszyn?
Maszyny i narzędzia oraz ich urządzenia ochronne powinny być
utrzymywane w stanie sprawności technicznej i czystości zapewnia�
jącej użytkowanie ich bez szkody dla bezpieczeństwa i zdrowia pra�
cowników oraz stosowane tylko w procesach i warunkach, do któ�
rych są przeznaczone. O dostrzeżonych wadach lub uszkodzeniach
maszyny pracownik powinien niezwłocznie zawiadomić przełożone�
go. Maszyny, których uszkodzenie stwierdzono w czasie pracy, po�
winny być niezwłocznie zatrzymane i wyłączone z zasilania energią.
Wznowienie pracy maszyny bez usunięcia uszkodzenia jest niedo�
puszczalne. Maszyny niesprawne, uszkodzone lub pozostające w na�
prawie powinny być wycofane z użytkowania oraz wyraz
nie ozna�
kowane tablicami informacyjnymi i zabezpieczone w sposób unie�
możliwiający ich uruchomienie. Maszyn będących w ruchu nie wol�
no pozostawiać bez obsługi lub nadzoru, chyba że dokumentacja
techniczno-ruchowa stanowi inaczej. Pracodawca jest obowiązany
ustalić rodzaje maszyn, które wymagają stałej obsługi, a pozosta�
wianie ich bez niej może być przyczyną katastrofy, wybuchu lub
pożaru, oraz ustalić szczegółowe warunki obsługi i nadzoru nad pra�
cą tych maszyn (ż 57-59 powołanego rozporządzenia w sprawie
ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy).
Maszyn będących w ruchu nie wolno naprawiać, czyścić i sma�
rować, z wyjątkiem smarowania za pomocą specjalnych urządzeń
określonych w dokumentacji techniczno-ruchowej. Pracownicy za�
trudnieni przy obsłudze maszyn z ruchomymi elementami nie mogą
101
pracować w odzieży z luz
nymi (zwisającymi) częściami, jak np.
luz
no zakończone rękawy, krawaty, szaliki, poły, oraz bez nakryć
głowy okrywających włosy (ż 60 powołanego rozporządzenia).
Jeżeli obsługa, naprawa, remont lub konserwacja maszyn powo�
duje zagrożenia dla bezpieczeństwa lub zdrowia pracowników -
pracodawca powinien zapewnić, aby czynności te wykonywane by�
ły przez pracowników upoważnionych i posiadających odpowiednie
przygotowanie. W czasie ruchu maszyny niedopuszczalne jest ręcz�
ne zakładanie i zrzucanie pasów pędnych, lin i taśm. Czynności te
mogą być wykonywane wyłącznie przy użyciu specjalnych urządzeń
przeznaczonych do tego celu. Pędnie powinny posiadać urządzenia
do zawieszania pasów pędnych zapobiegające zetknięciu się zrzuco�
nych pasów, lin lub taśm z częściami pędni będącymi w ruchu. Pa�
sy pędne, liny i taśmy pędne mogą być napinane, naprawiane, łą�
czone, skracane i smarowane dopiero po unieruchomieniu napędu
maszyny (ż 61 powołanego rozporządzenia).
Rozdzi ał V
PROCESY PRACY
1. UWAGI WST
PNE
Jakie działania powinien podejmować pracodawca w celu
ograniczania ryzyka zawodowego?
Zgodnie z przepisami ż 39 powołanego rozporządzenia w spra�
wie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, pracodaw�
ca jest obowiązany zapewniać pracownikom bezpieczeństwo i higie�
nę pracy, w szczególności przez ograniczanie ryzyka zawodowego
w wyniku właściwej organizacji pracy oraz stosowania koniecznych
środków profilaktycznych, a także informowanie i szkolenie pra�
cowników. Działania te powinny być podejmowane na podstawie
ogólnych zasad dotyczących zapobiegania wypadkom i chorobom
związanym z pracą, w tym w szczególności przez:
1) ograniczanie ryzyka zawodowego,
2) przeprowadzanie oceny ryzyka zawodowego,
3) likwidowanie zagrożeń u z
ródeł ich powstawania,
4) dostosowanie warunków i procesów pracy do możliwości
pracownika, w szczególności przez odpowiednie projektowanie i or�
ganizowanie stanowisk pracy, dobór maszyn i innych urządzeń tech�
nicznych oraz narzędzi pracy, a także metod produkcji i pracy -
z uwzględnieniem zmniejszenia uciążliwości pracy, zwłaszcza pracy
monotonnej i pracy w ustalonym z góry tempie, oraz ograniczenia
negatywnego wpływu takiej pracy na zdrowie pracowników,
103
5) stosowanie nowych rozwiązań technicznych,
6) zastępowanie niebezpiecznych procesów technologicznych,
urządzeń, substancji i innych materiałów - bezpiecznymi lub mniej
niebezpiecznymi,
7) nadawanie priorytetu środkom ochrony zbiorowej przed środ�
kami ochrony indywidualnej,
8) instruowanie pracowników w zakresie bezpieczeństwa i hi�
gieny pracy.
Pracodawca dokonuje oceny ryzyka zawodowego występującego
przy wykonywanych pracach, w szczególności przy doborze wypo�
sażenia stanowisk i miejsc pracy, stosowanych substancji i prepara�
tów chemicznych, biologicznych, rakotwórczych lub mutagennych
oraz zmianie organizacji pracy. Podczas oceny ryzyka zawodowego
uwzględnia się wszystkie czynniki środowiska pracy występujące
przy wykonywanych pracach oraz sposoby wykonywania prac. Sto�
sowane w następstwie oceny ryzyka zawodowego środki profilak�
tyczne, metody oraz organizacja pracy powinny:
" zapewniać zwiększenie poziomu bezpieczeństwa i ochrony
zdrowia pracowników,
" być zintegrowane z działalnością prowadzoną przez pracodaw�
cę na wszystkich poziomach struktury organizacyjnej zakładu pracy.
Pracodawca jest obowiązany prowadzić dokumentację oceny ry�
zyka zawodowego oraz zastosowanych niezbędnych środków profi�
laktycznych. Dokument potwierdzający dokonanie oceny ryzyka za�
wodowego powinien uwzględniać w szczególności:
1) opis ocenianego stanowiska pracy, w tym wyszczególnienie:
" stosowanych maszyn, narzędzi i materiałów,
" wykonywanych zadań,
" występujących na stanowisku niebezpiecznych, szkodliwych
i uciążliwych czynników środowiska pracy,
" stosowanych środków ochrony zbiorowej i indywidualnej,
" osób pracujących na tym stanowisku;
2) wyniki przeprowadzonej oceny ryzyka zawodowego dla każ�
dego z czynników środowiska pracy oraz niezbędne środki profilak�
tyczne zmniejszające ryzyko;
104
3) datę przeprowadzonej oceny oraz osoby dokonujące oceny
(ż 39a powołanego rozporządzenia).
Przy pracach stwarzających zagrożenia - jeżeli wymaga tego sy�
tuacja - do kierowania ludz
mi wykonującymi te prace powinny być
stosowane sygnały bezpieczeństwa, ręczne lub komunikaty słowne,
zgodnie z wymaganiami określonymi w załączniku nr 1 do powoła�
nego rozporządzenia. Pracodawca jest obowiązany informować pra�
cowników o istniejących zagrożeniach, w szczególności o zagroże�
niach, przed którymi chronić ich będą środki ochrony indywidualnej
oraz przekazywać informacje o tych środkach i zasadach ich stoso�
wania. Szczegółowe zasady stosowania środków ochrony indywidu�
alnej określa załącznik nr 2 do powołanego rozporządzenia (ż 39b
i 39c powołanego rozporządzenia w sprawie ogólnych przepisów
bezpieczeństwa i higieny pracy).
Jakie inne działania pracodawca powinien podejmować w celu
zapewnienia pracownikom bezpieczeństwa przy wykonywaniu pracy?
W myśl ż 40 powołanego rozporządzenia, pracodawca jest obo�
wiązany zapewnić systematyczne kontrole stanu bezpieczeństwa
i higieny pracy ze szczególnym uwzględnieniem organizacji proce�
sów pracy, stanu technicznego maszyn i innych urządzeń technicz�
nych oraz ustalić sposoby rejestracji nieprawidłowości i metody ich
usuwania. W razie stwierdzenia bezpośredniego zagrożenia dla życia
lub zdrowia pracowników, osoba kierująca pracownikami jest obo�
wiązana do niezwłocznego wstrzymania prac i podjęcia stosownych
działań w celu usunięcia tego zagrożenia.
Pracodawca jest też obowiązany udostępnić pracownikom, do
stałego korzystania, aktualne instrukcje bezpieczeństwa i higieny
pracy dotyczące:
" stosowanych w zakładzie procesów technologicznych oraz
wykonywania prac związanych z zagrożeniami wypadkowymi lub
zagrożeniami zdrowia pracowników,
" obsługi maszyn i innych urządzeń technicznych,
" postępowania z materiałami szkodliwymi dla zdrowia i nie�
bezpiecznymi,
" udzielania pierwszej pomocy.
105
Instrukcje takie powinny w sposób zrozumiały dla pracowników
wskazywać czynności, które należy wykonać przed rozpoczęciem
danej pracy, zasady i sposoby bezpiecznego wykonywania pracy,
czynności do wykonania po jej zakończeniu oraz zasady postępowa�
nia w sytuacjach awaryjnych stwarzających zagrożenia dla życia lub
zdrowia pracowników. Instrukcje dotyczące prac związanych ze sto�
sowaniem niebezpiecznych substancji i preparatów chemicznych po�
winny uwzględniać informacje zawarte w kartach charakterystyki
tych substancji i preparatów (ż 41 powołanego rozporządzenia).
Wszelkie zmiany w procesie technologicznym, zmiany konstruk�
cyjne urządzeń technicznych oraz zmiany w sposobie użytkowania
pomieszczeń powinny być poprzedzone oceną pod względem bez�
pieczeństwa i higieny pracy, w trybie ustalonym przez pracodawcę
(ż 42 powołanego rozporządzenia).
Jeżeli w pomieszczeniu pracy, w którym zatrudniona jest tylko
jedna osoba, mogą w sytuacji awaryjnej wystąpić zagrożenia dla
zdrowia lub życia pracowników, a w szczególności zagrożenia: po�
żarowe, wybuchowe, porażenia prądem elektrycznym, wydzielanie
się gazów lub par substancji sklasyfikowanych jako niebezpieczne -
pracodawca powinien wprowadzić obowiązek meldowania się tej
osoby w ustalony sposób w oznaczonych porach. Pracodawca powi�
nien również ustalić rodzaje takich pomieszczeń, a także określić
sposób meldowania się pracownika oraz postępowania w razie bra�
ku meldunków (ż 43 powołanego rozporządzenia).
2. ORGANIZACJA STANOWISK PRACY
Wjaki sposób powinny być zorganizowane stanowiska pracy?
Zgodnie z przepisami ż 45 powołanego rozporządzenia w spra�
wie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, stanowiska
pracy powinny być urządzone stosownie do rodzaju wykonywanych
na nich czynności oraz psychofizycznych właściwości pracowników,
przy czym wymiary wolnej (niezajętej przez urządzenia) powierzch�
106
ni stanowiska pracy powinny zapewnić pracownikom swobodę ru�
chu wystarczającą do wykonywania pracy w sposób bezpieczny,
z uwzględnieniem wymagań ergonomii. Stanowiska pracy, na któ�
rych występuje ryzyko pożaru, wybuchu, upadku lub wyrzucenia
przedmiotów albo pojawienia się czynników szkodliwych dla zdro�
wia lub niebezpiecznych, powinny być zaopatrzone w odpowiednie
urządzenia ochronne. Stanowiska pracy, na których wykonywane
prace powodują występowanie czynników szkodliwych dla zdrowia
lub niebezpiecznych, powinny być tak usytuowane i zorganizowane,
aby pracownicy zatrudnieni na innych stanowiskach nie byli naraże�
ni na te czynniki. Stanowiska pracy znajdujące się na zewnątrz po�
mieszczeń powinny być tak usytuowane i zorganizowane, aby pra�
cownicy byli chronieni przed zagrożeniami związanymi w szczegól�
ności:
1) z warunkami atmosferycznymi, w tym opadami, niską lub
wysoką temperaturą, silnym wiatrem i spadającymi przedmiotami,
2) ze szkodliwym dla zdrowia hałasem, jak również szkodliwy�
mi gazami, parami lub pyłami.
W razie niebezpieczeństwa powinno być możliwe szybkie
opuszczenie stanowisk pracy przez pracowników lub - w razie po�
trzeby - udzielenie im szybkiej pomocy.
Na stanowiskach pracy powinna być zapewniona - wynikająca
z technologii - powierzchnia oraz odpowiednie urządzenia pomoc�
nicze przeznaczone na składowanie materiałów, wyrobów, przyrzą�
dów, narzędzi i odpadów. Na stanowiskach pracy nie mogą być
przechowywane surowce, gotowe wyroby, materiały pomocnicze
i odpady w ilościach większych od wynikających z potrzeb techno�
logicznych, umożliwiających utrzymanie ciągłości pracy na danej
zmianie. Odpady produkcyjne powinny być sukcesywnie usuwane.
Materiały stosowane do czyszczenia, nasycone lub zanieczyszczone
podczas pracy substancjami i preparatami sklasyfikowanymi jako
niebezpieczne albo wydzielające uciążliwe zapachy powinny być
przechowywane w zamkniętych naczyniach z materiału niepalnego
oraz co najmniej raz na dobę usuwane z pomieszczeń pracy i nisz�
czone w sposób określony w instrukcjach (ż 46 powołanego rozpo�
rządzenia).
107
Do każdego stanowiska pracy powinno być zapewnione bez�
pieczne i wygodne dojście, przy czym jego wysokość na całej dłu�
gości nie powinna być mniejsza w świetle niż 2 m. W przypadkach
uzasadnionych względami konstrukcyjnymi maszyn i innych urzą�
dzeń technicznych dopuszcza się zmniejszenie wysokości dojścia do
1,8 m przy jego odpowiednim zabezpieczeniu i oznakowaniu zna�
kami bezpieczeństwa zgodnymi z Polską Normą. Przejścia mię�
dzy maszynami a innymi urządzeniami lub ścianami przeznaczone
tylko do obsługi tych urządzeń powinny mieć szerokość co najmniej
0,75 m, a jeżeli w przejściach tych odbywa się ruch dwukierunko�
wy - szerokość ich powinna wynosić co najmniej 1 m (ż 47 powo�
łanego rozporządzenia).
Zgodnie z ż 48 powołanego rozporządzenia, pracodawca zatrud�
niający pracowników niepełnosprawnych powinien zapewnić dosto�
sowanie stanowisk pracy oraz dojść do nich - do potrzeb i możli�
wości tych pracowników, wynikających ze zmniejszonej sprawności.
Przy wykonywaniu pracy niewymagającej stale pozycji stojącej
należy zapewnić pracownikom możliwość siedzenia. Przy wyko�
nywaniu pracy wymagającej stale pozycji stojącej lub chodzenia
należy zapewnić pracownikom możliwość odpoczynku w pobliżu
miejsca pracy w pozycji siedzącej. Miejsca do siedzenia powin�
ny spełniać wymagania Polskich Norm (ż 49 powołanego rozpo�
rządzenia).
Jakie wymagania powinny spełniać stosowane w zakładzie pra�
cy drabiny przenośne?
Stosowane w zakładzie pracy drabiny przenośne powinny speł�
niać wymagania określone w Polskich Normach. Drabiny przenośne
powinny być stosowane zgodnie z ich przeznaczeniem, w sposób
niestwarzający zagrożeń dla ich użytkowników i osób przebywają�
cych w pobliżu. Wymagania bezpieczeństwa przy stosowaniu drabin
są określone w przepisach w sprawie minimalnych wymagań doty�
czących bezpieczeństwa i higieny pracy w zakresie użytkowania
maszyn przez pracowników podczas pracy (ż 50 powołanego roz�
porządzenia).
108
3. TRANSPORT WEWN
TRZNY I MAGAZYNOWANIE
Jakie zasady powinny być stosowane przy przemieszczaniu cię�
żarów?
Zgodnie z przepisami ż 62 powołanego rozporządzenia w spra�
wie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, pracodaw�
ca powinien zapewnić zastosowanie odpowiednich rozwiązań orga�
nizacyjnych i technicznych, zwłaszcza w zakresie wyposażenia tech�
nicznego, w celu wyeliminowania potrzeby ręcznego przemieszcza�
nia ciężarów, a jeżeli nie ma możliwości uniknięcia ręcznego prze�
mieszczania ciężarów - powinien podjąć odpowiednie przedsięwzię�
cia, w tym wyposażyć pracowników w niezbędne środki w celu
zmniejszenia uciążliwości i zagrożeń związanych z wykonywaniem
tych czynności.
Ręczne przemieszczanie i przewożenie ciężarów o masie prze�
kraczającej obowiązujące normy jest niedopuszczalne. Szczegółowe
wymagania dotyczące ręcznego transportu określają przepisy
w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy ręcznych pracach
transportowych oraz przepisy o pracach wzbronionych kobietom
i młodocianym (ż 63 powołanego rozporządzenia). Chodzi tu m.in.
o przepisy rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 10 września
1996 r. w sprawie wykazu prac szczególnie uciążliwych lub szkodli�
wych dla zdrowia kobiet (DzU nr 114, poz. 545 ze zm.) oraz roz�
porządzenia Rady Ministrów z dnia 24 sierpnia 2004 r. w sprawie
wykazu prac wzbronionych młodocianym i warunków ich zatrudnia�
nia przy niektórych z tych prac (DzU nr 200, poz. 2047 ze zm.).
Masa ładunków przemieszczanych przy użyciu środków trans�
portowych nie powinna przekraczać dopuszczalnej nośności lub
udz
wigu danego środka transportowego. Masa i rozmieszczenie ła�
dunku na środkach transportowych powinny zapewniać bezpieczne
warunki zarówno przewozu jak i przeładunku. A
adunek powinien
być odpowiednio zabezpieczony, w szczególności przed upadkiem,
przemieszczeniem i zsypywaniem się ze środka transportu. Stosowa�
ne do załadunku i rozładunku pomosty i rampy powinny być odpo�
wiednie do wymiarów i masy ładunków przeznaczonych do trans�
109
portu, przy czym na pomost i rampę powinno prowadzić co naj�
mniej jedno wejście (ż 64 i 64a powołanego rozporządzenia w spra�
wie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy).
Jakie wymagania powinny być spełnione przy magazynowaniu
i składowaniu materiałów?
Materiały i inne przedmioty powinny być magazynowane tylko
w pomieszczeniach i miejscach do tego przeznaczonych. Pomiesz�
czenia magazynowe powinny spełniać wymagania bezpieczeń�
stwa, stosownie do rodzaju i właściwości składowanych w nich
materiałów.
Przy składowaniu materiałów należy:
" określić dla każdego rodzaju składowanego materiału miejsce,
sposób i dopuszczalną wysokość składowania,
" zapewnić, aby masa składowanego ładunku nie przekraczała
dopuszczalnego obciążenia urządzeń przeznaczonych do składowa�
nia (regałów, podestów itp.),
" zapewnić, aby masa składowanego ładunku, łącznie z masą
urządzeń przeznaczonych do jego składowania i transportu, nie
przekraczała dopuszczalnego obciążenia podłóg i stropów, na któ�
rych odbywa się składowanie,
" wywiesić czytelne informacje o dopuszczalnym obciążeniu
podłóg, stropów i urządzeń przeznaczonych do składowania.
Regały powinny mieć odpowiednio wytrzymałą i stabilną kon�
strukcję oraz zabezpieczenia przed ich przewróceniem się. Szero�
kość odstępów między regałami powinna być odpowiednia do sto�
sowanych środków transportowych oraz powinna umożliwiać bez�
pieczne operowanie tymi środkami i ładunkami. Sposób układania
materiałów na regałach i ich zdejmowania nie może stwarzać zagro�
żeń dla bezpieczeństwa pracowników. Przedmioty łatwo tłukące się,
substancje i preparaty sklasyfikowane jako niebezpieczne oraz mate�
riały o największej masie powinny być składowane na najniższych
półkach regałów. Przedmioty, których wymiary, kształt i masa decy�
dują o ich indywidualnym sposobie składowania, powinny być usta�
wiane lub układane stabilnie, z uwzględnieniem położenia ich środ�
ka ciężkości, tak aby zapobiec ich wywróceniu się lub spadnięciu.
110
Przy składowaniu materiałów w stosach należy zapewnić:
" stateczność stosów poprzez składowanie na wysokość uzależ�
nioną od rodzaju materiałów (ich wymiarów, masy, kształtu) oraz
wytrzymałości opakowań,
" wiązanie między warstwami,
" układanie stosów tak, aby środek ciężkości przedmiotów skła�
dowanych pozostawał wewnątrz obrysu stosów,
" zachowanie odległości między stosami, umożliwiającej bez�
pieczne układanie i przemieszczanie materiałów.
Rozładunek stosów powinien być prowadzony kolejno począw�
szy od najwyższych warstw i niedopuszczalne jest wyjmowanie ma�
teriałów ze środka stosów (ż 68-72 powołanego rozporządzenia
w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy).
Przy składowaniu materiałów sypkich luzem należy zapewnić:
1) powierzchnię składową, która przy zachowaniu kąta zsypu
naturalnego umożliwi zachowanie przejść lub przejazdów wokół
hałdy lub zwału,
2) wytrzymałość zapór odpowiednią do parcia składowanego
materiału sypkiego,
3) w miarę potrzeby wynikającej z ochrony sąsiednich stref pra�
cy oraz technicznych możliwości - szczelne obudowanie miejsca
przeładunku i urządzeń przeładunkowych oraz połączenie ich
z urządzeniami odciągającymi pył w miejscu jego powstawania,
4) bezpieczne metody pracy, szczególnie przy ręcznym pobiera�
niu i przenoszeniu materiałów.
Wchodzenie pracowników na zwały materiałów sypkich grożą�
cych zasypaniem dozwolone jest jedynie w przypadkach wyjątkowej
konieczności z zastosowaniem pomostów lub innych urządzeń za�
pewniających bezpieczeństwo, a także przy zapewnieniu asekuracji
przez drugiego pracownika oraz odpowiedniego nadzoru (ż 74 po�
wołanego rozporządzenia).
Przy składowaniu materiałów pylących luzem należy zapew�
nić szczelne ogrodzenie co najmniej do wysokości 0,5 m ponad
wysokość składowanego materiału. Transport takich materiałów
może odbywać się wyłącznie specjalnymi środkami transportu lub
w zamkniętych pojemnikach (np. kontenerach). Przy składowaniu
111
materiałów skłonnych do samozapalenia się należy je zabezpie�
czyć przed samozapłonem, a w szczególności ograniczyć wysokość
składowania, stosować kominy wentylacyjne oraz przesypywać lub
często przerzucać hałdy i zwały (ż 75 i 76 powołanego rozpo�
rządzenia).
Zgodnie z ż 77 powołanego rozporządzenia niedopuszczalne
jest składowanie materiałów bezpośrednio pod elektroenerge�
tycznymi liniami napowietrznymi lub w odległości mniejszej (licząc
w poziomie od skrajnych przewodów) niż:
1) 2 m - od linii niskiego napięcia,
2) 5 m - od linii wysokiego napięcia do 15 kV,
3) 10 m - od linii wysokiego napięcia do 30 kV,
4) 15 m - od linii wysokiego napięcia powyżej 30 kV.
4. OCHRONA PRZED HAA
ASEM
Jakie działania powinien podejmować pracodawca w celu
ograniczenia narażenia pracowników na hałas?
Pracodawca jest obowiązany zapewnić ochronę pracowników
przed zagrożeniami związanymi z narażeniem na hałas, a w szcze�
gólności zapewnić stosowanie:
" procesów technologicznych niepowodujących nadmiernego
hałasu,
" maszyn i innych urządzeń technicznych powodujących możli�
wie najmniejszy hałas, nieprzekraczaj ący dopuszczalnych wartości,
" rozwiązań obniżających poziom hałasu w procesach pracy.
Dopuszczalne wartości hałasu w środowisku pracy określają
właściwe przepisy i Polskie Normy. Natomiast na stanowiskach pra�
cy, na których mimo zastosowania możliwych rozwiązań technicz�
nych i organizacyjnych poziom hałasu przekracza dopuszczalne nor�
my, pracodawca jest obowiązany zapewnić:
" ustalenie przyczyn przekroczenia dopuszczalnego poziomu ha�
łasu oraz opracowanie i zastosowanie programu działań technicz�
112
nych i organizacyjnych, mających na celu najskuteczniejsze zmniej�
szenie narażenia pracowników na hałas,
" zaopatrzenie pracowników w indywidualne ochrony słuchu,
dobrane do wielkości charakteryzujących hałas i do cech indywidu�
alnych pracowników oraz ich stosowanie,
" ograniczenie czasu ekspozycji na hałas, w tym stosowanie
przerw w pracy,
" oznakowanie stref zagrożonych hałasem, a także, gdy jest to
uzasadnione ze względu na stopień zagrożenia oraz możliwe, ogra�
niczenie dostępu do tych stref poprzez ich odgrodzenie.
Wymagania dotyczące ochrony zdrowia pracowników zatrudnio�
nych przy pracach związanych z narażeniem na hałas są określone
w przepisach w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy pra�
cach związanych z narażeniem na hałas lub drgania mechaniczne
(ż 78 i 79 powołanego rozporządzenia w sprawie ogólnych przepi�
sów bezpieczeństwa i higieny pracy).
5. PRACE SZCZEGÓLNIE NIEBEZPIECZNE
Jakie prace uznawane są za prace szczególnie niebezpieczne?
Według ż 80 ust. 1 powoływanego rozporządzenia Ministra Pra�
cy i Polityki Socjalnej w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeń�
stwa i higieny pracy przez prace szczególnie niebezpieczne rozumie
się prace, o których mowa w tym rozporządzeniu, oraz prace okre�
ślone jako szczególnie niebezpieczne w innych przepisach dotyczą�
cych bezpieczeństwa i higieny pracy lub w instrukcjach eksploatacji
urządzeń i instalacji, a także inne prace o zwiększonym zagrożeniu
lub wykonywane w utrudnionych warunkach, uznane przez praco�
dawcę jako szczególnie niebezpieczne. Powołane rozporządzenie na�
kłada też na pracodawcę obowiązek ustalenia i aktualizowania wy�
kazu prac szczególnie niebezpiecznych występujących w zakładzie
pracy (ż 80 ust. 2 powołanego rozporządzenia).
113
Jakie działania pracodawca powinien podjąć w celu zapewnie�
nia bezpieczeństwa pracowników przy wykonywaniu prac szczegól�
nie niebezpiecznych ?
Pracodawca powinien określić szczegółowe wymagania bezpie�
czeństwa i higieny pracy przy wykonywaniu prac szczególnie nie�
bezpiecznych, a zwłaszcza zapewnić:
1) bezpośredni nadzór nad tymi pracami wyznaczonych w tym
celu osób;
2) odpowiednie środki zabezpieczające;
3) instruktaż pracowników obejmujący w szczególności:
a) imienny podział pracy,
b) kolejność wykonywania zadań,
c) wymagania bezpieczeństwa i higieny pracy przy poszczegól�
nych czynnościach.
Pracodawca powinien też zapewnić, aby dostęp do miejsc wykony�
wania prac szczególnie niebezpiecznych miały jedynie osoby upoważ�
nione i odpowiednio poinstruowane (ż 81 powołanego rozporządzenia).
5.1. Roboty budowlane, remontowe i inne
prowadzone bez wstrzymania ruchu zakładu pracy
Jakie wymagania powinny być zachowane przy robotach bu�
dowlanych, remontowych i innych prowadzonych bez wstrzymania
ruchu zakładu pracy?
Do prac szczególnie niebezpiecznych należą roboty budowlane,
rozbiórkowe, remontowe i montażowe prowadzone bez wstrzymania
ruchu zakładu pracy lub jego części w miejscach przebywania pra�
cowników zatrudnionych przy innych pracach lub działania maszyn
i innych urządzeń technicznych powinny być organizowane w sposób
nienarażający pracowników na niebezpieczeństwa i uciążliwości wy�
nikające z prowadzonych robót, z jednoczesnym zastosowaniem szcze�
gólnych środków ostrożności (ż 82 powołanego rozporządzenia).
Przed rozpoczęciem takich robót pracodawca, u którego mają
być prowadzone roboty, i osoba kierująca robotami powinni ustalić
w podpisanym protokole szczegółowe warunki bezpieczeństwa i hi�
114
gieny pracy, z podziałem obowiązków w tym zakresie. O prowadzo�
nych robotach oraz o niezbędnych środkach bezpieczeństwa, jakie
należy stosować w czasie trwania prac, pracodawca powinien poin�
formować pracowników przebywających lub mogących przebywać
na terenie prowadzenia robót albo w jego sąsiedztwie. Teren prowa�
dzenia robót powinien być wydzielony i wyraz
nie oznakowany.
W miejscach niebezpiecznych powinny być umieszczone znaki in�
formujące o rodzaju zagrożenia oraz stosowane inne środki zabez�
pieczające przed skutkami zagrożeń, np. siatki, bariery itp. (ż 83 po�
wołanego rozporządzenia).
Spawanie wykonywane w ramach wymienionych wyżej robót po�
winno być prowadzone na podstawie pisemnego pozwolenia wydane�
go w trybie ustalonym u danego pracodawcy. Natomiast szczegóło�
we wymagania bezpieczeństwa i higieny pracy przy spawaniu i cięciu
metali regulują odrębne przepisy (ż 84 powołanego rozporządzenia).
5.2. Prace w zbiornikach, kanałach
i w innych niebezpiecznych przestrzeniach zamkniętych
Pracami szczególnie niebezpiecznymi są prace w zbiornikach,
kanałach, studniach, studzienkach kanalizacyjnych, wnętrzach urzą�
dzeń technicznych i w innych zamkniętych przestrzeniach, do któ�
rych wejście odbywa się przez włazy lub otwory o niewielkich roz�
miarach lub jest w inny sposób utrudnione, określane ogólnie praca�
mi w zbiornikach (ż 85 powołanego rozporządzenia w sprawie
ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy).
Kiedy praca w zbiorniku może być podjęta i prowadzona?
Podjęcie i prowadzenie pracy w zbiornikach może nastąpić jedy�
nie na podstawie pisemnego pozwolenia wydanego w trybie ustalo�
nym przez pracodawcę. Przy pracy w zbiornikach należy zapewnić
stały nadzór. Osoba wydająca polecenie wykonania takiej pracy po�
winna sprawdzić, czy przygotowania organizacyjne i techniczne za�
pewniają bezpieczeństwo pracownikom podczas wykonywania pra�
cy. Pracownikowi znajdującemu się w zbiorniku należy zapewnić
115
możliwość udzielenia natychmiastowej pierwszej pomocy w razie
nagłej potrzeby lub wypadku (ż 86 powołanego rozporządzenia).
Zgodnie z ż 87 powołanego rozporządzenia, prace w zbiorniku
mogą być podjęte i prowadzone po spełnieniu następujących wymagań:
1) zbiornik należy opróżnić i wstępnie oczyścić przez przemy�
cie, przedmuchanie parą lub gazem obojętnym oraz przedmuchanie
powietrzem; przedmuchiwanie zbiornika tlenem jest niedopuszczalne,
2) jeżeli praca w zbiorniku może być związana z zagrożeniem
pożarowym, należy stosować niezbędne środki ochrony przeciwpo�
żarowej,
3) odłączyć dopływ do zbiornika materiałów, substancji i czyn�
ników z innych zbiorników, przewodów, aparatury itp.,
4) znajdujące się we wnętrzu zbiornika grzejniki, urządzenia ru�
chome i inne mogące stworzyć zagrożenie należy odłączyć od z
ró�
deł zasilania,
5) na czas trwania prac w zbiorniku należy wyłączyć z ruchu
lub unieruchomić tory kolejowe, zwrotnice, przenośniki, miejsca
zsypu itp., znajdujące się nad zbiornikiem,
6) bezpośrednio przed przystąpieniem do pracy wewnątrz zbior�
nika powietrze w zbiorniku należy zbadać na zawartość tlenu oraz
gazów i par substancji sklasyfikowanych jako niebezpieczne,
7) temperatura powietrza w zbiorniku nie powinna się różnić od
temperatury otoczenia o więcej niż 5�C (5 K),
8) zapewnienie niezbędnych środków ochrony zbiorowej i indy�
widualnej.
Wymagania określone w ż 87 pkt 1 powołanego rozporządzenia
nie dotyczą przygotowania kanału do wykonywania w nim pracy,
a pkt 3 - kanału i studzienki kanalizacyjnej. Przed wykonywaniem
prac w kanale lub studzience należy przewietrzyć dany odcinek ka�
nału, pozostawiając otwarte włazy, oraz wyłączyć ten odcinek kana�
lizacyjny, a jeżeli to nie jest możliwe - maksymalnie ograniczyć
spływ ścieków.
Bezpośrednio przed przystąpieniem pracowników do pracy
w zbiorniku osoba kierująca pracownikami jest obowiązana poinfor�
mować ich o:
1) zakresie pracy, jaką mają wykonać,
2) rodzaju zagrożeń, jakie mogą wystąpić,
116
3) niezbędnych środkach ochrony zbiorowej i indywidualnej
oraz o sposobie ich stosowania,
4) sposobie sygnalizacji między pracującymi wewnątrz zbiorni�
ka a asekurującymi ich na zewnątrz zbiornika,
5) postępowaniu w razie wystąpienia zagrożenia (ż 88 powoła�
nego rozporządzenia).
Jakie warunki bezpieczeństwa powinny być zachowane przy
pracy wewnątrz zbiornika?
Pracownik lub pracownicy wykonujący pracę wewnątrz zbiorni�
ka powinni być asekurowani co najmniej przez jedną osobę znajdu�
jącą się na zewnątrz. Osoba asekurująca powinna być w stałym kon�
takcie z pracownikami znajdującymi się wewnątrz zbiornika oraz
mieć możliwość niezwłocznego powiadomienia innych osób mogą�
cych, w razie potrzeby, niezwłocznie udzielić pomocy. Pracownik
wchodzący do wnętrza zbiornika powinien być wyposażony w od�
powiednie środki ochrony indywidualnej, a w szczególności:
1) szelki bezpieczeństwa z linką umocowaną do odpowiednio
wytrzymałego elementu konstrukcji zewnętrznej,
2) hełm ochronny i odzież ochronną,
3) sprzęt izolujący ochronny układu oddechowego.
Wyposażenie w środki ochrony indywidualnej osoby asekurują�
cej powinno być takie, jak wyposażenie pracowników wchodzących
do wnętrza zbiornika. Niestosowanie ochron układu oddechowego
jest dopuszczalne wyłącznie w warunkach, gdy zawartość tlenu
w powietrzu zbiornika wynosi co najmniej 18% oraz gdy w powie�
trzu tym nie występują substancje szkodliwe dla zdrowia w stężeniu
przekraczającym najwyższe dopuszczalne stężenia czynników szko�
dliwych dla zdrowia w środowisku pracy ani nie istnieje niebezpie�
czeństwo ich wystąpienia podczas przebywania pracownika w zbior�
niku. Decyzję o niestosowaniu przez pracowników ochron układu
oddechowego w związku ze spełnieniem powyższych warunków
może podjąć jedynie osoba kierująca pracownikami (ż 89 powoła�
nego rozporządzenia).
W czasie przebywania pracowników wewnątrz zbiornika wszyst�
kie włazy powinny być otwarte, a jeżeli nie jest to wystarczające do
utrzymania wymaganych parametrów powietrza w zbiorniku - nale�
117
ży w tym czasie stosować stały nadmuch powietrza. Wnętrze zbior�
nika powinno być oświetlone przy użyciu z
ródła światła elektrycz�
nego o bezpiecznym napięciu. Transport narzędzi, innych przedmio�
tów i materiałów wewnątrz zbiornika powinien odbywać się w spo�
sób niestwarzający zagrożeń i uciążliwości dla zatrudnionych tam
pracowników. Jeżeli istnieje możliwość powstania stężeń wybucho�
wych w zbiorniku, należy zastosować środki zapobiegające wybu�
chowi. W przypadku gdy praca ma być wykonana wewnątrz zbior�
nika zawierającego materiały płynne lub sypkie, w którym istnieje
możliwość utonięcia lub zasypania pracownika - niezależnie od za�
bezpieczenia odpowiednimi środkami ochrony indywidualnej - pra�
cownik powinien być opuszczany do wnętrza na pomoście lub in�
nym urządzeniu umożliwiającym bezpieczne wykonanie pracy (ż 90
powołanego rozporządzenia).
5.3. Prace przy użyciu materiałów niebezpiecznych
Jakie materiały uznaje się za materiały niebezpieczne?
Materiałami niebezpiecznymi w rozumieniu ż 91 powołanego
rozporządzenia w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i hi�
gieny pracy są w szczególności substancje i preparaty chemiczne
sklasyfikowane jako niebezpieczne, zgodnie z przepisami o substan�
cjach i preparatach chemicznych, oraz materiały zawierające szko�
dliwe czynniki biologiczne zakwalifikowane do 3 lub 4 grupy za�
grożenia zgodnie z przepisami w sprawie szkodliwych czynników
biologicznych dla zdrowia w środowisku pracy oraz ochrony zdro�
wia pracowników zawodowo narażonych na te czynniki. Chodzi tu
zatem o przepisy ustawy z dnia 11 stycznia 2001 r. o substancjach
i preparatach chemicznych (DzU nr 11, poz. 84 ze zm.) oraz rozpo�
rządzenia Ministra Zdrowia z dnia 22 kwietnia 2005 r. w sprawie
szkodliwych czynników biologicznych dla zdrowia w środowisku
pracy oraz ochrony zdrowia pracowników zawodowo narażonych na
te czynniki (DzU nr 81, poz. 716).
Pracodawca jest obowiązany informować pracowników o wła�
ściwościach fizycznych, chemicznych i biologicznych stosowanych
w zakładzie pracy materiałów, półfabrykatów i wyrobów gotowych
118
oraz o ryzyku dla zdrowia i bezpieczeństwa pracowników związa�
nym z ich stosowaniem, a także o sposobach bezpiecznego ich sto�
sowania oraz postępowania z nimi w sytuacjach awaryjnych. Nato�
miast materiały o nieznanych właściwościach, do czasu ich zbada�
nia, mogą być stosowane tylko w warunkach laboratoryjnych, do
celów badawczych i doświadczalnych, przy zastosowaniu wzmożo�
nych środków ostrożności (ż 92 powołanego rozporządzenia w spra�
wie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy).
W jaki sposób powinny być przechowywane materiały niebez�
pieczne?
Materiały niebezpieczne powinny być przechowywane w miej�
scach i opakowaniach przeznaczonych do tego celu i odpowiednio
oznakowanych. Pomieszczenia, aparatura, środki transportu, zbiorni�
ki i opakowania, w których są stosowane, przemieszczane lub prze�
chowywane materiały niebezpieczne powinny być odpowiednie do
właściwości tych materiałów. W czasie transportu, składowania
i stosowania materiałów niebezpiecznych należy stosować odpo�
wiednie środki ochrony zbiorowej i indywidualnej - chroniące pra�
cowników przed szkodliwym lub niebezpiecznym działaniem tych
materiałów (ż 93 powołanego rozporządzenia w sprawie ogólnych
przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy).
Zbiorniki, naczynia oraz inne opakowania służące do przecho�
wywania materiałów niebezpiecznych powinny być:
1) oznakowane w sposób określony w odrębnych przepisach,
2) wykonane z materiału niepowodującego niebezpiecznych reak�
cji chemicznych z ich zawartością i nieulegającego uszkodzeniu w wy�
niku działania znajdującego się w nich materiału niebezpiecznego,
3) wytrzymałe i zabezpieczone przed uszkodzeniem z zewnątrz
odpowiednio do warunków ich stosowania,
4) odpowiednio szczelne i zabezpieczone przed wydostawaniem
się z nich niebezpiecznej zawartości lub dostaniem się do ich wnę�
trza innych substancji, które w kontakcie z ich zawartością mogą
stworzyć stan zagrożenia,
5) wypełnione w sposób zapewniający wolną przestrzeń odpo�
wiednio do możliwości termicznego rozszerzania się cieczy w wa�
runkach przechowywania, transportu i stosowania.
119
Opróżnione pojemniki po materiałach niebezpiecznych przezna�
czone do wielokrotnego użycia powinny spełniać wymagania okre�
ślone wyżej w pkt. 1-4. Niedopuszczalne jest przechowywanie ma�
teriałów niebezpiecznych w pojemnikach i opakowaniach służących
do środków spożywczych (ż 94 powołanego rozporządzenia).
Przy przechowywaniu ciekłego materiału niebezpiecznego w sta�
łych zbiornikach należy:
1) stosować odpowiednie zabezpieczenia przed rozlewaniem
i rozprzestrzenianiem się zawartości zbiornika w razie jego uszko�
dzenia, jak np. wanny, rynny, koryta, zbiorniki rezerwowe,
2) zapewnić urządzenie do bezpiecznego pomiaru ilości cieczy
zawartej w zbiorniku,
3) uniemożliwić dostęp osób niepowołanych do miejsc, w któ�
rych znajdują się zbiorniki.
Zbiorniki z ciekłymi materiałami niebezpiecznymi oraz cieczami
gorącymi mogą być umieszczane nad stanowiskami pracy lub przej�
ściami wyłącznie w przypadkach wymuszonych przez proces tech�
nologiczny. W takich przypadkach należy stosować urządzenia chro�
niące przed oblaniem pracowników znajdujących się pod tymi
zbiornikami. Nad pomieszczeniami, w których znajdują się stałe
zbiorniki z gazami sprężonymi, skroplonymi lub rozpuszczonymi
pod ciśnieniem nie mogą być organizowane stanowiska pracy (ż 95
powołanego rozporządzenia).
Niedopuszczalne jest pakowanie, składowanie, załadunek i trans�
port materiałów niebezpiecznych z innymi materiałami stwarzający�
mi dodatkowe zagrożenie na skutek wzajemnego oddziaływania
tych materiałów w przypadku uszkodzenia opakowania. W magazy�
nach powinny być wywieszone instrukcje określające sposób skła�
dowania, pakowania, załadunku i transportu materiałów niebezpiecz�
nych; z treścią instrukcji należy zapoznać pracowników zatrudnio�
nych przy tych pracach (ż 96 powołanego rozporządzenia).
Jakie wymogi powinny spełniać pomieszczenia przeznaczone do
składowania lub stosowania materiałów niebezpiecznych?
Pomieszczenia przeznaczone do składowania lub stosowania
materiałów niebezpiecznych pod względem pożarowym lub wybu�
120
chowym oraz pomieszczenia, w których istnieje niebezpieczeństwo
wydzielania się substancji sklasyfikowanych jako niebezpieczne, po�
winny być wyposażone w urządzenia zapewniające sygnalizację
0 zagrożeniach oraz odpowiedni sprzęt i środki gaśnicze, środki
neutralizujące, apteczki oraz odpowiednie środki ochrony zbioro�
wej i indywidualnej, stosownie do występujących zagrożeń. Pracow�
nicy zatrudnieni w pomieszczeniach przeznaczonych do składowa�
nia lub stosowania materiałów niebezpiecznych powinni mieć za�
pewniony stały dostęp do środków łączności na wypadek awarii,
wybuchu lub pożaru. Pracodawca jest obowiązany ustalić i podać do
wiadomości pracowników warunki, jakie powinny być spełnione
przed wejściem pracowników do pomieszczeń, w których są skła�
dowane lub stosowane materiały niebezpieczne (ż 97 powołanego
rozporządzenia).
W pomieszczeniach, w których w wyniku awarii mogą wydzie�
lać się substancje toksyczne lub bardzo toksyczne albo substancje
stwarzające zagrożenie wybuchem, pracodawca powinien zapewnić
awaryjną wentylację wyciągową uruchamianą od wewnątrz i z ze�
wnątrz pomieszczeń - zapewniającą wymianę powietrza dostosowa�
ną do przeznaczenia pomieszczeń zgodnie z właściwymi przepisami
1 Polskimi Normami (ż 98 powołanego rozporządzenia).
Sposób składowania i stosowania materiałów niebezpiecznych
powinien zapewniać:
1) zachowanie temperatur, wilgotności i ochronę przed nasło�
necznieniem stosownie do rodzaju materiałów niebezpiecznych i ich
właściwości,
2) przestrzeganie ograniczeń dotyczących wspólnego składowa�
nia i stosowania materiałów,
3) ograniczenie ilości jednocześnie składowanych materiałów do
ilości dopuszczalnej dla danego materiału i danego pomieszczenia,
4) przestrzeganie zasad rotacji z zachowaniem dopuszczalnego
czasu składowania poszczególnych materiałów,
5) zachowanie dodatkowych wymagań specyficznych dla skła�
dowania materiałów i ich stosowania,
6) rozmieszczenie materiałów w sposób umożliwiający prowa�
dzenie kontroli składowania i składowanych materiałów.
121
Szczegółowe warunki składowania i stosowania materiałów nie�
bezpiecznych powinny być określone w instrukcjach ustalających co
najmniej wymagania wymienione wyżej oraz zasady postępowania
w sytuacjach awaryjnych (ż 99 powołanego rozporządzenia).
Przeładunek materiałów niebezpiecznych powinien odbywać się
w miejscu do tego przystosowanym, przy wykorzystaniu odpowied�
nich do tego celu urządzeń oraz środków ochrony zbiorowej i indy�
widualnej chroniących przed zagrożeniami i skutkami zagrożeń,
szczególnie pochodzących od elektryczności statycznej oraz wystę�
pujących przy przelewaniu cieczy. W miejscu przeładunku materia�
łów niebezpiecznych nie mogą przebywać osoby niezatrudnione
przy tych pracach (ż 100 powołanego rozporządzenia).
Jakie działania powinien podjąć pracodawca, jeżeli procesy
pracy powodują występowanie czynników rakotwórczych, biologicz�
nych i innych stwarzających niebezpieczeństwo dla zdrowia i życia
pracowników?
W przypadkach gdy procesy pracy powodują występowanie
czynników rakotwórczych, biologicznych o działaniu zakaz
nym i in�
nych stwarzających niebezpieczeństwo dla zdrowia i życia pracow�
ników - pracodawca powinien podjąć przedsięwzięcia w kierunku
zastąpienia tych procesów innymi, w których czynniki te nie wystę�
pują. Jeżeli zaś przedsięwzięcia takie nie są technicznie możliwe,
pracodawca jest obowiązany w szczególności:
1) ograniczyć do minimum liczbę pracowników narażonych na
powyższe czynniki,
2) ograniczyć do minimum występowanie tych czynników
w środowisku pracy,
3) zapewnić stosowanie środków ochrony zbiorowej, a gdy na�
rażenie nie może być zlikwidowane w inny sposób - środków
ochrony indywidualnej,
4) zapewnić stosowanie przez pracowników wymagań higieny,
a w szczególności niedopuszczanie do spożywania posiłków, picia
i palenia tytoniu w miejscach pracy,
5) określić w instrukcjach odpowiednie zasady postępowania
w razie powstania nieprzewidzianych sytuacji powodujących poważ�
ne zagrożenia dla pracowników,
122
6) zapewnić oznaczenie miejsc stwarzających ryzyko dla zdro�
wia pracowników związane z występowaniem czynników rakotwór�
czych, poprzez umieszczenie w miejscach narażenia pracowników
na te czynniki odpowiednich napisów i znaków ostrzegawczych,
7) zapewnić pomieszczenia, instalacje i urządzenia przystosowa�
ne do regularnego i skutecznego czyszczenia.
Wykaz substancji, preparatów, czynników i procesów technolo�
gicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym, sposób ich re�
jestrowania oraz szczegółowe warunki ochrony pracowników przed
zagrożeniami spowodowanymi przez te substancje, preparaty lub
procesy technologiczne określają odrębne przepisy (ż 101 powoła�
nego rozporządzenia). Chodzi tu o rozporządzenie Ministra Zdrowia
z dnia 1 grudnia 2004 r. w sprawie substancji, preparatów, czynni�
ków lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub
mutagennym w środowisku pracy (DzU nr 280, poz. 2771 ze zm.),
wydane na podstawie art. 222 ż 3 k.p.
Zgodnie z przepisami ż 102 rozporządzenia w sprawie ogólnych
przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, pracodawca jest obowią�
zany poinformować pracowników o możliwości powstania nieprze�
widzianych sytuacji, podczas których mogłyby wystąpić poważne
zagrożenia dla zdrowia lub życia, związane z występowaniem czyn�
ników o działaniu rakotwórczym lub mutagennym. W razie powsta�
nia takich zagrożeń, do czasu ich usunięcia należy dopuścić do pra�
cy w warunkach zagrożeń jedynie pracowników niezbędnych do
usunięcia awarii, zapewniając im odpowiednie do tych prac środki
ochrony indywidualnej oraz ograniczając do minimum czas przeby�
wania w tych warunkach, natomiast pracownikom niezatrudnionym
przy powyższych pracach zakazać wstępu do zagrożonych miejsc.
Jakie środki powinny być zastosowane w celu zabezpieczenia
pracowników przed innymi niebezpieczeństwami występującymi
w procesie pracy?
W przypadkach gdy podczas procesów pracy występuje niebez�
pieczeństwo oblania pracowników środkami żrącymi lub zapalenia
odzieży na pracowniku - nie dalej niż 20 m w linii poziomej od sta�
nowisk, na których wykonywane są te procesy, powinny być zain�
123
stalowane natryski ratunkowe (prysznice bezpieczeństwa) do obmy�
cia całego ciała oraz oddzielne natryski (prysznice) do przemywania
oczu. Natryski powinny, w razie potrzeby, umożliwiać ich natych�
miastowe uruchomienie samoczynne lub w inny sposób -
z uwzględnieniem ograniczonej sprawności osób z nich korzystają�
cych. Natryski powinny być zasilane wodą nieogrzewaną i działać
niezawodnie bez względu na warunki atmosferyczne. Przy wyjściu
z pomieszczenia, w którym odbywa się praca przy użyciu materia�
łów zakaz
nych lub toksycznych, powinna znajdować się co najmniej
jedna umywalka z doprowadzoną do niej ciepłą wodą - na każdych
dwudziestu pracowników jednocześnie zatrudnionych, lecz nie
mniej niż jedna umywalka przy mniejszej liczbie zatrudnionych
(ż 103 powołanego rozporządzenia w sprawie ogólnych przepisów
bezpieczeństwa i higieny pracy).
5.4. Prace na wysokości
Jaka praca jest pracą na wysokości?
Pracą na wysokości w rozumieniu ż 105 powołanego rozporzą�
dzenia w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pra�
cy jest praca wykonywana na powierzchni znajdującej się na wyso�
kości co najmniej 1,0 m nad poziomem podłogi lub ziemi. Do pra�
cy na wysokości nie zalicza się natomiast pracy na powierzchni,
niezależnie od wysokości, na jakiej się znajduje, jeżeli powierzchnia
ta osłonięta jest ze wszystkich stron do wysokości co najmniej 1,5 m
pełnymi ścianami lub ścianami z oknami oszklonymi lub wyposażo�
na jest w inne stałe konstrukcje lub urządzenia chroniące pracowni�
ka przed upadkiem z wysokości.
Jakie wymogi powinny być spełnione przy pracy na wysokości?
Na powierzchniach wzniesionych na wysokość powyżej 1,0 m
nad poziomem podłogi lub ziemi, na których w związku z wykony�
waną pracą mogą przebywać pracownicy, lub służących jako przejś�
cia, powinny być zainstalowane balustrady składające się z poręczy
ochronnych umieszczonych na wysokości co najmniej 1,1 m i kra�
124
wężników o wysokości co najmniej 0,15 m. Pomiędzy poręczą
i krawężnikiem powinna być umieszczona w połowie wysokości po�
przeczka lub przestrzeń ta powinna być wypełniona w sposób unie�
możliwiający wypadnięcie osób. Wymagania te nie dotyczą ramp
przeładunkowych. Jeżeli ze względu na rodzaj i warunki wykony�
wania prac na wysokości zastosowanie balustrad jest niemożliwe,
powinny być stosowane inne skuteczne środki ochrony pracowni�
ków przed upadkiem z wysokości, odpowiednie do rodzaju i warun�
ków wykonywania pracy (ż 106 powołanego rozporządzenia
w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy).
Prace na wysokości powinny być organizowane i wykonywane
w sposób niezmuszający pracownika do wychylania się poza poręcz
balustrady lub obrys urządzenia, na którym stoi. Przy pracach na:
drabinach, klamrach, rusztowaniach i innych podwyższeniach nie-
przeznaczonych na pobyt ludzi, na wysokości do 2 m nad pozio�
mem podłogi lub ziemi niewymagających od pracownika wychyla�
nia się poza obrys urządzenia, na którym stoi, albo przyjmowania
innej wymuszonej pozycji ciała grożącej upadkiem z wysokości, na�
leży zapewnić, aby:
1) drabiny, klamry, rusztowania, pomosty i inne urządzenia by�
ły stabilne i zabezpieczone przed nieprzewidywaną zmianą położe�
nia oraz posiadały odpowiednią wytrzymałość na przewidywane ob�
ciążenie;
2) pomost roboczy spełniał następujące wymagania:
a) powierzchnia pomostu powinna być wystarczająca dla pra�
cowników, narzędzi i niezbędnych materiałów,
b) podłoga powinna być pozioma i równa, trwale umocowana
do elementów konstrukcyjnych pomostu,
c) w widocznym miejscu pomostu powinny być umieszczone
czytelne informacje o wielkości dopuszczalnego obciążenia (ż 107
i 108 powołanego rozporządzenia).
Przy pracach wykonywanych na rusztowaniach na wysokości po�
wyżej 2 m od otaczającego poziomu podłogi lub terenu zewnętrzne�
go oraz na podestach ruchomych wiszących należy w szczególności:
1) zapewnić bezpieczeństwo przy komunikacji pionowej i doj�
ścia do stanowiska pracy,
125
2) zapewnić stabilność rusztowań i odpowiednią ich wytrzyma�
łość na przewidywane obciążenia,
3) przed rozpoczęciem użytkowania rusztowania należy dokonać
odbioru technicznego w trybie określonym w odrębnych przepisach.
Rusztowania i podesty ruchome wiszące powinny spełniać wy�
magania określone odpowiednio w odrębnych przepisach oraz
w Polskich Normach (ż 109 powołanego rozporządzenia).
Przy pracach na słupach, masztach, konstrukcjach wieżowych,
kominach, konstrukcjach budowlanych bez stropów, a także przy
ustawianiu lub rozbiórce rusztowań oraz przy pracach na drabinach
i klamrach na wysokości powyżej 2 m nad poziomem terenu ze�
wnętrznego lub podłogi należy w szczególności:
1) przed rozpoczęciem prac sprawdzić stan techniczny konstruk�
cji lub urządzeń, na których mają być wykonywane prace, w tym
ich stabilność, wytrzymałość na przewidywane obciążenie oraz za�
bezpieczenie przed nieprzewidywaną zmianą położenia, a także stan
techniczny stałych elementów konstrukcji lub urządzeń mających
służyć do mocowania linek bezpieczeństwa,
2) zapewnić stosowanie przez pracowników, odpowiedniego do
rodzaju wykonywanych prac, sprzętu chroniącego przed upadkiem
z wysokości jak: szelki bezpieczeństwa z linką bezpieczeństwa przy�
mocowaną do stałych elementów konstrukcji, szelki bezpieczeństwa
z pasem biodrowym (do prac w podparciu - na słupach, masztach itp.),
3) zapewnić stosowanie przez pracowników hełmów ochronnych.
Powyższe wymagania dotyczą również prac wykonywanych na
galeriach, pomostach, podestach i innych podwyższeniach, jeżeli ro�
dzaj pracy wymaga od pracownika wychylenia się poza balustradę
lub obrys urządzenia, na którym stoi, albo przyjmowania innej wy�
muszonej pozycji ciała grożącej upadkiem z wysokości (ż 110 po�
wołanego rozporządzenia).
R o z d z i a ł VI
CZYNNIKI ORAZ PROCESY PRACY
O SZCZEGÓLNYM ZAGROŻENIU
DLA ZDROWIA LUB ŻYCIA
1. MATERIAA
Y
I PROCESY TECHNOLOGICZNE
Czy materiały i procesy technologiczne mogą być stosowane
bez uprzedniego ustalenia stopnia ich szkodliwości dla zdrowia
pracowników?
Przepis art. 220 ż 1 k.p. ustanawia zakaz stosowania materia�
łów i procesów technologicznych bez uprzedniego ustalenia stopnia
ich szkodliwości dla zdrowia pracowników i podjęcia odpowiednich
środków profilaktycznych. Stały postęp techniczny wymusza nieja�
ko stosowanie w procesach produkcyjnych coraz to nowych mate�
riałów i technologii, mogących jednak równocześnie nieść za sobą
określone zagrożenia dla zdrowia pracowników. Niezbędne staje się
zatem ustalenie, czy i w jakim stopniu stosowane materiały lub
wprowadzany proces technologiczny mogą wpływać ujemnie na
zdrowie pracowników, w celu podjęcia odpowiednich środków eli�
minujących bądz
zmniejszających te szkodliwe oddziaływania. Cho�
dzi tu o materiały i procesy technologiczne, które dotychczas nie
były w ogóle stosowane, nie tylko przez danego pracodawcę. Jeśli
127
bowiem określone materiały lub procesy technologiczne są już po�
wszechnie stosowane, pracodawca, który zamierza je stosować, nie
ma obowiązku uprzedniego ustalenia stopnia ich szkodliwości dla
zdrowia pracowników. Jest jednak obowiązany podjąć odpowiednie
środki profilaktyczne, stosowane w takich przypadkach.
Na podstawie ż 2 art. 220 k.p. Minister Zdrowia zobligowany
został do określenia, w drodze rozporządzenia, w porozumieniu
z Ministrem Pracy i Polityki Społecznej oraz właściwymi ministrami:
1) wykazu jednostek upoważnionych do przeprowadzania badań
materiałów i procesów technologicznych w celu ustalenia stopnia
ich szkodliwości dla zdrowia oraz zakres tych badań,
2) zakazu albo ograniczenia stosowania, obrotu lub transportu
materiałów i procesów technologicznych ze względu na ich szkodli�
wość dla zdrowia albo uzależnienia ich stosowania, obrotu lub
transportu od przestrzegania określonych warunków,
- przy czym nie dotyczy to substancji i preparatów chemicznych.
Na podstawie tej delegacji ustawowej Minister Zdrowia i Opie�
ki Społecznej wydał rozporządzenie z dnia 12 lipca 1996 r. w spra�
wie wykazu jednostek upoważnionych do przeprowadzania badań
materiałów i procesów technologicznych w celu ustalenia stopnia
ich szkodliwości oraz zakresu tych badań (DzU nr 101, poz. 473).
W załączniku do tego rozporządzenia wymienionych jest kilkanaś�
cie takich jednostek, z równoczesnym określeniem zakresu badań,
np. w zakresie oceny materiałów i procesów technologicznych pod
względem szkodliwości fizycznych, chemicznych, biologicznych,
palności i wybuchowości. Rozporządzenie to nie obowiązuje w czę�
ści dotyczącej substancji i preparatów chemicznych. W tym bowiem
zakresie zastosowanie mają przepisy ustawy z dnia 11 stycznia
2001 r. o substancjach i preparatach chemicznych (DzU nr 11, poz.
84 ze zm.).
Jeżeli zatem nie jest znany w ogóle stopień szkodliwości dla
zdrowia pracowników określonych materiałów lub procesów techno�
logicznych, pracodawca przed ich stosowaniem jest obowiązany zle�
cić przeprowadzenie odpowiednich badań przez upoważnioną do te�
go jednostkę.
128
2. SUBSTANCJE I PREPARATY CHEMICZNE
Jakie zakazy obowiązują w odniesieniu do stosowania substan�
cji i preparatów chemicznych?
W myśl przepisów art. 221 k.p. niedopuszczalne jest stosowa�
nie substancji i preparatów chemicznych nie oznakowanych w spo�
sób widoczny, umożliwiający ich identyfikację. Podobnie też niedo�
puszczalne jest stosowanie niebezpiecznych substancji i niebezpiecz�
nych preparatów chemicznych bez posiadania aktualnego spisu tych
substancji i preparatów oraz kart charakterystyki, a także opakowań
zabezpieczających przed ich szkodliwym działaniem, pożarem lub
wybuchem. Stosowanie niebezpiecznych substancji i niebezpiecz�
nych preparatów chemicznych jest dopuszczalne pod warunkiem za�
stosowania środków zapewniających pracownikom ochronę ich
zdrowia i życia. Zasady klasyfikacji substancji i preparatów che�
micznych pod względem zagrożeń dla zdrowia lub życia, wykaz
substancji niebezpiecznych, wymagania dotyczące kart charaktery�
styki substancji lub preparatów niebezpiecznych oraz sposób ich
oznakowania określa ustawa z dnia 11 stycznia 2001 r. o substan�
cjach i preparatach chemicznych (DzU nr 11, poz. 84 ze zm.) i wy�
dane na jej podstawie przepisy wykonawcze.
Co to są substancje chemiczne i preparaty chemiczne?
Według art. 2 ust. 1 powołanej ustawy, przez substancje che�
miczne rozumie się pierwiastki chemiczne i ich związki w stanie,
w jakim występują w przyrodzie lub zostają uzyskane za pomocą
procesu produkcyjnego, ze wszystkimi dodatkami wymaganymi do
zachowania ich trwałości, oprócz rozpuszczalników, które można
oddzielić bez wpływu na stabilność i skład substancji, i wszystkimi
zanieczyszczeniami powstałymi w wyniku zastosowanego procesu
produkcyjnego. Natomiast przez preparaty chemiczne rozumie się
mieszaniny lub roztwory składające się co najmniej z dwóch sub�
stancji chemicznych. W rozumieniu art. 2 ust. 2 powołanej ustawy
substancjami niebezpiecznymi i preparatami niebezpiecznymi są
substancje i preparaty zaklasyfikowane co najmniej do jednej z grup
wyszczególnionych w tym przepisie (15 grup), a mianowicie:
129
" substancje i preparaty o właściwościach wybuchowych,
" substancje i preparaty o właściwościach utleniających,
" substancje i preparaty skrajnie łatwo palne,
" substancje i preparaty wysoce łatwo palne,
" substancje i preparaty łatwo palne,
" substancje i preparaty bardzo toksyczne,
" substancje i preparaty toksyczne,
" substancje i preparaty szkodliwe,
" substancje i preparaty żrące,
" substancje i preparaty drażniące,
" substancje i preparaty uczulające,
" substancje i preparaty rakotwórcze,
" substancje i preparaty mutagenne,
" substancje i preparaty działające szkodliwie na rozrodczość,
" substancje i preparaty niebezpieczne dla środowiska.
Zgodnie z art. 4 wymienionej ustawy, substancje i preparaty che
miczne podlegają klasyfikacji pod względem stwarzanych przez nie
zagrożeń dla zdrowia człowieka lub dla środowiska, z określeniem
kategorii zagrożenia. Równocześnie ustawa zobowiązuje ministra
właściwego do spraw zdrowia do określenia w drodze rozporządze�
nia, w porozumieniu z właściwymi ministrami, kryteriów i sposobu
klasyfikacji substancji i preparatów chemicznych, a także wykazu
substancji niebezpiecznych wraz z ich klasyfikacją i oznakowaniem.
Na podstawie delegacji ustawowej w powyższych sprawach Mini�
ster Zdrowia wydał następujące rozporządzenia:
" z dnia 28 września 2005 r. w sprawie wykazu substancji nie�
bezpiecznych wraz z ich klasyfikacją i oznakowaniem (DzU nr 201,
poz. 1674),
" z dnia 13 listopada 2007 r. w sprawie karty charakterystyki
(DzU nr 215, poz. 1588),
" z dnia 2 września 2003 r. w sprawie kryteriów i sposobu kla�
syfikacji substancji i preparatów chemicznych (DzU nr 171, poz.
1666 ze zm.),
" z dnia 2 września 2003 r. w sprawie oznakowania opakowań
substancji niebezpiecznych i preparatów niebezpiecznych (DzU nr
173, poz. 1679),
130
" z dnia 15 lipca 2002 r. w sprawie substancji niebezpiecznych
i preparatów niebezpiecznych, których opakowania należy zaopatry�
wać w zamknięcia utrudniające otwarcie przez dzieci i w wyczuwalne
dotykiem ostrzeżenie o niebezpieczeństwie (DzU nr 140, poz. 1174),
" z dnia 14 sierpnia 2002 r. w sprawie obowiązku dostarczenia
karty charakterystyki niektórych preparatów niezaklasyfikowanych
jako niebezpieczne (DzU nr 142, poz. 1187).
Jakie informacje zawiera karta charakterystyki?
W myśl art. 5 powołanej ustawy, karta charakterystyki substan�
cji niebezpiecznej lub preparatu niebezpiecznego stanowi zbiór in�
formacji o niebezpiecznych właściwościach danej substancji lub pre�
paratu oraz zasadach i zaleceniach bezpiecznego ich stosowania.
Osoba stosująca substancję niebezpieczną lub preparat niebezpiecz�
ny jest obowiązana zapoznać się z kartą charakterystyki (art. 7 po�
wołanej ustawy). Obowiązujące obecnie rozporządzenie Ministra
Zdrowia z dnia 13 listopada 2007 r. w sprawie karty charakterysty�
ki nie określa wzoru tej karty, lecz odsyła do przepisów unijnych.
Wzór karty charakterystyki jest określony w załączniku II do rozpo�
rządzenia (WE) nr 1907/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady
z dnia 18 grudnia 2006 r. w sprawie rejestracji, oceny, udzielania ze�
zwoleń i stosowanych ograniczeń w zakresie chemikaliów (REACH),
utworzenia Europejskiej Agencji Chemikaliów, zmieniającego dy�
rektywę 1999/45/WE oraz uchylającego rozporządzenie Rady
(EWG) nr 793/93 i rozporządzenie Komisji (WE) nr 1488/94, jak
również dyrektywę Rady 76/769/EW G i dyrektywy Komisji
91/155/EWG, 93/67/EWG, 93/105/WE i 2000/21/WE (DzUrz UE
L 396 z 30.12.2006, str. 1, DzUrz UE L 136 z 29.05.2007, str. 3).
Kartę charakterystyki wypełnia się w sposób określony w art. 31
rozporządzenia (WE) nr 1907/2006, z tym że w przypadku dostar�
czania karty charakterystyki odbiorcy mającemu siedzibę na teryto�
rium innych państw członkowskich Unii Europejskiej oraz teryto�
rium Islandii, Liechtensteinu i Norwegii w kartach charakterystyki
uwzględnia się, na życzenie odbiorcy, wymagania przepisów krajo�
wych obowiązujących w tym państwie. Karty charakterystyki spo�
rządza się, aktualizuje i dokonuje się ich dystrybucji zgodnie z prze�
pisami tytułu IV rozporządzenia (WE) nr 1907/2006.
131
Jak powinny być oznakowane opakowania substancji i prepa�
ratów niebezpiecznych?
Oznakowanie opakowania substancji niebezpiecznej i preparatu
niebezpiecznego powinno zawierać nazwę umożliwiającą jednoznacz�
ną identyfikację takiej substancji lub preparatu, tożsamość osoby wpro�
wadzającej substancję lub preparat do obrotu oraz odpowiednie zna�
ki ostrzegawcze i napisy, a także informacje o wymaganym postę�
powaniu z opróżnionymi opakowaniami (art. 25 powołanej ustawy).
Opakowania substancji niebezpiecznych i preparatów niebezpiecznych
wprowadzanych do obrotu powinny m.in. mieć konstrukcję uniemoż�
liwiającą wydostanie się na zewnątrz w sposób przypadkowy, być
wykonane z materiałów odpornych na niszczące działanie ich za�
wartości oraz zachowywać szczelność (art. 28 powołanej ustawy).
Jakie obowiązki ciążą na pracodawcy zatrudniającym pracow�
ników w warunkach narażenia na czynniki lub procesy technolo�
giczne o działaniu rakotwórczym lub mutagennym?
Zgodnie z art. 222 k.p., w razie zatrudniania pracownika w wa�
runkach narażenia na działanie substancji, preparatów, czynników
lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub muta�
gennym, pracodawca powinien zastępować te substancje, preparaty,
czynniki lub procesy technologiczne mniej szkodliwymi dla zdrowia
lub stosować inne dostępne środki ograniczające stopień tego nara�
żenia, przy odpowiednim wykorzystaniu osiągnięć nauki i techniki.
Pracodawca jest też obowiązany rejestrować wszystkie rodzaje prac
w kontakcie z substancjami, preparatami, czynnikami lub procesami
technologicznymi o działaniu rakotwórczym lub mutagennym, okre�
ślonymi w wykazie ustalonym przez ministra właściwego do spraw
zdrowia w drodze rozporządzenia, a także prowadzić rejestr pracow�
ników zatrudnionych przy tych pracach.
Na podstawie art. 222 ż 3 k.p. minister właściwy do spraw
zdrowia, w porozumieniu z ministrem właściwym do spraw pracy,
uwzględniając zróżnicowane właściwości substancji, preparatów,
czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwór�
czym lub mutagennym, ich zastosowanie oraz konieczność podjęcia
niezbędnych środków zabezpieczających przed zagrożeniami wyni�
132
kającymi z ich stosowania, jest obowiązany określić, w drodze roz�
porządzenia:
1) wykaz substancji, preparatów, czynników lub procesów tech�
nologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym i sposób
ich rejestrowania,
2) sposób prowadzenia rejestru prac, których wykonywanie po�
woduje konieczność pozostawania w kontakcie z substancjami, pre�
paratami, czynnikami lub procesami technologicznymi o działaniu
rakotwórczym lub mutagennym,
3) sposób prowadzenia rejestru pracowników zatrudnionych
przy tych pracach,
4) wzory dokumentów dotyczących narażenia pracowników na
substancje, preparaty, czynniki lub procesy technologiczne o działa�
niu rakotwórczym lub mutagennym oraz sposób przechowywania
i przekazywania tych dokumentów do podmiotów właściwych do
rozpoznawania lub stwierdzania chorób zawodowych,
5) szczegółowe warunki ochrony pracowników przed zagroże�
niami spowodowanymi przez substancje, preparaty, czynniki lub
procesy technologiczne o działaniu rakotwórczym lub mutagennym,
6) warunki i sposób monitorowania stanu zdrowia pracowników
narażonych na działanie substancji, preparatów, czynników lub pro�
cesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym.
W wykonaniu tej delegacji ustawowej Minister Zdrowia wydał
rozporządzenie z dnia 1 grudnia 2004 r. w sprawie substancji, pre�
paratów, czynników lub procesów technologicznych o działaniu ra�
kotwórczym lub mutagennym w środowisku pracy (DzU nr 280,
poz. 2771 ze zm.). Wykaz substancji, preparatów, czynników lub
procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagen�
nym stanowi załącznik nr 1 do wymienionego rozporządzenia.
Zgodnie z ż 3 powołanego rozporządzenia Ministra Zdrowia,
pracodawca zatrudniający pracownika w warunkach narażenia na
działanie substancji, preparatów, czynników lub procesów technolo�
gicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym jest obowiąza�
ny wykonywać ich pomiary, a w szczególności stosować metody
wczesnego wykrywania narażenia podczas awarii lub w przypadku
wystąpienia innych nieprzewidzianych okoliczności.
133
Jakie rejestry powinny być prowadzone w przypadku prac, któ�
rych wykonywanie powoduje konieczność pozostawania w kontak�
cie z czynnikami lub procesami technologicznymi o działaniu ra�
kotwórczym lub mutagennym?
Pracodawca jest obowiązany prowadzić rejestr prac, których wy�
konywanie powoduje konieczność pozostawania w kontakcie z sub�
stancjami, preparatami, czynnikami lub procesami technologicznymi
o działaniu rakotwórczym lub mutagennym. Rejestr ten powinien
zawierać:
" wykaz procesów technologicznych i prac, w których substan�
cje, preparaty lub czynniki o działaniu rakotwórczym lub mutagen�
nym są stosowane, produkowane lub występują jako zanieczyszcze�
nia bądz
produkt uboczny oraz wykaz substancji, preparatów i czyn�
ników o działaniu rakotwórczym lub mutagennym wraz z podaniem
ilościowej wielkości produkcji lub stosowania,
" uzasadnienie konieczności stosowania substancji, preparatów,
czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwór�
czym lub mutagennym,
" wykaz i opis stanowisk pracy, na których występuje narażenie
na substancje, preparaty, czynniki lub procesy technologiczne
o działaniu rakotwórczym lub mutagennym,
" liczbę pracowników pracujących w narażeniu, w tym liczbę
kobiet,
" określenie rodzaju substancji, preparatów, czynników lub pro�
cesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym
powodujących narażenie, rodzaj kontaktu, wielkość narażenia i czas
jego trwania,
" rodzaj podjętych środków i działań ograniczających poziom
narażenia.
Powyższe dane pracodawca przekazuje właściwemu państwo we-
mu wojewódzkiemu inspektorowi sanitarnemu oraz właściwemu
okręgowemu inspektorowi pracy niezwłocznie po rozpoczęciu dzia�
łalności oraz corocznie w terminie do dnia 15 stycznia na druku
 Informacji o substancjach, preparatach, czynnikach lub procesach
technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym , któ�
134
rej wzór stanowi załącznik nr 2 do powołanego rozporządzenia M i�
nistra Zdrowia z dnia 1 grudnia 2004 r.
Pracodawca jest również obowiązany prowadzić rejestr pracow�
ników narażonych na działanie substancji, preparatów, czynników
lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub muta�
gennym i przechowywać go przez okres 40 lat po ustaniu narażenia,
a w razie likwidacji zakładu pracy - przekazać właściwemu woje�
wódzkiemu inspektorowi sanitarnemu. W przypadku jednostek orga�
nizacyjnych Ministerstwa Obrony Narodowej i komórek organiza�
cyjnych urzędu zapewniającego obsługę Ministrowi Spraw Wew�
nętrznych i Administracji oraz jednostek organizacyjnych podleg�
łych ministrowi właściwemu do spraw wewnętrznych rejestr taki
pracodawcy przekazują odpowiednio właściwemu komendantowi
wojskowego ośrodka medycyny prewencyjnej i właściwemu pań�
stwowemu inspektorowi sanitarnemu Ministerstwa Spraw We�
wnętrznych i Administracji.
Dane zawarte w wymienionych wyżej rejestrach są udostępniane:
1) lekarzom sprawującym profilaktyczną opiekę zdrowotną nad
pracownikami, których dane dotyczą, oraz przedstawicielom instytu�
cji wykonujących z mocy odrębnych przepisów nadzór nad realiza�
cją zadań z zakresu bezpieczeństwa pracy i ochrony zdrowia pra�
cowników - bez ograniczeń (np. organom Państwowej Inspekcji
Pracy),
2) pracownikom - w zakresie informacji, które dotyczą ich oso�
biście, oraz przedstawicielom pracowników - w zakresie anonimo�
wych informacji zbiorowych.
Centralny rejestr danych o narażeniu na substancje, preparaty,
czynniki lub procesy technologiczne o działaniu rakotwórczym lub
mutagennym prowadzi Instytut Medycyny Pracy im. prof. dr. J. No-
fera w A
odzi na podstawie danych przekazanych przez wojewódz�
kich inspektorów sanitarnych. Natomiast rejestry substancji, prepara�
tów, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rako�
twórczym lub mutagennym, występujących w jednostkach organiza�
cyjnych Ministerstwa Obrony Narodowej i w komórkach organiza�
cyjnych urzędu zapewniającego obsługę Ministrowi Spraw We�
wnętrznych i Administracji oraz w jednostkach organizacyjnych
135
podległych ministrowi właściwemu do spraw wewnętrznych, są pro�
wadzone odpowiednio przez Wojskowy Instytut Higieny i Epide�
miologii imienia Generała Karola Kaczkowskiego oraz Głównego
Inspektora Sanitarnego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Admi�
nistracji (ż 4 powołanego rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia
1 grudnia 2004 r.).
Jakie inne obowiązki ciążą na pracodawcy stosującym czynni�
ki lub procesy technologiczne o działaniu rakotwórczym lub muta�
gennym?
Stosownie do przepisów ż 5 powołanego rozporządzenia Mini�
stra Zdrowia z dnia 1 grudnia 2004 r., pracodawca jest obowiązany
poinformować pracownika o opakowaniu, zbiorniku i instalacji za�
wierającej substancję, preparat lub czynnik o działaniu rakotwór�
czym lub mutagennym, a także o wymaganiach dotyczących ozna�
kowania i znakach ostrzegawczych. Jest też obowiązany przeszkolić
pracownika w zakresie:
" ryzyka dla zdrowia, jakie wynika z oceny narażenia zawodo�
wego i dodatkowego ryzyka wynikającego z palenia tytoniu oraz
środków ostrożności, które powinny być podejmowane w celu ogra�
niczenia narażenia,
" wymagań higienicznych, które powinny być spełnione w celu
ograniczenia narażenia,
" konieczności używania środków ochrony indywidualnej,
w tym noszenia ubrania ochronnego,
" działań zapobiegających wypadkom oraz koniecznych do pod�
jęcia przez pracowników, w tym pełniących obowiązki ratownicze,
podczas wypadków oraz działań ratowniczych.
Pracodawca jest również obowiązany:
" zapewnić udział pracowników lub ich przedstawicieli w pro�
jektowaniu i realizacji działań zapobiegających narażeniu na sub�
stancje, preparaty, czynniki lub procesy technologiczne o działaniu
rakotwórczym lub mutagennym lub ograniczających jego poziom,
" stworzyć warunki do dokonania wyboru rodzaju środków
ochrony indywidualnej, zapewniających bezpieczeństwo i ochronę
zdrowia pracowników,
136
" umożliwić pracownikom i ich przedstawicielom kontrolę sto�
sowania wymagań określonych przepisami rozporządzenia i innymi
przepisami regulującymi zasady bezpieczeństwa i higieny pracy.
Udział pracowników w powyższych uzgodnieniach nie zwalnia
w żaden sposób pracodawcy od odpowiedzialności za realizację
obowiązków określonych przepisami prawa.
Ponadto pracodawca jest obowiązany informować na bieżąco
pracowników i ich przedstawicieli o narażeniu na substancje, prepa�
raty, czynniki lub procesy technologiczne o działaniu rakotwórczym
lub mutagennym, a w razie narażenia powstałego wskutek awarii
lub innych zakłóceń procesu technologicznego lub w wyniku podej�
mowanych prac remontowych, konserwacyjnych i w innych okolicz�
nościach - o przyczynach powstałego narażenia oraz o środkach za�
pobiegawczych, jakie już zostały lub które będą podjęte w celu po�
prawy sytuacji (ż 6 powołanego rozporządzenia Ministra Zdrowia
z dnia 1 grudnia 2004 r.).
Zgodnie z ż 8 powołanego rozporządzenia, w razie rozpoznania
lub podejrzenia u pracownika zmian w stanie zdrowia, o których
można przypuszczać, że powstały w wyniku narażenia zawodowego
na działanie substancji, preparatów, czynników lub procesów tech�
nologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym, praco�
dawca - na wniosek lekarza sprawującego profilaktyczną opiekę
zdrowotną nad pracownikami - jest obowiązany zlecić przeprowa�
dzenie dodatkowych badań stanu zdrowia innych pracowników na�
rażonych w podobny sposób, a także dokonać weryfikacji uprzed�
niej oceny narażenia zawodowego, a w razie potrzeby zastosować
odpowiednie dodatkowe środki zapobiegawcze.
Jakie obowiązki ciążą na lekarzu sprawującym profilaktyczną
opiekę zdrowotną nad pracownikami narażonymi na działanie
czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwór�
czym lub mutagennym?
Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 1 grudnia 2004 r. na�
kłada też określone obowiązki na lekarza sprawującego profilaktycz�
ną opiekę zdrowotną nad pracownikami. W myśl przepisów ż 7 te�
go rozporządzenia, lekarz sprawujący profilaktyczną opiekę zdro�
137
wotną nad pracownikami narażonymi na działanie substancji, prepa�
ratów, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rako�
twórczym lub mutagennym jest obowiązany zapoznać się z warun�
kami ich pracy i posiadać udokumentowane informacje dotyczące
rodzaju i wielkości narażenia. Na wniosek lekarza pracodawca jest
obowiązany zlecić prowadzenie biologicznego monitorowania nara�
żenia na substancje, preparaty, czynniki lub procesy technologiczne
o działaniu rakotwórczym lub mutagennym oraz zastosowanie in�
nych metod umożliwiających wykrycie wczesnych skutków tego na�
rażenia. Lekarz sprawujący profilaktyczną opiekę zdrowotną nad
pracownikami jest też obowiązany do udzielania informacji:
" każdemu pracownikowi o wynikach badań i ocenie jego stanu
zdrowia oraz o zakresie profilaktycznej opieki zdrowotnej, jakiej po�
winien się poddać po ustaniu pracy w warunkach narażenia na dzia�
łanie substancji, preparatów, czynników lub procesów technologicz�
nych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym,
" pracodawcy, przedstawicielom pracowników oraz działającej
w zakładzie pracy komisji bezpieczeństwa i higieny pracy - o oce�
nie stanu zdrowia pracowników, dokonanej z uwzględnieniem ta�
jemnicy lekarskiej.
3. CZYNNIKI BIOLOGICZNE
SZKODLIWE DLA ZDROWIA
Jakie podstawowe obowiązki ciążą na pracodawcy zatrudniają�
cym pracowników w warunkach narażenia na działanie czynników
biologicznych szkodliwych dla zdrowia?
W razie zatrudniania pracownika w warunkach narażenia na
działanie szkodliwych czynników biologicznych pracodawca powi�
nien stosować wszelkie dostępne środki eliminujące narażenie, a je�
żeli jest to niemożliwe - ograniczające stopień tego narażenia, przy
odpowiednim wykorzystaniu osiągnięć nauki i techniki. Pracodawca
jest obowiązany prowadzić rejestr prac narażających pracowników
138
na działanie szkodliwych czynników biologicznych oraz rejestr pra�
cowników zatrudnionych przy takich pracach (art. 2221 ż 1 i 2 k.p.).
Bliżej obowiązki te określa rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia
22 kwietnia 2005 r. w sprawie szkodliwych czynników biologicznych
dla zdrowia w środowisku pracy oraz ochrony zdrowia pracowników
zawodowo narażonych na te czynniki (DzU nr 81, poz. 716), wyda�
ne na podstawie ż 3 art. 2221 k.p. Rozporządzenie to określa:
1) klasyfikację i wykaz szkodliwych czynników biologicznych,
2) wykaz prac narażających pracowników na działanie czynni�
ków biologicznych,
3) szczegółowe warunki ochrony pracowników przed zagroże�
niami spowodowanymi przez szkodliwe czynniki biologiczne,
w tym rodzaje środków niezbędnych do zapewnienia ochrony zdro�
wia i życia pracowników narażonych na działanie tych czynników,
zakres stosowania tych środków oraz warunki i sposób monitorowa�
nia stanu zdrowia narażonych pracowników,
4) sposób prowadzenia rejestrów prac i pracowników zatrudnio�
nych przy pracach narażających na działanie szkodliwych czynni�
ków biologicznych oraz sposób przechowywania i przekazywania
tych rejestrów do podmiotów właściwych do rozpoznawania lub
stwierdzania chorób zawodowych
- uwzględniając zróżnicowane działanie czynników biologicznych
na organizm człowieka oraz konieczność podjęcia niezbędnych
środków zabezpieczających przed zagrożeniami wynikającymi z wy�
konywania pracy w warunkach narażenia na działanie czynników
biologicznych.
Klasyfikacja i wykaz szkodliwych czynników biologicznych są
określone w załączniku nr 1 do powyższego rozporządzenia z dnia
22 kwietnia 2005 r. Natomiast wykaz prac narażających pracowni�
ków na działanie czynników biologicznych jest określony w załącz�
niku nr 2 do tego rozporządzenia ( ż 2 i 3 powołanego rozporzą�
dzenia).
Szkodliwe czynniki biologiczne obejmują drobnoustroje komór�
kowe, pasożyty wewnętrzne, jednostki bezkomórkowe zdolne do re�
plikacji lub przenoszenia materiału genetycznego, w tym zmodyfi�
kowane genetycznie hodowle komórkowe, które mogą być przyczy�
139
ną zakażenia, alergii lub zatrucia (ż 2 ust. 2 powołanego rozporzą�
dzenia z dnia 22 kwietnia 2005 r.).
W myśl przepisów ż 4 powołanego rozporządzenia, w celu
ochrony pracowników przed zagrożeniami spowodowanymi przez
szkodliwy czynnik biologiczny pracodawca jest obowiązany stoso�
wać, na warunkach określonych w tym rozporządzeniu, wszelkie
dostępne środki eliminujące narażenie lub ograniczające stopień te�
go narażenia. Jeżeli pracownik jest zatrudniony w warunkach nara�
żenia na działanie szkodliwego czynnika biologicznego zakwalifiko�
wanego do grupy 1 zagrożenia, pracodawca stosuje środki zapobie�
gawcze określone w przepisach z zakresu bezpieczeństwa i higieny
pracy. W przypadku gdy w środowisku pracy występują mikroorga�
nizmy genetycznie zmodyfikowane, co do których istnieje podejrze�
nie, że mogą wykazywać właściwości chorobotwórcze, pracodawca
- w zakresie swojej właściwości - powinien zapewnić warunki
określone w przepisach ustawy z dnia 22 czerwca 2001 r. o organi�
zmach genetycznie zmodyfikowanych (DzU nr 76, poz. 811 ze zm.).
Jeżeli zaś w środowisku pracy występują mikroorganizmy o nieusta�
lonej przynależności gatunkowej, co do których istnieje podejrzenie,
że mogą wykazywać właściwości chorobotwórcze, pracodawca -
w zakresie swojej właściwości - powinien zapewnić środki zapobie�
gawcze, przewidziane dla szkodliwego czynnika biologicznego za�
kwalifikowanego do najwyższej grupy zagrożenia.
Przed wyborem odpowiedniego środka zapobiegawczego praco�
dawca dokonuje oceny ryzyka zawodowego, na jakie jest lub może
być narażony pracownik, uwzględniając w szczególności:
" klasyfikację i wykaz szkodliwych czynników biologicznych,
" rodzaj, stopień oraz czas trwania narażenia na działanie szko�
dliwego czynnika biologicznego,
" informację na temat:
a) potencjalnego działania alergizującego lub toksycznego szko�
dliwego czynnika biologicznego,
b) choroby, która może wystąpić w następstwie wykonywanej
pracy,
c) stwierdzonej choroby, która ma bezpośredni związek z wyko�
ny waną pracą,
140
" wskazówki organów właściwej inspekcji sanitarnej, Państwo�
wej Inspekcji Pracy oraz jednostek służby medycyny pracy.
Natomiast w zakładach opieki zdrowotnej i zakładach leczni�
czych dla zwierząt pracodawca powinien uwzględnić ponadto:
" informację na temat potencjalnego występowania szkodliwego
czynnika biologicznego u pacjenta lub zwierzęcia oraz w materiale
i próbkach od nich pobranych,
" zagrożenie ze strony szkodliwego czynnika biologicznego,
o którym wiadomo, że jest obecny lub którego obecność jest podej�
rzewana u pacjenta lub u zwierzęcia oraz w materiałach i próbkach
od nich pobranych,
" ryzyko wynikające z rodzaju pracy (ż 5 powołanego rozpo�
rządzenia Ministra Zdrowia z dnia 22 kwietnia 2005 r.).
W myśl ż 6 powołanego rozporządzenia, ocena ryzyka zawodo�
wego, na jakie jest lub może być narażony pracownik, powinna być
aktualizowana w szczególności w odniesieniu do zmian mających
znaczenie dla zdrowia pracowników w miejscu pracy.
Zgodnie z przepisami ż 7 powołanego rozporządzenia, stosowanie
środków zapobiegawczych nie zwalnia pracodawcy od obowiązku:
1) unikania stosowania szkodliwego czynnika biologicznego, je�
żeli rodzaj prowadzonej działalności na to pozwala, poprzez jego
zastąpienie innym czynnikiem biologicznym, który zgodnie z wa�
runkami używania nie jest niebezpieczny lub jest mniej niebezpiecz�
ny dla zdrowia pracownika;
2) prowadzenia rejestru prac narażających pracowników na
działanie szkodliwego czynnika biologicznego zakwalifikowanego
do grupy 3 lub 4 zagrożenia, w formie elektronicznej lub księgi re�
jestrowej, uwzględniającego w szczególności informacje dotyczące:
a) liczby pracowników wykonujących te prace,
b) wykazu czynności, podczas których pracownik jest lub może
być narażony na działanie szkodliwych czynników biologicznych,
c) imienia, nazwiska, stanowiska oraz telefonu kontaktowego
pracodawcy lub osoby przez niego upoważnionej do nadzoru w za�
kresie bezpieczeństwa i higieny pracy;
3) ograniczania liczby pracowników narażonych lub potencjal�
nie narażonych na działanie szkodliwego czynnika biologicznego;
141
4) projektowania procesu pracy w sposób pozwalający na unik�
nięcie lub zminimalizowanie uwalniania się szkodliwego czynnika
biologicznego w miejscu pracy;
5) zapewniania pracownikom środków ochrony zbiorowej lub -
w przypadku gdy w inny sposób nie można uniknąć narażenia -
środków ochrony indywidualnej, odpowiednich do rodzaju i pozio�
mu narażenia;
6) zapewniania pracownikom środków hermetyczności w celu
zapobiegania i redukcji przypadkowego przeniesienia lub uwolnienia
szkodliwego czynnika biologicznego;
7) stosowania znaku ostrzegającego przed zagrożeniem biolo�
gicznym, który jest określony w załączniku nr 3 do powołanego roz�
porządzenia Ministra Zdrowia, oraz innych znaków ostrzegawczych;
8) sporządzenia planu postępowania na wypadek awarii z udzia�
łem szkodliwego czynnika biologicznego zakwalifikowanego do
grupy 3 lub 4 zagrożenia;
9) przeprowadzania badań na obecność szkodliwego czynnika
biologicznego, tam gdzie jest to konieczne i technicznie wykonalne,
z wyłączeniem pierwotnie zamkniętej przestrzeni;
10) zapewniania warunków bezpiecznego zbierania, przechowy�
wania oraz usuwania odpadów przez pracowników, z zastosowaniem
bezpiecznych i oznakowanych pojemników;
11) stosowania procedur bezpiecznego postępowania ze szkodli�
wymi czynnikami biologicznymi;
12) zapewniania pracownikom systematycznego szkolenia;
13) poinformowania pracownika o badaniach lekarskich, z któ�
rych pracownik może skorzystać po ustaniu narażenia;
14) prowadzenia rejestru pracowników narażonych na działanie
szkodliwych czynników biologicznych zakwalifikowanych do grupy
3 lub 4 zagrożenia, w formie elektronicznej lub księgi rejestrowej,
uwzględniając w szczególności informacje dotyczące:
a) rodzaju wykonywanej pracy,
b) stopnia zagrożenia spowodowanego działaniem szkodliwego
czynnika biologicznego,
c) awarii i wypadków związanych z narażeniem na działanie
szkodliwego czynnika biologicznego,
142
d) wyniku przeprowadzonej oceny ryzyka z podaniem nazwy
szkodliwego czynnika biologicznego i grupy zagrożenia,
e) liczby pracowników narażonych na działanie szkodliwego
czynnika biologicznego,
f) imienia, nazwiska, stanowiska oraz numeru telefonu kontak�
towego osoby odpowiedzialnej u pracodawcy za bezpieczeństwo
i higienę pracy oraz ochronę zdrowia pracowników;
15) informowania na wniosek pracownika lub jego przedstawi�
ciela o:
a) liczbie pracowników narażonych,
b) osobie odpowiedzialnej za bezpieczeństwo i higienę pracy
oraz ochronę zdrowia pracowników.
Informację dotyczącą użycia szkodliwego czynnika biologiczne�
go w celach naukowo-badawczych lub przemysłowych pracodawca
przekazuje właściwemu inspektorowi sanitarnemu:
1) co najmniej 30 dni przed dniem użycia po raz pierwszy
szkodliwego czynnika biologicznego zakwalifikowanego do grupy
2-4 zagrożenia,
2) w każdym przypadku, gdy zachodzą istotne zmiany mające
znaczenie dla bezpieczeństwa i zdrowia pracownika w miejscu pracy,
3) w ciągu 30 dni po zakończeniu działalności przez przedsię�
biorstwo lub zakład,
4) niezwłocznie, w przypadku każdej awarii lub wypadku, któ�
re mogły spowodować uwolnienie się szkodliwego czynnika biolo�
gicznego zakwalifikowanego do grupy 2-4 zagrożenia.
Informacja powyższa powinna uwzględniać w szczególności:
" nazwę i adres przedsiębiorstwa lub zakładu oraz rodzaj pro�
wadzonej działalności,
" komórkę organizacyjną lub stanowisko pracy, w którym wy�
stępuje narażenie objęte zgłoszeniem,
" imię, nazwisko, stanowisko służbowe oraz numer telefonu
kontaktowego osoby odpowiedzialnej u pracodawcy za bezpieczeń�
stwo i higienę pracy oraz ochronę zdrowia pracowników,
" wynik przeprowadzonej oceny ryzyka zawodowego z poda�
niem nazwy szkodliwego czynnika biologicznego i grupy zagroże�
nia, rodzaju wykonywanej pracy i czasu narażenia,
143
" przewidywane środki zapobiegawcze,
" liczbę narażonych pracowników.
Laboratoria świadczące usługi diagnostyczne w odniesieniu do
szkodliwych czynników biologicznych zakwalifikowanych do grupy
4 zagrożenia przekazują właściwemu inspektorowi sanitarnemu wy�
łącznie informacje wymienione wyżej w pkt. 1 i 3 ( ż 8 powołane�
go rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 22 kwietnia 2005 r.).
Systematyczne szkolenie pracowników, przewidziane w ż 7 pkt
12 powołanego rozporządzenia, powinno obejmować zagadnienia
dotyczące:
" potencjalnego zagrożenia dla zdrowia i życia pracowników
spowodowanego działaniem szkodliwego czynnika biologicznego,
" środków, które należy podjąć w celu zapobiegania zagrożeniom
spowodowanym działaniem szkodliwego czynnika biologicznego,
" wymagań higieniczno-sanitarnych,
" wyposażenia i stosowania środków ochrony zbiorowej i indy�
widualnej,
" działań, które pracownicy podejmują w razie występowania
awarii lub wypadków, lub dla ich zapobiegania.
Szkolenie powyższe jest przeprowadzane w trybie określonym
w przepisach w sprawie szkolenia w dziedzinie bezpieczeństwa i hi�
gieny pracy (ż 9 powołanego rozporządzenia), o czym była szcze�
gółowo mowa w rozdziale IX.
Przez jaki okres powinien być przechowywany rejestr pracow�
ników narażonych na działanie czynników biologicznych szkodli�
wych dla zdrowia i komu może być udostępniany?
Rejestr pracowników narażonych na działanie szkodliwych
czynników biologicznych zakwalifikowanych do grupy 3 lub 4 za�
grożenia, pracodawca przechowuje przez okres nie krótszy niż 10
lat od dnia ustania narażenia. Natomiast w przypadku narażenia na
szkodliwy czynnik biologiczny, który może być przyczyną choroby:
1) przewlekłej lub utajonej,
2) która - w świetle obecnej wiedzy - jest niemożliwa do zdia-
gnozowania do czasu rozwinięcia się choroby,
3) o wyjątkowo długim okresie wylęgania,
144
4) o nawracającym charakterze w długim okresie pomimo le�
czenia,
5) mogącej powodować poważne, długookresowe powikłania
- powyższy rejestr przechowywany jest przez okres 40 lat od dnia
ostatniego odnotowanego przypadku narażenia.
Pracownikowi lub przedstawicielowi pracownika udostępnia się
informacje zawarte w wymienionym rejestrze:
" w pełnym zakresie - w przypadku gdy informacja dotyczy te�
go pracownika,
" w zakresie ograniczonym zapewniającym anonimowość osób,
których informacja dotyczy - w przypadku gdy informacja dotyczy
innych pracowników.
Dostęp do wymienionego rejestru posiadają również: właściwa
jednostka organizacyjna służby medycyny pracy, właściwy inspektor
sanitarny oraz właściwy inspektor pracy. W razie likwidacji lub upa�
dłości pracodawcy przekazuje on rejestr właściwemu ze względu na
swoją siedzibę wojewódzkiemu ośrodkowi medycyny pracy oraz
właściwemu inspektorowi sanitarnemu (ż 10 powołanego rozporzą�
dzenia Ministra Zdrowia z dnia 22 kwietnia 2005 r.).
Jakie inne jeszcze obowiązki ciążą na pracodawcy w zakresie
ochrony pracowników przed działaniem szkodliwych dla zdrowia
czynników biologicznych?
W ramach ochrony pracownika przed zagrożeniem spowodowa�
nym przez szkodliwy czynnik biologiczny pracodawca jest ponadto
obowiązany do:
1) zapewnienia pracownikowi bezpiecznych warunków spoży�
wania posiłków i napojów w wydzielonych pomieszczeniach;
2) wyposażenia pracownika w odpowiednie środki ochrony indy�
widualnej i przechowywania ich w wyraz
nie oznakowanym miejscu;
3) zapewnienia właściwych pomieszczeń, urządzeń higieniczno�
-sanitarnych, a także środków higieny osobistej oraz, jeżeli to ko�
nieczne, środków do odkażania skóry lub błon śluzowych;
4) stworzenia i stosowania procedur:
a) pobierania, transportu oraz przetwarzania próbek i materia�
łów pochodzenia ludzkiego lub zwierzęcego,
145
b) dezynfekcji,
c) umożliwiających bezpieczne usuwanie i postępowanie ze ska�
żonymi odpadami;
5) zapewnienia bezpiecznych warunków odkażania, czyszczenia,
a w razie konieczności niszczenia odzieży, środków ochrony indy�
widualnej i wyposażenia, które uległy skażeniu szkodliwym czynni�
kiem biologicznym;
6) dostarczenia pracownikowi aktualnych pisemnych instrukcji
postępowania ze szkodliwym czynnikiem biologicznym;
7) niezwłocznego informowania wszystkich pracowników narażo�
nych w wyniku awarii lub wypadku lub ich przedstawiciela o tym
zdarzeniu, jeżeli mogło ono spowodować uwolnienie się szkodliwe�
go czynnika biologicznego, a także o jego przyczynach oraz podjętych
i proponowanych środkach mających na celu opanowanie sytuacji;
8) podjęcia natychmiastowych działań mających na celu likwi�
dację przyczyn i skutków zaistniałej awarii lub wypadku;
9) zgłaszania awarii lub wypadku związanego z uwolnieniem
się szkodliwego czynnika biologicznego, w zależności od jego ro�
dzaju, do właściwych jednostek służby medycyny pracy oraz wła�
ściwego inspektora sanitarnego.
Instrukcje wymienione wyżej w pkt. 6 obejmują także procedu�
rę postępowania ze szkodliwym czynnikiem biologicznym w razie
awarii lub wypadku związanych z uwolnieniem się szkodliwego
czynnika biologicznego bądz
narażenia na szkodliwy czynnik biolo�
giczny zakwalifikowany do grupy 3 lub 4 zagrożenia (ż 11 powoła�
nego rozporządzenia Ministra Zdrowia).
Jakie warunki powinny być spełnione przy wykonywaniu prac
związanych z narażeniem na szkodliwe czynniki biologiczne za�
kwalifikowane do 2-4 grupy zagrożenia?
Stosownie do przepisów ż 12 powołanego rozporządzenia Mini�
stra Zdrowia z dnia 22 kwietnia 2005 r., w laboratoriach, w tym
w laboratoriach diagnostycznych, oraz w pomieszczeniach dla zwie�
rząt laboratoryjnych, które zostały celowo zainfekowane szkodliwy�
mi czynnikami biologicznymi zakwalifikowanymi do grupy 2-4 za�
grożenia lub które są podejrzane o zainfekowanie takimi czynnika�
146
mi, do celów badawczych, rozwoju, edukacji lub diagnostyki, po
przeprowadzeniu oceny narażenia oraz ustaleniu stopnia hermetycz�
ności wymaganego dla poszczególnych szkodliwych czynników bio�
logicznych, przyjmuje się odpowiednie środki hermetyczności.
W wymienionych miejscach czynności związane z narażeniem na
szkodliwe czynniki biologiczne powinny być prowadzone na stano�
wiskach pracy do tego wyznaczonych odpowiadających przynaj�
mniej:
1) 2. stopniowi hermetyczności, dla szkodliwego czynnika bio�
logicznego zakwalifikowanego do grupy 2 zagrożenia,
2) 3. stopniowi hermetyczności, dla szkodliwego czynnika bio�
logicznego zakwalifikowanego do grupy 3 zagrożenia,
3) 4. stopniowi hermetyczności, dla szkodliwego czynnika bio�
logicznego zakwalifikowanego do grupy 4 zagrożenia.
Jeżeli w wymienionych miejscach prowadzone są prace z mate�
riałami, w odniesieniu do których istnieje niepewność co do obec�
ności szkodliwych czynników biologicznych mogących wywoływać
choroby u ludzi, a których celem nie jest prowadzenie badań nad ty�
mi czynnikami, w tym prowadzenie hodowli lub ich gromadzenie,
stosuje się 2. stopień hermetyczności, a stopnie hermetyczności 3.
lub 4. wtedy, gdy zachodzi taka konieczność.
W procesach przemysłowych, w trakcie których stosowane są
szkodliwe czynniki biologiczne zakwalifikowane do grupy 2-4 za�
grożenia, czynności związane z narażeniem na te czynniki powinny
być prowadzone na stanowiskach pracy do tego wyznaczonych,
z uwzględnieniem stopni hermetyczności i środków hermetyczności.
Właściwy inspektor sanitarny oraz właściwy inspektor pracy, na
podstawie oceny ryzyka związanego z wykorzystaniem szkodliwych
czynników biologicznych zakwalifikowanych do grupy 2-4 zagroże�
nia, mogą nakazać stosowanie odpowiednich środków hermetyczno�
ści w wykorzystaniu przemysłowym szkodliwych czynników biolo�
gicznych. Środki hermetyczności i stopnie hermetyczności dla pro�
cesów przemysłowych określone zostały w załączniku nr 5 do po�
wołanego rozporządzenia (ż 13 powołanego rozporządzenia Mini�
stra Zdrowia z dnia 22 kwietnia 2005 r.).
147
Jeżeli w wyniku analiz nie jest możliwe przeprowadzenie roz�
strzygającej oceny szkodliwości czynnika biologicznego i zachodzi
podejrzenie, że zastosowanie danego czynnika może stanowić po�
ważne zagrożenie dla zdrowia pracowników, prace i procesy okre�
ślone w ż 12 i ż 13 powołanego rozporządzenia (zob. wyżej) po�
winny być prowadzone wyłącznie na stanowiskach pracy, gdzie za�
pewniony jest przynajmniej 3. stopień hermetyczności (ż 14 powo�
łanego rozporządzenia Ministra Zdrowia).
W przypadku wystąpienia lub możliwości wystąpienia w środo�
wisku pracy szkodliwego czynnika biologicznego, przeciw któremu
jest dostępna szczepionka, stosuje się odpowiednio przepisy ustawy
z dnia 6 września 2001 r. o chorobach zakaz
nych i zakażeniach
(DzU. nr 126, poz. 1384 ze zm.). Pracodawca powinien zlecać wy�
konywanie prac związanych z narażeniem na kontakt ze szkodli�
wym czynnikiem biologicznym zakwalifikowanym do grupy 3 lub
4 zagrożenia pracownikom właściwie zabezpieczonym, w tym uod�
pornionym przy użyciu dostępnych szczepionek (ż 16 powołanego
rozporządzenia Ministra Zdrowia).
Jakie czynności powinien podjąć pracodawca w razie rozpo�
znania u pracownika choroby mogącej być skutkiem narażenia na
działanie szkodliwego czynnika biologicznego?
W razie rozpoznania u pracownika choroby, która może być
skutkiem narażenia na działanie szkodliwego czynnika biologiczne�
go, do obowiązków pracodawcy należy:
1) poinformowanie właściwego inspektora sanitarnego o zaist�
niałym przypadku zachorowania,
2) zapewnienie pozostałym pracownikom narażonym na działa�
nie szkodliwego czynnika biologicznego, w takim stopniu jak cho�
remu pracownikowi, możliwości przeprowadzenia badań lekarskich,
3) przeprowadzenie ponownej oceny ryzyka na stanowisku pracy,
4) eliminacja powstałego zagrożenia.
Odnosi się to również do przypadku, gdy nastąpił zgon pracow�
nika, wywołany działaniem szkodliwego czynnika biologicznego
w miejscu pracy (ż 15 powołanego rozporządzenia Ministra Zdrowia).
148
4. OCHRONA
PRZED PROMIENIOWANIEM JONIZUJ
CYM
Co to jest promieniowanie jonizujące? Jakie przepisy regulują
zatrudnianie pracowników w warunkach narażenia na promienio�
wanie jonizujące?
Zgodnie z art. 223 k.p., pracodawca jest obowiązany chronić
pracowników przed promieniowaniem jonizującym, pochodzącym
ze z
ródeł sztucznych (np. aparatów rentgenowskich) i naturalnych
(pochodzenia naturalnego ziemskiego i kosmicznego), występują�
cych w środowisku pracy. Dawka promieniowania jonizującego po�
chodzącego ze z
ródeł naturalnych, otrzymywana przez pracownika
przy pracy w warunkach narażenia na to promieniowanie, nie może
przekraczać dawek granicznych, określonych w odrębnych przepi�
sach dla sztucznych z
ródeł promieniowania jonizującego.
Przez promieniowanie jonizujące - w myśl art. 3 pkt 33 ustawy
z dnia 29 listopada 2000 r. - Prawo atomowe (j.t. DzU z 2007 r. nr
42, poz. 276 ze zm.) - rozumie się promieniowanie składające się
z cząstek bezpośrednio lub pośrednio jonizujących albo z obu ro�
dzajów tych cząstek lub fal elektromagnetycznych o długości do
100 nm (nanometrów). Powołana ustawa odnosi się jednak tylko do
ochrony przed promieniowaniem jonizującym pochodzącym ze z
ró�
deł sztucznych. Przepis art. 223 ż 1 k.p. nakazuje natomiast chronić
pracowników przed promieniowaniem jonizującym pochodzącym
także ze z
ródeł naturalnych. Zarazem jednak przepis ż 2 art. 223
k.p. stanowi, że dawka promieniowania jonizującego pochodzącego
ze z
ródeł naturalnych otrzymywana przez pracownika nie może
przekraczać dawek granicznych, określonych w odrębnych przepi�
sach dla sztucznych z
ródeł promieniowania jonizującego. Chodzi tu
zatem o przepisy powołanej ustawy - Prawo atomowe i wydane na
jej podstawie przepisy wykonawcze.
Przepisy rozdziału 3 ustawy - Prawo atomowe określają podsta�
wowe zasady zatrudniania pracowników w warunkach narażenia na
promieniowanie jonizujące. Pracownikiem w rozumieniu art. 3 pkt
149
29 prawa atomowego jest zaś osoba zatrudniona w ramach stosun�
ku pracy, osoba wykonująca pracę na podstawie innej niż stosunek
pracy, jak również osoba wykonująca działalność na własny rachu�
nek, które w warunkach narażenia na promieniowanie jonizujące
mogą otrzymać dawki przekraczające wartości dawek granicznych
określonych dla osób z ogółu ludności. Pojęcie  pracownik jest tu
więc szersze niż określone w art. 2 k.p.
Kto jest odpowiedzialny za przestrzeganie wymagań dotyczą�
cych bezpieczeństwa jądrowego i ochrony radiologicznej? Jakie
obowiązki w tym zakresie ciążą na osobie odpowiedzialnej?
Za przestrzeganie wymagań bezpieczeństwa jądrowego i ochro�
ny radiologicznej odpowiedzialny jest kierownik jednostki organiza�
cyjnej wykonującej działalność związaną z narażeniem na działanie
promieniowania jonizującego. W jednostce organizacyjnej wykonu�
jącej działalność wymagającą zezwolenia istnieje obowiązek opraco�
wania i wdrożenia programu bezpieczeństwa jądrowego i ochrony
radiologicznej, zawierającego co najmniej opis urządzeń i procedur
mających na celu ochronę pracownika, ogółu ludności i środowiska
przed zagrożeniem. W jednostce organizacyjnej wykonującej dzia�
łalność wymagającą zezwolenia wewnętrzny nadzór nad przestrze�
ganiem wymagań bezpieczeństwa jądrowego i ochrony radiologicz�
nej sprawuje osoba, która posiada uprawnienia inspektora ochrony
radiologicznej. Wymaganie takie nie dotyczy jednostki organizacyj�
nej wykonującej działalność z aparatami rentgenowskimi do celów
weterynaryjnych pracującymi w systemie zdjęciowym oraz jednost�
ki organizacyjnej wykonującej działalność z urządzeniami rentge�
nowskimi przeznaczonymi do kontroli osób, przesyłek i bagażu (art.
7 prawa atomowego).
Zgodnie z art. 7a prawa atomowego, kierownik jednostki orga�
nizacyjnej zasięga opinii inspektora ochrony radiologicznej na temat
badania i sprawdzania urządzeń ochronnych i przyrządów pomiaro�
wych, obejmującej w szczególności:
1) ocenę urządzeń mających wpływ na ochronę radiologiczną -
przed dopuszczeniem do ich stosowania,
150
2) dopuszczenie do stosowania nowych lub zmodyfikowanych
z
ródeł promieniowania jonizującego, z punktu widzenia ochrony ra�
diologicznej,
3) częstotliwość sprawdzania skuteczności stosowanych środ�
ków i technik ochrony przed promieniowaniem,
4) częstotliwość wzorcowania przyrządów pomiarowych, spraw�
dzanie ich sprawności i właściwego użytkowania.
W myśl przepisów art. 9 prawa atomowego, kierownik jednost�
ki organizacyjnej jest obowiązany zapewnić wykonywanie działal�
ności zgodnie z zasadą optymalizacji, wymagającą, aby - przy roz�
sądnym uwzględnieniu czynników ekonomicznych i społecznych -
liczba narażonych pracowników i osób z ogółu ludności była jak
najmniejsza, a otrzymywane przez nich dawki promieniowania joni�
zującego były możliwie małe. Kierownik jednostki organizacyjnej
jest też obowiązany przeprowadzić ocenę narażenia pracowników,
a jeżeli z analizy optymalizacyjnej wynika taka konieczność - usta�
lić dla nich dalsze ograniczenia narażenia, tak, żeby otrzymane
przez nich dawki promieniowania jonizującego były nie wyższe niż
ustalone dla nich ograniczniki dawek (limity użytkowe dawek). Je�
żeli ograniczniki dawek zostaną ustalone w zezwoleniu, to możli�
wość ich przekroczenia podlega zgłoszeniu przez kierownika jed�
nostki organizacyjnej organowi, który wydał zezwolenie. Przez
ogranicznik dawki (limit użytkowy dawki) należy rozumieć ograni�
czenie przewidywanych dawek indywidualnych, które mogą pocho�
dzić od określonego z
ródła promieniowania jonizującego, uwzględ�
nione podczas planowania ochrony radiologicznej w celach związa�
nych z optymalizacją (art. 3 pkt 23 prawa atomowego).
Co to są dawki graniczne promieniowania jonizującego?
Przez dawkę graniczną rozumie się wartość dawki promieniowa�
nia jonizującego, wyrażoną jako dawka skuteczna lub równoważna,
dla określonych osób, pochodzącą od kontrolowanej działalności za�
wodowej, której nie wolno przekroczyć. Dawka skuteczna (efektyw�
na) zaś - to suma ważonych dawek równoważnych od zewnętrzne�
go i wewnętrznego napromienienia tkanek i narządów, wyrażona od�
powiednim wzorem określonym w załączniku do powołanej ustawy
151
- Prawo atomowe. Natomiast dawka równoważna - to dawka po�
chłonięta w tkance lub narządzie, ważona dla rodzaju i energii pro�
mieniowania jonizującego, wyrażona również wzorem określonym
w załączniku do powołanej ustawy - Prawo atomowe.
Dawki graniczne obejmują sumę dawek pochodzących zarówno
od narażenia zewnętrznego, jak i wewnętrznego (art. 13 ust. 1 pra�
wa atomowego). Suma dawek promieniowania jonizującego dla pra�
cowników oraz ogółu ludności, pochodzących od wszystkich rodza�
jów wykonywanej działalności łącznie, nie może, z pewnymi wyjąt�
kami, przekraczać dawek granicznych określonych w przepisach
wy danych na podstawie art. 25 pkt 1 ustawy (art. 14 ust. 1 prawa
atomowego). Na podstawie tej delegacji ustawowej Rada Ministrów
wydała rozporządzenie z dnia 18 stycznia 2005 r. w sprawie dawek
granicznych promieniowania jonizującego (DzU nr 20, poz. 168).
Przepisy tego rozporządzenia wdrażają postanowienia dyrektywy
96/29/Euratom z dnia 13 maja 1996 r. w sprawie podstawowych
norm bezpieczeństwa dotyczących ochrony zdrowia przed promie�
niowaniem jonizującym pracowników i ogółu ludności (DzUrz WE
L 159 z 29.06.1996).
Powyższe rozporządzenie określa dawki graniczne promieniowa�
nia jonizującego, wskaz
niki pozwalające na wyznaczenie dawek sto�
sowane przy ocenie narażenia oraz sposób i częstotliwość dokony�
wania oceny narażenia w odniesieniu do pracowników oraz osób
z ogółu ludności.
Dla pracowników dawka graniczna, wyrażona jako dawka sku�
teczna (efektywna), wynosi 20 mSv (milisiwertów) w ciągu roku
kalendarzowego. Dawka ta może być w danym roku kalendarzo�
wym przekroczona do wartości 50 mSv, jednak pod warunkiem, że
w ciągu kolejnych pięciu lat kalendarzowych jej sumaryczna war�
tość nie przekroczy 100 mSv. Natomiast dawka graniczna, wyrażo�
na jako dawka równoważna, wynosi w ciągu roku kalendarzowego:
1) 150 mSv - dla soczewek oczu,
2) 500 mSv - dla skóry, jako wartość średnia dla dowolnej po�
wierzchni 1 cm2 napromienionej części skóry,
3) 500 mSv - dla dłoni, przedramion, stóp i podudzi.
152
Kobieta, od chwili zawiadomienia przez nią kierownika jednost�
ki organizacyjnej o ciąży, nie może być zatrudniona w warunkach
prowadzących do otrzymania przez mające urodzić się dziecko daw�
ki skutecznej (efektywnej) przekraczającej wartość 1 mSv. Nato�
miast kobieta karmiąca piersią nie może być zatrudniona w warun�
kach narażenia na skażenie wewnętrzne i zewnętrzne (ż 2 i 3 po�
wołanego rozporządzenia RM z dnia 18 stycznia 2005 r.).
Dla uczniów, studentów i praktykantów, w wieku 18 lat i powy�
żej, mają zastosowanie wartości dawek granicznych ustalone wyżej
w ż 2 powołanego rozporządzenia RM (jak dla pracowników). Na�
tomiast dla uczniów, studentów i praktykantów, w wieku od 16 lat
do 18 lat, dawka graniczna, wyrażona jako dawka skuteczna (efek�
tywna) wynosi 6 mSv w ciągu roku kalendarzowego, przy czym
dawka graniczna, wyrażona jako dawka równoważna, wynosi w cią�
gu roku kalendarzowego:
1) 50 mSv - dla soczewek oczu,
2) 150 mSv - dla skóry, jako wartość średnia dla dowolnej po�
wierzchni 1 cm2 napromienionej części skóry,
3) 150 mSv - dla dłoni, przedramion, stóp i podudzi.
Dla uczniów, studentów i praktykantów, w wieku poniżej 16 lat,
mają zastosowanie wartości dawek granicznych ustalone poniżej
w ż 5 dla osób z ogółu ludności. Osoby w wieku poniżej 18 lat mo�
gą być zatrudnione w warunkach narażenia jedynie w celu nauki lub
przyuczenia do zawodu (ż 4 powołanego rozporządzenia RM z dnia
18 stycznia 2005 r.).
Natomiast dla osób z ogółu ludności dawka graniczna, wyrażo�
na jako dawka skuteczna (efektywna), wynosi 1 mSv w ciągu roku
kalendarzowego, przy czym dawka graniczna, wyrażona jako dawka
równoważna, wynosi w ciągu roku kalendarzowego:
1) 15 mSv - dla soczewek oczu,
2) 50 mSv - dla skóry, jako wartość średnia dla dowolnej po�
wierzchni 1 cm2 napromienionej części skóry.
Powyższa dawka może być w danym roku kalendarzowym prze�
kroczona, pod warunkiem że w ciągu kolejnych pięciu lat kalenda�
rzowych jej sumaryczna wartość nie przekroczy 5 mSv (ż 5 powo�
łanego rozporządzenia RM).
153
Narażenie pracowników oraz osób z ogółu ludności ocenia się
w oparciu o otrzymane przez nich dawki skuteczne (efektywne)
i dawki równoważne, wyznaczone z uwzględnieniem wielkości
i wartości wskaz
ników pozwalających na wyznaczenie dawek stoso�
wanych przy ocenie narażenia. Wielkości i wartości wskaz
ników po�
zwalających na wyznaczenie dawek stosowanych przy ocenie nara�
żenia określone zostały w załączniku do powołanego rozporządzenia
RM. Przy wyznaczaniu dawek skutecznych, zmniejsza się je o daw�
ki wynikające z naturalnego tła promieniowania jonizującego wystę�
pującego na danym terenie, uwzględniając rzeczywisty czas naraże�
nia. Jeżeli tło naturalne nie jest znane, za jego wartość przyjmuje
się 2,4 mSv w ciągu roku kalendarzowego. Wyznaczanie dawek dla
pracowników jest dokonywane na podstawie pomiarów dozyme�
trycznych (ż 6 powołanego rozporządzenia RM).
Oceny narażenia pracowników dokonuje się dla każdego roku
kalendarzowego w oparciu o dawki wyznaczone na podstawie po�
miarów dozymetrycznych, wykonywanych w okresach nie dłuż�
szych niż trzymiesięczne, a jeżeli okres zatrudnienia w warunkach
narażenia jest krótszy niż trzy miesiące, po zakończeniu tego okre�
su. W warunkach zdarzenia radiacyjnego ocena narażenia pracowni�
ków i osób z ogółu ludności jest dokonywana z częstotliwością
umożliwiającą określenie środków oraz działań niezbędnych do
ochrony zdrowia (ż 7 powołanego rozporządzenia RM).
W szczególnych przypadkach, z wyłączeniem zdarzeń radiacyj�
nych, pracownicy kategorii A, za ich zgodą i za zgodą Prezesa Pań�
stwowej Agencji Atomistyki, mogą otrzymać określone przez wy�
mienionego Prezesa dawki przekraczające wartości dawek granicz�
nych, jeżeli jest to konieczne dla wykonania określonego zadania
w określonym miejscu pracy i w określonym czasie. Kierownik jed�
nostki organizacyjnej jest obowiązany uzasadnić konieczność takie�
go narażenia i z wyprzedzeniem szczegółowo omówić związane
z tym kwestie z zainteresowanymi pracownikami - ochotnikami lub
ich przedstawicielami, oraz z uprawnionym lekarzem i inspektorem
ochrony radiologicznej, a także poinformować zainteresowanych
pracowników - ochotników o ryzyku związanym z takim naraże�
niem i o niezbędnych środkach ostrożności. Postępowanie w powyż�
154
szych sprawach wymaga udokumentowania w formie pisemnej.
Otrzymane przez pracownika dawki przekraczające wartości dawek
granicznych są oddzielnie rejestrowane w dokumentacji określonej
w art. 30 ust. 3 prawa atomowego (o dokumentacji tej będzie mo�
wa dalej). Otrzymanie tych dawek nie może powodować odsunięcia
pracownika od normalnych zajęć lub przesunięcia go na inne stano�
wisko bez jego zgody, z pewnymi jednak zastrzeżeniami przewi�
dzianymi w art. 31 ust. 2 i 3 prawa atomowego (art. 19 prawa ato�
mowego). Narażenie na dawki przekraczające wartości dawek gra�
nicznych jest jednak niedopuszczalne w odniesieniu do praktykan�
tów, uczniów, studentów oraz kobiet w ciąży, a kobiet karmiących
piersią, jeżeli w wyniku narażenia jest prawdopodobne powstanie
skażeń promieniotwórczych ciała.
Osoba uczestnicząca w usuwaniu skutków zdarzenia radiacyjne�
go oraz w działaniach interwencyjnych nie może otrzymać w czasie
trwania tych działań dawki przekraczającej wartość rocznej dawki
granicznej dla pracowników, z wyjątkiem sytuacji narażenia wyjąt�
kowego, o którym mowa poniżej.
W sytuacji narażenia wyjątkowego wynikającego z działań ma�
jących na celu:
1) zapobieżenie poważnej utracie zdrowia,
2) uniknięcie dużego napromieniowania znacznej liczby osób,
3) zapobieżenie katastrofie na większą skalę
- należy dołożyć wszelkich starań, żeby osoba uczestnicząca w takich
działaniach nie otrzymała dawki skutecznej przekraczającej 100 mSv.
Osoby, które otrzymały powyższe dawki nie mogą być odsunię�
te od dalszej pracy zawodowej w warunkach narażenia bez ich zgo�
dy, jednak z zastrzeżeniem przepisów art. 31 ust. 2 i 3 prawa ato�
mowego.
Natomiast osoba uczestnicząca w ratowaniu życia ludzkiego mo�
że otrzymać dawkę skuteczną przekraczającą 100 mSv, jednakże na�
leży dołożyć wszelkich starań, żeby nie otrzymała dawki skutecznej
przekraczającej 500 mSv. Osobę, która otrzymała taką dawkę, kie�
rownik jednostki organizacyjnej jest obowiązany skierować na bada�
nia lekarskie. Odpowiednie zastosowanie mają tu również przepisy
art. 31 ust. 2 i 3 prawa atomowego, o czym będzie jeszcze mowa.
155
Osobami podejmującymi powyższe działania mogą być wyłącz�
nie ochotnicy, którzy przed podjęciem tych działań zostali poinfor�
mowani o związanym z ich działaniem ryzyku dla zdrowia, a na�
stępnie dobrowolnie podjęli decyzję o udziale w działaniach. Rezy�
gnacja z udziału w działaniach nie może stanowić podstawy do roz�
wiązania stosunku pracy. Podczas powyższych działań należy podej�
mować wszelkie środki w celu zapewnienia odpowiedniej ochrony
osób biorących udział w działaniach oraz dokonania oceny i udoku�
mentowania dawek otrzymywanych przez te osoby. Po zakończeniu
działań osoby te są informowane o otrzymanych dawkach i wynika�
jącym z tego ryzyku dla zdrowia (art. 20 prawa atomowego).
Jakie kategorie pracowników zostały ustalone w zależności od
wielkości zagrożenia na promieniowanie jonizujące?
Zgodnie z przepisami art. 17 prawa atomowego, w celu dosto�
sowania sposobu oceny zagrożenia pracowników w jednostkach or�
ganizacyjnych do jego spodziewanego poziomu, w zależności od
wielkości zagrożenia, wprowadza się dwie kategorie pracowników:
1) kategorię A obejmującą pracowników, którzy mogą być nara�
żeni na dawkę skuteczną przekraczającą 6 mSv w ciągu roku lub na
dawkę równoważną przekraczającą trzy dziesiąte wartości dawek
granicznych dla soczewek oczu, skóry i kończyn, określonych
w rozporządzeniu RM z dnia 18 stycznia 2005 r. w sprawie dawek
granicznych promieniowania jonizującego,
2) kategorię B obejmującą pracowników, którzy mogą być nara�
żeni na dawkę skuteczną przekraczającą 1 mSv w ciągu roku lub na
dawkę równoważną przekraczającą jedną dziesiątą wartości dawek
granicznych dla soczewek oczu, skóry i kończyn, określonych
w rozporządzeniu RM z dnia 18 stycznia 2005 r. w sprawie dawek
granicznych promieniowania jonizującego, i którzy nie zostali zali�
czeni do kategorii A.
Ocena narażenia pracowników prowadzona jest na podstawie
kontrolnych pomiarów dawek indywidualnych lub pomiarów dozy�
metrycznych w środowisku pracy. Pracownicy kategorii A podlega�
ją ocenie narażenia prowadzonej na podstawie systematycznych po�
miarów dawek indywidualnych, a jeżeli mogą być narażeni na ska�
156
żenie wewnętrzne mające wpływ na poziom dawki skutecznej dla
tej kategorii pracowników, podlegają również pomiarom skażeń we�
wnętrznych. Natomiast pracownicy kategorii B podlegają ocenie na�
rażenia prowadzonej na podstawie pomiarów dozymetrycznych
w środowisku pracy w sposób pozwalający stwierdzić prawidłowość
zaliczenia pracowników do tej kategorii, chyba że kierownik jed�
nostki organizacyjnej zadecyduje o objęciu ich systematycznymi po�
miarami dawek indywidualnych. Zezwolenie może zawierać warunek
prowadzenia oceny narażenia pracowników kategorii B wykonujących
prace określone w tym zezwoleniu na podstawie pomiarów dawek in�
dywidualnych. W przypadku gdy pomiar dawki indywidualnej jest nie�
możliwy lub niewłaściwy, ocena dawki indywidualnej otrzymanej
przez pracownika kategorii A może być dokonana na podstawie wyni�
ków pomiarów dawek indywidualnych przeprowadzonych dla innych
narażonych pracowników tej kategorii albo na podstawie wyników po�
miarów dozymetrycznych w środowisku pracy. Zaliczenia pracowni�
ków zatrudnionych w warunkach narażenia do kategorii A lub B do�
konuje kierownik jednostki organizacyjnej, w zależności od przewidy�
wanego poziomu narażenia tych pracowników. Ze względu na zdol�
ność do wykonywania pracy w grupie pracowników kategorii A usta�
la się następującą klasyfikację medyczną: zdolny, zdolny pod pewny�
mi warunkami, niezdolny. Klasyfikacji medycznej pracownika kate�
gorii A dokonuje uprawniony lekarz, który sprawuje nadzór medycz�
ny nad tym pracownikiem. Pracownik nie może być zatrudniony na
określonym stanowisku w kategorii A, jeżeli uprawniony lekarz wy�
dał orzeczenie, że jest on niezdolny do wykonywania takiej pracy.
Zgodnie z art. 21 prawa atomowego, kierownik jednostki orga�
nizacyjnej obowiązany jest prowadzić rejestr dawek indywidualnych
otrzymywanych przez pracowników zaliczonych do kategorii A na
podstawie wyników pomiarów dawek indywidualnych oraz pomia�
rów służących ocenie dawek od narażenia wewnętrznego, dokony�
wanych przez podmioty posiadające akredytację otrzymaną na pod�
stawie odrębnych przepisów. Centralny rejestr dawek indywidual�
nych prowadzi natomiast Prezes Państwowej Agencji Atomistyki na
podstawie wyników pomiarów i ocen otrzymywanych od kierowni�
ka jednostki organizacyjnej.
157
Inspektor ochrony radiologicznej, do czasu dokonania pomiarów
dawek indywidualnych oraz pomiarów służących ocenie dawek od
narażenia wewnętrznego przez podmiot posiadający akredytację, do�
konuje wstępnej operacyjnej oceny dawek indywidualnych otrzyma�
nych przez pracowników zewnętrznych wykonujących działalność
na terenie kontrolowanym w jednostce organizacyjnej. Inspektor
ochrony radiologicznej może, do czasu dokonania pomiarów dawek
indywidualnych oraz pomiarów służących ocenie dawek od naraże�
nia wewnętrznego przez podmiot posiadający akredytację, dokonać
wstępnej operacyjnej oceny dawek indywidualnych otrzymanych
przez innych niż pracownicy zewnętrzni pracowników wykonują�
cych pracę w jednostce organizacyjnej.
Co to są  tereny kontrolowane i  tereny nadzorowane ?
Stosownie do art. 18 prawa atomowego, w celu dostosowania
działań i środków ochrony radiologicznej pracowników do wielko�
ści i rodzajów zagrożeń, kierownik jednostki organizacyjnej wpro�
wadza podział lokalizacji miejsc pracy na:
1) tereny kontrolowane - tam, gdzie istnieje możliwość otrzy�
mania dawek określonych dla pracowników kategorii A, istnieje
możliwość rozprzestrzeniania się skażeń promieniotwórczych lub
mogą występować duże zmiany mocy dawki promieniowania joni�
zującego,
2) tereny nadzorowane - tam, gdzie istnieje możliwość otrzy�
mania dawek określonych dla pracowników kategorii B i które nie
zostały zaliczone do terenów kontrolowanych.
Za spełnienie wymagań określonych w przepisach wydanych na
podstawie art. 25 pkt 2 prawa atomowego dla terenów kontrolowa�
nych i nadzorowanych jest odpowiedzialny kierownik jednostki or�
ganizacyjnej, który podejmuje określone działania w celu spełnienia
tych wymagań po zasięgnięciu opinii inspektora ochrony radiolo�
gicznej i lekarza medycyny pracy. Na podstawie tej delegacji usta�
wowej Rada Ministrów wydała rozporządzenie z dnia 6 sierpnia
2002 r. w sprawie podstawowych wymagań dotyczących terenów
kontrolowanych i nadzorowanych (DzU nr 138, poz. 1161). Rozpo�
rządzenie to określa:
158
1) podstawowe wymagania dotyczące terenów kontrolowanych
i nadzorowanych, w tym sposób oznakowania, warunki dostępu
i opuszczania tych terenów dla pracowników i innych osób,
2) warunki, jakie muszą być spełnione dla wykonywania pomia�
rów dozymetrycznych w środowisku pracy na tych terenach,
w szczególności odnośnie do zakresu programu pomiarów i kryte�
riów doboru osób wykonujących pomiary.
Przepis ż 2 ust. 1 powyższego rozporządzenia RM określa nastę�
pujące podstawowe wymagania dotyczące terenów kontrolowanych:
1) granice terenu kontrolowanego oznacza się znakami ostrze�
gawczymi, których wzór zawiera załącznik do rozporządzenia, oraz
tablicami informacyjnymi podającymi rodzaj z
ródeł promieniotwór�
czych i związane z nimi zagrożenie;
2) znaki ostrzegawcze i tablice informacyjne, o których mowa
w pkt 1, umieszcza się przy wejściu na teren kontrolowany; w przy�
padku wytyczenia tego terenu poza pomieszczeniem zamkniętym
umieszcza się je w odstępach nie większych niż 10 m;
3) dostęp do terenu kontrolowanego, ograniczony przez zastoso�
wanie środków technicznych, w szczególności drzwi, bram lub wi�
docznych blokad mają:
a) pracownicy zatrudnieni na tym terenie,
b) pacjenci poddawani zabiegom diagnostycznym lub terapeu�
tycznym,
c) za zgodą kierownika jednostki organizacyjnej lub upoważnio�
nej przez niego osoby inne przeszkolone osoby wyposażone w daw�
komierze osobiste umożliwiające bezpośrednie określenie dawki
otrzymanej w czasie przebywania na tym terenie;
4) osoby wymienione wyżej w pkt 3 pod lit. a i lit. c, mają do�
stęp do terenu kontrolowanego i jego opuszczania na podstawie
przepustek, kart wstępu lub identyfikatorów,
5) dla terenu kontrolowanego opracowuje się instrukcje pracy,
odpowiednie do zagrożenia związanego z występującymi z
ródłami
i wykonywanymi czynnościami.
Jeżeli na terenie kontrolowanym występuje możliwość rozprze�
strzeniania się skażeń promieniotwórczych, poza wymaganiami wy�
mienionymi wyżej, zapewnia się:
159
1) przy wejściu - możliwość zmiany odzieży osobistej na odzież
roboczą oraz pomiar skażeń osobistych i wnoszonego sprzętu,
2) przy wyjściu - pomiar skażeń osobistych i wynoszonego
sprzętu oraz środki i urządzenia do usuwania tych skażeń, zależne
od prowadzonych prac, a także zamianę odzieży roboczej na osobi�
stą i pojemniki na skażoną odzież roboczą (ż 2 ust. 2 powołanego
rozporządzenia RM z dnia 6 sierpnia 2002 r.).
Natomiast przepisy ż 3 powołanego rozporządzenia RM okreś�
lają następujące podstawowe wymagania dotyczące terenów nadzo�
rowanych:
1) granice terenu nadzorowanego oznacza się znakami ostrze�
gawczymi, których wzór zawiera załącznik do rozporządzenia,
2) granice terenu nadzorowanego można oznaczyć również ta�
blicami informacyjnymi, podającymi rodzaj z
ródeł promieniotwór�
czych i związane z nimi zagrożenie, zależnie od prowadzonych prac
na tym terenie,
3) znaki ostrzegawcze i tablice informacyjne umieszcza się przy
wejściu na teren nadzorowany; w przypadku wytyczenia tego terenu
poza pomieszczeniem zamkniętym umieszcza się je w odstępach nie
większych niż 10 m,
4) dostęp do terenu nadzorowanego i jego opuszczanie przez oso�
by inne niż pracownicy zatrudnieni na tym terenie podlega rejestracji.
W przypadku gdy jest to uzasadnione rodzajem czynności wyko�
nywanych na terenie nadzorowanym, poza powyższymi wymagania�
mi, opracowuje się instrukcje pracy, odpowiednie do zagrożenia zwią�
zanego z występującymi z
ródłami i wykonywanymi czynnościami.
Powołane rozporządzenie RM z dnia 6 sierpnia 2002 r. (ż 4)
określa następujące warunki wykonywania pomiarów dozymetrycz�
nych w środowisku pracy na terenach kontrolowanych i nadzorowa�
nych:
1) ustalenie miejsca, czasu i częstotliwości przeprowadzania po�
miarów,
2) ustalenie rodzajów wykonywanych pomiarów,
3) wskazanie metod, przyrządów oraz procedur pomiarowych.
Zakres programu pomiarów dozymetrycznych w środowisku
pracy obejmuje:
160
1) pomiar mocy dawki z określeniem rodzaju i energii promie�
niowania,
2) pomiar i identyfikację skażeń promieniotwórczych po�
wierzchni i powietrza - w przypadku możliwości rozprzestrzeniania
się skażeń promieniotwórczych.
Pomiary powyższe powinny umożliwiać:
1) ciągłą ocenę warunków pracy, w tym ocenę narażenia pra�
cowników i innych osób znajdujących się na terenach kontrolowa�
nych albo nadzorowanych,
2) kontrolę przestrzegania limitów użytkowych dawek określo�
nych w zezwoleniu na prowadzenie działalności na tych terenach,
3) weryfikację granic terenu kontrolowanego i nadzorowanego,
4) ocenę narażenia osób znajdujących się poza tymi terenami,
spowodowanego prowadzoną działalnością, w tym w wyniku usu�
wania substancji promieniotwórczych z tych terenów.
Zgodnie z ż 5 powołanego rozporządzenia RM z dnia 6 sierp�
nia 2002 r., pomiary dozymetryczne w środowisku pracy mogą wy�
konywać osoby:
1) posiadające uprawnienia inspektora ochrony radiologicznej,
2) przeszkolone przez inspektora ochrony radiologicznej w za�
kresie wykonywania pomiarów.
Wymagania dotyczące sprzętu dozymetrycznego określone zo�
stały w załączniku do rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 23
grudnia 2002 r. w sprawie wymagań dotyczących sprzętu dozyme�
trycznego (DzU nr 239, poz. 2032), wydanego na podstawie art. 28
prawa atomowego. Rozporządzenie to określa wymagania dotyczące
sprzętu dozymetrycznego stosowanego w warunkach normalnych
oraz w sytuacji zdarzeń radiacyjnych.
Działalność zawodowa związana z występowaniem promienio�
wania naturalnego prowadzącego do wzrostu narażenia pracowni�
ków lub ludności, istotnego z punktu widzenia ochrony radiologicz�
nej, wymaga oceny tego narażenia. Ocena tego narażenia dokony�
wana jest na podstawie pomiarów dozymetrycznych w środowisku
pracy. Do działalności zawodowej związanej z występowaniem pro�
mieniowania naturalnego zalicza się w szczególności działalność
związaną z wykonywaniem prac:
161
1) w zakładach górniczych, jaskiniach i innych miejscach pod
powierzchnią ziemi oraz w uzdrowiskach,
2) w lotnictwie, z wyłączeniem prac wykonywanych przez per�
sonel naziemny.
Ponadto Rada Ministrów uprawniona została do określenia,
w drodze rozporządzenia:
" innych niż wymienione wyżej rodzaje działalności zawodowej
związanej z występowaniem promieniowania naturalnego prowadzą�
cego do wzrostu narażenia pracowników lub ludności istotnego
z punktu widzenia ochrony radiologicznej,
" sposobów dokonywania oceny narażenia powstałego w związ�
ku z wykonywaniem powyższej działalności, trybu postępowania
mającego na celu zmniejszenie tego narażenia oraz innych działań
mających na celu ochronę radiologiczną narażonych pracowników
i ludności
- uwzględniając zalecenia Unii Europejskiej, przepisy powoływane�
go rozporządzenia RM z dnia 18 stycznia 2005 r. w sprawie dawek
granicznych promieniowania jonizującego, specyfikę wykonywanej
działalności zawodowej i specyfikę pracy osoby narażonej (art. 23
prawa atomowego).
Jakie podstawowe wymogi muszą być spełnione przy zatrud�
nianiu pracownika w warunkach narażenia na promieniowanie jo �
nizujące?
Według art. 10 prawa atomowego, pracownik może być zatrud�
niony w warunkach narażenia na działanie promieniowania jonizu�
jącego po orzeczeniu braku przeciwwskazań do takiego zatrudnienia
wydanym przez uprawnionego lekarza, tj. lekarza posiadającego od�
powiednie kwalifikacje. Kwalifikacje uprawnionego lekarza, tryb
wydawania i przechowywania orzeczeń oraz rodzaje i częstotliwość
badań stanu zdrowia pracowników zatrudnionych w warunkach na�
rażenia na promieniowanie jonizujące określają przepisy prawa pra�
cy, chyba że ustawa - Prawo atomowe stanowi inaczej.
Do pracy przy materiale jądrowym, z
ródle promieniowania joni�
zującego, odpadach promieniotwórczych lub wypalonym paliwie ją�
drowym można dopuścić pracownika, który posiada odpowiednią do
162
stanowiska pracy znajomość przepisów z zakresu bezpieczeństwa ją�
drowego i ochrony radiologicznej oraz niezbędne umiejętności.
Kierownik jednostki organizacyjnej jest obowiązany zapewnić
prowadzenie wstępnych i okresowych - nie rzadziej niż co 5 lat -
szkoleń pracowników w zakresie bezpieczeństwa jądrowego i ochro�
ny radiologicznej, zgodnie z opracowanym przez siebie programem.
Szkoleniem takim powinni być objęci również pracownicy uczestni�
czący w transporcie materiałów jądrowych, z
ródeł promieniotwór�
czych, odpadów promieniotwórczych lub wypalonego paliwa jądro�
wego. Szkolenia powyższe powinny obejmować w szczególności:
1) ogólne procedury ochrony radiologicznej i podejmowane
środki ostrożności związane z działalnością wykonywaną przez jed�
nostkę organizacyjną,
2) procedury ochrony radiologicznej i podejmowane środki
ostrożności związane z konkretnym stanowiskiem pracy,
3) w przypadku kobiet - także informację o konieczności nie�
zwłocznego powiadomienia kierownika jednostki organizacyjnej
o ciąży oraz informację o ryzyku skażenia promieniotwórczego
dziecka karmionego piersią przez matkę, w przypadku gdy istnieje
możliwość skażenia promieniotwórczego ciała matki.
Programy szkoleń, opracowane przez kierownika jednostki organi�
zacyjnej działającej na podstawie zezwolenia, podlegają zatwierdze�
niu przez organ, który wydał zezwolenie (art. 11 prawa atomowego).
Jak stanowi przepis art. 22 prawa atomowego, przed zatrud�
nieniem pracownika w warunkach narażenia na działanie promienio�
wania jonizującego kierownik jednostki organizacyjnej jest obowią�
zany wystąpić do Prezesa Państwowej Agencji Atomistyki z wnios�
kiem o informację z centralnego rejestru dawek o dawkach otrzyma�
nych przez tego pracownika w roku kalendarzowym, w którym wy�
stępuje z wnioskiem, oraz w okresie czterech poprzednich lat kalen�
darzowych.
Zgodnie z art. 26 prawa atomowego, kierownik jednostki orga�
nizacyjnej zatrudniającej pracowników w warunkach narażenia jest
obowiązany zapewnić:
1) opiekę medyczną pracownikom oraz niezbędne środki ochro�
ny indywidualnej i sprzęt dozymetryczny, stosownie do warunków
narażenia,
163
2) prowadzenie pomiarów dawek indywidualnych albo pomia�
rów dozymetrycznych w środowisku pracy oraz rejestrowanie da�
nych w tym zakresie.
Kierownik jednostki organizacyjnej jest obowiązany zapewnić
pracownikom zewnętrznym ochronę radiologiczną równoważną
ochronie, jaką zapewnia pracownikom zatrudnionym w jednostce
organizacyjnej. Każdemu pracownikowi zewnętrznemu Prezes Pań�
stwowej Agencji Atomistyki wydaje indywidualny dokument naraże�
nia pracownika zewnętrznego (paszport dozymetryczny), w którym
pracodawca zewnętrzny i kierownik jednostki organizacyjnej
umieszczają informacje określone w przepisach wydanych na pod�
stawie art. 29 ust. 3 pkt 2 prawa atomowego, do wydania których
zobligowana została Rada Ministrów (art. 29 prawa atomowego).
Pracownikiem zewnętrznym - w rozumieniu art. 3 pkt 30 prawa
atomowego - jest pracownik zaliczony do kategorii A, zatrudniony
przez pracodawcę zewnętrznego lub wykonujący działalność na włas�
ny rachunek, prowadzący dowolną działalność na terenie kontrolo�
wanym, za który nie jest odpowiedzialny ani on, ani jego pracodaw�
ca. Natomiast pracodawcą zewnętrznym jest pracodawca zatrudnia�
jący pracowników kategorii A, prowadzących dowolną działalność
na terenie kontrolowanym u innego pracodawcy (art. 3 pkt 28 pra�
wa atomowego).
Za nadzór medyczny nad pracownikami kategorii A odpowie�
dzialny jest kierownik jednostki organizacyjnej oraz uprawniony le�
karz, któremu zapewnia się dostęp do informacji niezbędnych do
wydania orzeczenia o zdolności tych pracowników do wykonywania
określonej pracy, łącznie z informacją o warunkach środowiskowych
w miejscu pracy. Nadzór medyczny obejmuje wstępne badania le�
karskie pracownika przed jego zatrudnieniem dla określenia, czy
pracownik może być zatrudniony w kategorii A, oraz okresowe ba�
dania lekarskie przeprowadzane co najmniej raz w roku, które po�
zwalają stwierdzić, czy pracownik może nadal wykonywać swoje
obowiązki. Dla każdego pracownika kategorii A uprawniony lekarz
zakłada dokumentację medyczną, prowadzoną i aktualizowaną przez
cały okres zaliczenia do tej kategorii. Dokumentacja jest przechowy�
wana do dnia osiągnięcia przez pracownika wieku 75 lat, jednak nie
164
krócej niż przez 30 lat od dnia zakończenia przez niego pracy
w warunkach narażenia. Dokumentacja medyczna obejmuje infor�
macje o rodzaju wykonywanej pracy, wynikach badań lekarskich
przeprowadzonych przed podjęciem zatrudnienia w kategorii
A i o wynikach badań okresowych oraz rejestr dawek indywidual�
nych, o którym była wcześniej mowa. Po ustaniu zatrudnienia
w warunkach narażenia uprawniony lekarz może zalecić kontynu�
ację nadzoru medycznego, jeżeli uzna to za konieczne dla ochrony
zdrowia pracownika (art. 30 prawa atomowego).
W przypadku stwierdzonego przekroczenia którejkolwiek z da�
wek granicznych, określonych w powołanym wyżej rozporządzeniu
RM z dnia 18 stycznia 2005 r., kierownik jednostki organizacyjnej
jest obowiązany skierować pracownika na badania lekarskie. Dalsza
praca w warunkach narażenia wymaga zgody uprawnionego lekarza.
W razie braku takiej zgody na dalsze zatrudnienie pracownika
w warunkach narażenia stosuje się odpowiednio przepisy prawa pra�
cy odnoszące się do pracownika, u którego stwierdzono objawy
wskazujące na powstanie choroby zawodowej (art. 31 prawa atomo�
wego). Od orzeczenia uprawnionego lekarza pracownikowi służy
odwołanie do sądu pracy (art. 32 prawa atomowego).
Jakie zasady ochrony pracowników przed promieniowaniem jo �
nizującym powinny być stosowane podczas pracy na terenie kon�
trolowanym?
Na podstawie delegacji zawartej w art. 29 ust. 3 prawa atomo�
wego, Rada Ministrów wydała rozporządzenie z dnia 27 kwietnia
2004 r. w sprawie ochrony przed promieniowaniem jonizującym
pracowników zewnętrznych narażonych podczas pracy na terenie
kontrolowanym (DzU nr 102, poz. 1064). Rozporządzenie to doko�
nuje transpozycji dyrektywy 90/641/Euratom z dnia 4 grudnia 1990 r.
w sprawie praktycznej ochrony pracowników zewnętrznych narażo�
nych na promieniowanie jonizujące podczas pracy na terenie kontro�
lowanym (DzUrz WE L 349 z 13.12.1990). Rozporządzenie weszło
w życie z dniem uzyskania przez Polskę członkostwa w Unii Euro�
pejskiej, tj. z dniem 1 maja 2004 r. Rozporządzenie to określa:
165
1) szczegółowe obowiązki kierownika jednostki organizacyjnej,
pracodawcy zewnętrznego i pracownika zewnętrznego w zakresie
ochrony radiologicznej pracowników zewnętrznych narażonych pod�
czas pracy na terenie kontrolowanym,
2) informacje umieszczane przez kierownika jednostki organiza�
cyjnej, pracodawcę zewnętrznego i uprawnionego lekarza w pasz�
porcie dozymetrycznym,
3) tryb wydawania oraz wzór paszportu dozymetrycznego.
Zgodnie z ż 2 powołanego rozporządzenia RM z dnia 27 kwiet�
nia 2004 r., kierownik jednostki organizacyjnej, w zakresie ochrony
radiologicznej pracowników zewnętrznych narażonych podczas pra�
cy na terenie kontrolowanym jest w szczególności obowiązany:
1) sprawdzić, czy pracownicy zewnętrzni posiadają aktualne
orzeczenia lekarskie o zdolności do pracy, w tym stwierdzające brak
przeciwwskazań do pracy w warunkach narażenia, wydane przez
uprawnionego lekarza,
2) zapewnić pracownikom przeszkolenie specjalistyczne
uwzględniające specyfikę terenu kontrolowanego i planowanej pra�
cy, niezależnie od podstawowego szkolenia w zakresie bezpieczeń�
stwa jądrowego i ochrony radiologicznej,
3) zapewnić im niezbędne środki ochrony indywidualnej, sto�
sownie do warunków narażenia,
4) zapewnić warunki pracy umożliwiające przestrzeganie zasad
ochrony radiologicznej oraz ograniczeń dawek promieniowania joni�
zującego zgodnie z art. 8, 9, 13, 14, 19 i art. 25 pkt 1 prawa ato�
mowego,
5) zapewnić prowadzenie pomiaru dawek indywidualnych oraz
innych pomiarów dozymetrycznych w sposób dostosowany do wa�
runków narażenia, jak również prowadzenie dokumentacji tych po�
miarów zgodnie z wymaganiami przepisów wydanych na podstawie
art. 28 pkt 1 prawa atomowego, oraz dokonywanie w tym zakresie
wpisów w paszportach dozymetrycznych.
Stosownie do przepisów ż 3 powołanego rozporządzenia RM
z dnia 27 kwietnia 2004 r., pracodawca zewnętrzny w zakresie
ochrony radiologicznej swoich pracowników narażonych podczas
pracy na terenie kontrolowanym w szczególności powinien zapewnić:
166
1) przestrzeganie zasad ochrony radiologicznej oraz ograniczeń
dawek promieniowania jonizującego zgodnie z przepisami prawa
atomowego,
2) podstawowe szkolenie pracowników w zakresie bezpieczeń�
stwa jądrowego i ochrony radiologicznej, obejmujące informację
0 zagrożeniach związanych z pracą w warunkach narażenia na pro�
mieniowanie jonizujące i stosowanych środkach ochrony oraz o zna�
czeniu przestrzegania odpowiednich wymagań technicznych i me�
dycznych w tym zakresie,
3) objęcie pracowników oceną narażenia, a także nadzorem me�
dycznym stosownie do art. 26, 30 i 31 prawa atomowego, w tym
badaniami lekarskimi w celu uzyskania orzeczenia uprawnionego le�
karza o zdolności pracownika do pracy z określeniem, jeśli wynika
to z klasyfikacji medycznej pracownika zgodnie z art. 17 ust. 7 pra�
wa atomowego, warunków dopuszczenia do pracy uwzględniających
zagrożenia napromieniowaniem zewnętrznym, skażeniami we�
wnętrznymi oraz ewentualne przeciwwskazania zdrowotne w stoso�
waniu środków ochrony dróg oddechowych, potwierdzone odpo�
wiednimi wpisami w częściach D6, D7 i D8 paszportu dozyme�
trycznego dokonanymi przez uprawnionego lekarza,
4) uzyskanie paszportów dozymetrycznych dla zatrudnianych
przez siebie pracowników zewnętrznych przed skierowaniem ich do
prac na terenie kontrolowanym innej jednostki organizacyjnej i do�
konanie wpisów w częściach D9 i D10 tych paszportów,
5) uaktualnianie danych radiologicznych indywidualnego moni�
toringu narażenia poszczególnych pracowników w częściach D4, D5
1 D9 paszportów dozymetrycznych, w szczególności danych, o któ�
rych mowa w ż 7 pkt 1 lit. b powołanego rozporządzenia RM
z dnia 27 kwietnia 2004 r., a także w centralnym rejestrze dawek in�
dywidualnych.
Pracodawca zewnętrzny może, w drodze umowy, powierzyć kie�
rownikowi jednostki organizacyjnej wykonanie wszystkich lub nie�
których obowiązków wymienionych wyżej w pkt. 1-3 i 5. W przy�
padku pracownika zewnętrznego wykonującego na własny rachunek
działalność na terenie kontrolowanym, obowiązki pracodawcy ze�
167
wnętrznego określone wyżej wykonuje ten pracownik (ż 3 powoła�
nego rozporządzenia RM z dnia 27 kwietnia 2004 r.).
W zakresie ochrony radiologicznej pracownik zewnętrzny nara�
żony podczas pracy na terenie kontrolowanym jest obowiązany:
1) przestrzegać zasad bezpiecznej pracy w warunkach naraże�
nia, w tym szczegółowych przepisów obowiązujących na danym
stanowisku pracy w jednostce organizacyjnej, w której wykonuje
pracę na terenie kontrolowanym,
2) współdziałać z kierownikiem jednostki organizacyjnej w za�
kresie poprawy warunków pracy i właściwej kontroli otrzymanych
dawek promieniowania jonizującego,
3) dbać o terminowość i kompletność wpisów w paszporcie do�
zymetrycznym (ż 4 powołanego rozporządzenia RM z dnia 27
kwietnia 2004 r.).
Kierownik jednostki organizacyjnej przed dopuszczeniem pra�
cownika zewnętrznego do wykonywania prac na terenie kontrolowa�
nym jest obowiązany sprawdzić, czy wpisy do paszportu dozyme�
trycznego pracownika zawierają odpowiednie informacje oraz:
1) sprawdzić na podstawie wpisów do paszportu dozymetrycz�
nego, czy wykonywanie przewidzianych prac nie narusza wymagań,
o których mowa w ż 2 pkt 4 powołanego rozporządzenia RM z dnia
27 kwietnia 2004 r., w zakresie dopuszczalnego narażenia pracow�
nika i udokumentować to,
2) sprawdzić, czy zostały spełnione pozostałe warunki, o któ�
rych mowa w ż 2 pkt 1-3 i 5 powołanego rozporządzenia RM,
3) w przypadku dopuszczenia pracownika zewnętrznego do prac
na terenie kontrolowanym dokonać wpisu do jego paszportu dozy�
metrycznego, potwierdzającego rozpoczęcie wykonywania tych prac.
Informacje umieszczane w paszporcie dozymetrycznym pracow�
nika zewnętrznego przed przystąpieniem do pracy na terenie kontro�
lowanym obejmują:
1) nazwę, adres i numer REGON pracodawcy zewnętrznego,
2) medyczną klasyfikację pracownika zewnętrznego wraz z datą
ostatniego badania okresowego,
3) wyniki oceny dawek indywidualnych otrzymanych przez pra�
cownika zewnętrznego (ż 5 powołanego rozporządzenia RM z dnia
27 kwietnia 2004 r.).
168
Zgodnie z ż 6 powołanego rozporządzenia RM, kierownik jed�
nostki organizacyjnej w okresie wykonywania przez pracownika ze�
wnętrznego pracy na terenie kontrolowanym dokonuje w jego pasz�
porcie dozymetrycznym w częściach D2 i D3 wpisów obejmujących:
1) datę początku i końca każdego z okresów wykonywania
przez pracownika zewnętrznego pracy na terenie kontrolowanym,
2) zmierzone dawki równoważne, dawki od narażenia we�
wnętrznego oraz dawkę skuteczną (efektywną) na koniec każdego
z kolejnych okresów narażenia, w całym okresie pracy na terenie
kontrolowanym w danej jednostce organizacyjnej.
W sytuacjach przekroczenia dawek granicznych kierownik jed�
nostki organizacyjnej dokonuje odpowiednich wpisów w części D5
paszportu dozymetrycznego.
Kierownik jednostki organizacyjnej po zakończeniu przez pracow�
nika zewnętrznego wykonywania pracy na terenie kontrolowanym:
1) niezwłocznie dokonuje w paszporcie dozymetrycznym:
a) wpisu potwierdzającego zakończenie wykonywania pracy
w tej jednostce z datą końca ostatniego z okresów narażenia,
b) uaktualnienia danych w częściach D4, D5 i D9, w przypad�
ku, o którym mowa w ż 5 ust. 4 powołanego rozporządzenia RM,
niezwłocznie po ich uzyskaniu;
2) rejestruje dane dotyczące narażenia pracownika zewnętrznego
obejmujące:
a) informacje o pracowniku zawarte w częściach B i C jego
paszportu dozymetrycznego,
b) informacje o pracodawcy zewnętrznym zawarte w części D10,
c) wyniki pomiarów dozymetrycznych stanowiących podstawę
oceny dawki promieniowania jonizującego otrzymanej przez pra�
cownika zewnętrznego zawarte w częściach D2 i D3 paszportu do�
zymetrycznego, wraz z informacją o podmiocie dokonującym po�
miarów i o stosowanych metodach pomiarowych;
3) przekazuje dane o narażeniu pracownika zewnętrznego do
centralnego rejestru dawek i uprawnionemu lekarzowi, ze wskaza�
niem, że dotyczy to pracownika zewnętrznego, i podaniem numeru
jego paszportu dozymetrycznego (ż 7 powołanego rozporządzenia
RM z dnia 27 kwietnia 2004 r.).
169
Paszport dozymetryczny wydaje Prezes Państwowej Agencji
Atomistyki na pisemny wniosek pracodawcy zewnętrznego,
a w przypadku pracownika zewnętrznego wykonującego działalność
na własny rachunek, na wniosek tego pracownika, zawierający:
1) nazwę, adres i numer REGON pracodawcy zewnętrznego,
2) imię i nazwisko, płeć, adres, datę i miejsce urodzenia oraz
numer PESEL, a w przypadku cudzoziemca numer paszportu albo
innego dokumentu potwierdzającego tożsamość pracownika ze�
wnętrznego.
Wzór paszportu dozymetrycznego stanowi załącznik do powoła�
nego rozporządzenia RM (ż 8 powołanego rozporządzenia RM
z dnia 27 kwietnia 2004 r.).
Kto prowadzi i w jakiej formie rejestr dawek indywidualnych?
Zgodnie z przepisami ż 2 rozporządzenia Rady Ministrów
z dnia 5 listopada 2002 r. w sprawie wymagań dotyczących rejestra�
cji dawek indywidualnych (DzU nr 207, poz. 1753), wydanego na
podstawie art. 28 prawa atomowego - rejestracja dawek indywidu�
alnych otrzymywanych przez pracowników kategorii A jest dokony�
wana w rejestrze, który obejmuje następujące dane:
1) nazwisko, imiona, nazwisko rodowe, płeć, datę i miejsce uro�
dzenia, imiona rodziców pracownika;
2) informację o rodzaju pracy wykonywanej przez pracownika
w okresie rejestracyjnym, tj. w okresie, dla którego jest dokonywa�
na ocena narażenia pracowników;
3) uzyskaną z centralnego rejestru dawek informację o daw�
ce skutecznej (efektywnej), otrzymanej przez pracownika przed za�
trudnieniem w warunkach narażenia w jednostce organizacyjnej,
z wyodrębnieniem dawek otrzymanych w ostatnich 4 latach kalen�
darzowych;
4) wyniki pomiarów dozymetrycznych stanowiących podstawę
oceny dawki skutecznej (efektywnej) w okresie rejestracyjnym,
wraz z informacją o podmiocie dokonującym pomiarów i o stoso�
wanych metodach pomiarowych;
5) ocenę dawki skutecznej (efektywnej), w tym skutecznej daw�
ki obciążającej, a także, w zależności od rodzaju pracy wykonywa�
170
nej przez pracownika, dawek równoważnych dla soczewek oczu,
skóry oraz dłoni, przedramion, stóp i podudzi, otrzymanych przez
pracownika w okresie rejestracyjnym, wraz z informacją o podmio�
cie dokonującym oceny i o podstawie oceny;
6) informację o okolicznościach, w jakich powstało narażenie:
a) w wyniku wykonywania przez pracownika rutynowych czyn�
ności,
b) na skutek przypadku, o którym mowa w art. 16 ust. 1 ustawy,
c) w szczególnych przypadkach, o których mowa w art. 19 ust.
1 ustawy,
d) na skutek narażenia wyjątkowego, o którym mowa w art. 20
ust. 1 ustawy.
Okres rejestracyjny obejmuje rok kalendarzowy, z tym że kie�
rownik jednostki organizacyjnej może, w zależności od rodzaju pra�
cy wykonywanej przez pracownika, określić krótszy okres rejestra�
cyjny. Jeżeli narażenia powstały w okolicznościach wymienionych
wyżej w pkt 6 lit. b-d, okresem rejestracyjnym jest okres narażenia.
Dawek indywidualnych otrzymanych w okolicznościach wymie�
nionych wyżej w pkt 6 lit. a i b, nie sumuje się z dawkami indywi�
dualnymi otrzymanymi w okolicznościach wymienionych w pkt 6
lit. c i d.
Rejestr dawek indywidualnych jest prowadzony w formie pisem�
nej lub elektronicznej księgi rejestrowej, składającej się z kart ewi�
dencyjnych odrębnych dla każdego pracownika. Karty ewidencyj�
ne rejestru dawek indywidualnych obejmują dane określone wyżej
w ż 2 powołanego rozporządzenia RM (ż 3 powołanego rozporzą�
dzenia RM z dnia 5 listopada 2002 r.).
Dane do rejestracji dawek indywidualnych oraz dokumenty sta�
nowiące podstawę rejestracji przechowuje się do dnia osiągnięcia
przez pracownika wieku 75 lat, jednak nie krócej niż przez okres 30
lat od dnia zakończenia przez niego pracy w warunkach narażenia
w danej jednostce organizacyjnej. Jeżeli rejestr dawek indywidual�
nych jest prowadzony w formie elektronicznej księgi rejestrowej,
kierownik jednostki organizacyjnej sporządza na informatycznych
nośnikach danych kopię zawartych w księdze danych, co najmniej
raz na miesiąc według stanu na ostatni dzień miesiąca. Kopię da�
171
nych zawartych w księdze przechowuje się przez okres 5 lat od dnia
sporządzenia (ż 4 i 5 powołanego rozporządzenia RM z dnia 5 li�
stopada 2002 r.).
Przepisy ż 2, 3 i 5 powołanego rozporządzenia RM z dnia 5 li�
stopada 2002 r. stosuje się odpowiednio do rejestracji dawek indy-
wi dualnych otrzymywanych przez pracowników kategorii B, jeżeli
zezwolenie na prowadzenie działalności związanej z narażeniem za�
wiera warunek prowadzenia oceny narażenia tych pracowników wy�
konujących prace określone w zezwoleniu na podstawie pomiarów
dawek indywidualnych. Przepisy ż 2 ust. 1 pkt 1, 4-6 ust. 2 i 3 oraz
ż 3-5 powołanego rozporządzenia RM stosuje się odpowiednio do
rejestracji dawek indywidualnych otrzymywanych przez inne osoby
niż pracownicy kategorii A, w sytuacji narażenia:
1) na skutek przypadku, o którym mowa w art. 16 ust. 1 prawa
atomowego,
2) wyjątkowego, o którym mowa w art. 20 ust. 1 prawa atomowe�
go (ż 6 powołanego rozporządzenia RM z dnia 5 listopada 2002 r.).
Kierownik jednostki organizacyjnej przekazuje w terminie do
dnia 15 kwietnia roku następnego:
1) uprawnionemu lekarzowi prowadzącemu dokumentację me�
dyczną pracowników kategorii A dane, o których mowa w ż 2 ust.
1 powołanego rozporządzenia RM,
2) do centralnego rejestru dawek dane, o których mowa w ż 2
ust. 1 pkt 1, 5 i 6 powołanego rozporządzenia RM
- dotyczące roku kalendarzowego poprzedzającego przekazanie.
W przypadku gdy praca w warunkach narażenia ustała przed
upływem roku kalendarzowego, przekazanie powyższych danych
następuje niezwłocznie po ustaniu tej pracy. Niezwłocznie po usta�
niu narażenia osób wymienionych w ż 6 ust. 2 powołanego rozpo�
rządzenia RM z dnia 5 listopada 2002 r., kierownik jednostki orga�
nizacyjnej w sytuacji narażenia na skutek przypadku, o którym mo�
wa w art. 16 ust. 1 prawa atomowego, oraz osoba kierująca usuwa�
niem skutków zdarzenia radiacyjnego lub działaniami interwencyj�
nymi w sytuacji narażenia wyjątkowego, przekazują:
1) do centralnego rejestru dawek dane określone w ż 2 ust. 1
pkt 1, 5 i 6 powołanego rozporządzenia RM,
172
2) uprawnionemu lekarzowi dane określone w ż 2 ust. 1 powo�
łanego rozporządzenia RM - w przypadku osób wymienionych
w art. 20 ust. 3 prawa atomowego.
Dane wymienione wyżej przekazuje się do centralnego rejestru
dawek w formie karty zgłoszeniowej. Wzór karty zgłoszeniowej do
centralnego rejestru dawek określa załącznik nr 1 do rozporządzenia
(ż 7 powołanego rozporządzenia RM z dnia 5 listopada 2002 r.).
Centralny rejestr dawek jest prowadzony w formie elektronicz�
nej bazy danych składającej się z ułożonych alfabetycznie elektro�
nicznych kart ewidencyjnych, odrębnych dla każdego pracownika
kategorii A oraz inne osoby. Wzór karty ewidencyjnej centralnego
rejestru dawek określa załącznik nr 2 do rozporządzenia. Wprowa�
dzenie danych do centralnego rejestru dawek odbywa się na podsta�
wie kart zgłoszeniowych (ż 8 powołanego rozporządzenia RM
z dnia 5 listopada 2002 r.).
Dane w centralnym rejestrze dawek oraz karty zgłoszeniowe
przechowuje się do dnia osiągnięcia przez pracownika kategorii A
lub osobę, o której mowa w ż 6 ust. 2 powołanego rozporządzenia
RM, wieku 75 lat, jednak nie krócej niż przez okres 30 lat, licząc
od końca roku kalendarzowego, w którym sporządzono ostatni wpis
w centralnym rejestrze dawek dotyczący pracownika lub tej osoby
(ż 9 powołanego rozporządzenia RM z dnia 5 listopada 2002 r.).
Prezes Państwowej Agencji Atomistyki sporządza na informa�
tycznych nośnikach danych kopię zawartych w centralnym rejestrze
dawek danych, corocznie według stanu na dzień 31 grudnia. Kopię
danych przechowuje się przez okres 5 lat od zakończenia roku,
w którym została sporządzona. Z centralnego rejestru dawek Prezes
Państwowej Agencji Atomistyki przekazuje dane o dawkach otrzy�
manych przez osobę, której dane są zarejestrowane w rejestrze,
z uwzględnieniem okoliczności narażenia:
1) na wniosek kierownika jednostki organizacyjnej, w której
osoba ta ma być zatrudniona w warunkach narażenia,
2) na wniosek osoby, której dane są zarejestrowane w rejestrze.
Wniosek kierownika jednostki organizacyjnej powinien zawierać:
1) nazwę, adres, numer REGON jednostki organizacyjnej, której
kierownik występuje z wnioskiem,
173
2) imię i nazwisko, nazwisko rodowe, płeć, datę i miejsce uro�
dzenia, imiona rodziców osoby, której dotyczy wniosek,
3) oświadczenie kierownika jednostki organizacyjnej, że zamie�
rza zatrudnić osobę, której dotyczy wniosek, w kierowanej przez
siebie jednostce organizacyjnej, wraz z określeniem rodzaju pracy,
którą ta osoba ma wykonywać,
4) określenie okresu, jaki ma obejmować informacja o dawkach
otrzymanych przez osobę, która ma być zatrudniona w warunkach
narażenia,
5) datę sporządzenia wniosku,
6) pieczęć i podpis kierownika jednostki organizacyjnej.
Natomiast wniosek osoby, której dane są zarejestrowane w reje�
strze, powinien zawierać:
1) nazwisko, imiona, nazwisko rodowe, datę i miejsce urodze�
nia, imiona rodziców, miejsce zamieszkania osoby występującej
z wnioskiem,
2) określenie okresu, jaki ma obejmować informacja o dawkach
otrzymanych przez osobę występującą z wnioskiem, i jej podpis.
Na wniosek osoby, której dane są zarejestrowane w centralnym
rejestrze dawek, uzasadniony zamiarem podjęcia pracy w warun�
kach narażenia poza granicami kraju, Prezes Państwowej Agencji
Atomistyki przekazuje jej w języku angielskim dane o otrzymanych
przez nią dawkach indywidualnych (ż 10 i 11 powołanego rozpo�
rządzenia RM z dnia 5 listopada 2002 r.).
W przypadku wystąpienia z wnioskiem przez kierownika jed�
nostki organizacyjnej, w której dana osoba ma być zatrudniona
w warunkach narażenia, Prezes Państwowej Agencji Atomistyki
przekazuje dane o dawkach indywidualnych otrzymanych przez pra�
cowników kategorii A przed dniem wejścia w życie rozporządzenia,
na podstawie informacji uzyskanych od podmiotów, które przed tym
dniem prowadziły pomiary dawek indywidualnych oraz ocenę da�
wek od narażenia wewnętrznego:
1) Instytutu Medycyny Pracy w A
odzi,
2) Centralnego Laboratorium Ochrony Radiologicznej w War�
szawie,
3) Wojskowego Instytutu Higieny i Epidemiologii w Warszawie,
174
4) Instytutu Fizyki Jądrowej w Krakowie,
5) Głównego Instytutu Górnictwa w Katowicach,
6) Instytutu Energii Atomowej w Otwocku-Swierku.
Podmioty, które prowadziły pomiary dawek indywidualnych
oraz ocenę dawek od narażenia wewnętrznego, przekazują Prezeso�
wi Agencji na jego wniosek informacje, o których mowa w ust. 1,
w terminie 7 dni od dnia otrzymania wniosku (ż 12 powołanego
rozporządzenia RM z dnia 5 listopada 2002 r.).
5. WYKONYWANIE PRAC
O SZCZEGÓLNYM ZAGROŻENIU DLA ZDROWIA
LUB ŻYCIA
Do czego jest obowiązany pracodawca prowadzący działalność
stwarzającą możliwość wystąpienia nagłego niebezpieczeństwa dla
zdrowia lub życia pracowników?
Zgodnie z art. 224 k.p., pracodawca prowadzący działalność,
która stwarza możliwość wystąpienia nagłego niebezpieczeństwa dla
zdrowia lub życia pracowników, jest obowiązany podejmować dzia�
łania zapobiegające takiemu niebezpieczeństwu. Przede wszystkim
w takich przypadkach pracodawca jest obowiązany zapewnić:
1) odpowiednie do rodzaju niebezpieczeństwa urządzenia
i sprzęt ratowniczy oraz ich obsługę przez osoby należycie prze�
szkolone,
2) udzielenie pierwszej pomocy poszkodowanym.
Przepisy powyższe nie naruszają jednak wymagań, określonych
w odrębnych przepisach, dotyczących katastrof i innych nadzwy�
czajnych zagrożeń.
Możliwość wystąpienia nagłego niebezpieczeństwa dla zdrowia
lub życia pracowników występuje w wielu zakładach pracy, np.
w przemyśle rafineryjnym i innych zakładach stosujących materiały
i substancje o właściwościach łatwopalnych, wybuchowych czy tok�
sycznych. Pracodawca prowadzący taką działalność musi liczyć się
175
z możliwością wystąpienia nagłego niebezpieczeństwa zagrażaj ące-
go zdrowiu lub życiu pracowników, którego nie jest w stanie prze�
widzieć, i podejmować odpowiednie działania zapobiegające takie�
mu niebezpieczeństwu.
Jakie prace powinny być wykonywane przez co najmniej dwie
osoby?
Pracodawca jest też obowiązany zapewnić, aby prace, przy któ�
rych istnieje możliwość wystąpienia szczególnego zagrożenia dla
zdrowia lub życia ludzkiego, były wykonywane przez co najmniej
dwie osoby, w celu zapewnienia asekuracji. Rodzaje takich prac
określone zostały w załączniku do rozporządzenia Ministra Pracy
i Polityki Socjalnej z dnia 28 maja 1996 r. w sprawie rodzajów
prac, które powinny być wykonywane przez co najmniej dwie oso�
by (DzU nr 62, poz. 288), wydanym na podstawie art. 225 ż 2
k.p.). W załączniku tym wymienionych zostało kilkadziesiąt rodza�
jów prac, które powinny być wykonywane przez co najmniej dwie
osoby w celu zapewnienia asekuracji, jak np.:
" prace wykonywane wewnątrz zbiorników, kotłów, silosów
i urządzeń technologicznych, w tym prace w zbiornikach otwartych,
które nie pozwalają na bezpośredni kontakt wizualny co najmniej
z jednym pracownikiem,
" prace w pomieszczeniach, w których występują gazy lub pary
trujące, żrące albo duszące, przy których wykonywaniu wymagane
jest stosowanie środków ochrony indywidualnej,
" prace związane z:
- montażem i demontażem studzienek, stacji pomp wodnych
przy głębokościach większych od 2 m,
- odmulaniem i pogłębianiem cieków i zbiorników wodnych,
- budową i pogłębianiem studni kopanych przy głębokościach
większych od 2 m,
" prace na czynnych gazociągach i przemysłowych instalacjach
gazowych,
" prace na stanowiskach organizowanych w magazynach sub�
stancji trujących i żrących,
" prace przy usuwaniu skażeń chemicznych,
176
" prace związane z transportowaniem i stosowaniem materiałów
wybuchowych,
" prace przy usuwaniu skutków wypadków i awarii radiacyjnych,
" prace związane z transportem i przeładunkiem materiałów
promieniotwórczych, wymagające nadzoru dozymetrycznego,
" prace w sterowniach i przy kanałach reaktorów jądrowych
oraz w sterowniach i bunkrach akceleratorów,
" prace związane z obsługą studzienek i zbiorników ścieków ra�
dioaktywnych,
" prace badawcze z użyciem urządzeń plazmowych do syntezy
termojądrowej,
" prace związane z konserwacją, montażem i naprawą dz
wigów,
suwnic, żurawi wieżowych i samojezdnych, układnic magazyno�
wych i schodów ruchomych,
" prace spawalnicze, cięcie gazowe i elektryczne oraz inne pra�
ce wymagające posługiwania się otwartym z
ródłem ognia w po�
mieszczeniach zamkniętych albo w pomieszczeniach zagrożonych
pożarem lub wybuchem,
" prace wykonywane w pobliżu nie osłoniętych urządzeń elek�
troenergetycznych lub ich części, znajdujących się pod napięciem,
" prace przy wyłączonych spod napięcia elektroenergetycznych
liniach napowietrznych, które krzyżują się z liniami znajdującymi
się pod napięciem,
" prace przy wykonywaniu prób i pomiarów w zakładach ener�
getycznych oraz innych zakładach przy urządzeniach elektroenerge�
tycznych, z wyłączeniem prac stale wykonywanych przez wyzna�
czonych pracowników w ustalonych miejscach pracy (laboratoria,
stacje prób),
" prace przy budowie i eksploatacji napowietrznych linii elek�
troenergetycznych i linii telekomunikacyjnych wykonywanych:
- w terenie trudno dostępnym lub zalesionym, wymagającym
ścinania drzew,
- przy wymianie słupów i przewodów na słupach,
" prace na obiektach radiokomunikacyjnych w terenie górskim
trudno dostępnym,
" prace konserwacyjne przy nadajnikach radiowych i telewizyj�
nych oraz prace wykonywane na polach antenowych,
177
" prace wykonywane na wysokości powyżej 2 m w przypad�
kach, w których wymagane jest zastosowanie środków ochrony in�
dywidualnej przed upadkiem z wysokości,
" prace w wykopach i wyrobiskach o głębokości większej od 2 m,
" prace geodezyjno-melioracyjne na terenach bagiennych,
" prace w kesonach i prace nurków,
" prace malarzy, konserwatorów okrętowych, wykonywane poza
burtą statku lub z zewnętrznego rusztowania wiszącego oraz prace
na masztach,
" prace związane z otwieraniem i zamykaniem luków ładowni
na statkach,
" prace na otwartych pokładach statków w warunkach sztormo�
wych oraz na stanowiskach manewrowych, cumowniczych na dzio�
bie i rufie,
" prace na statkach przy przeładunkach i manipulacjach materia�
łów niebezpiecznych,
" prace przy oznakowywaniu i remoncie dróg na odcinkach nie
zamkniętych dla ruchu,
" prace maszynistów kolejowych zatrudnionych na:
- lokomotywach elektrycznych nie wyposażonych w dwa ak�
tywne systemy zabezpieczeń, tj. czuwak aktywny i system samo�
czynnego hamowania pociągu,
- pojazdach trakcyjnych, poruszających się z szybkością powy�
żej 130 km/h,
- lokomotywach prowadzących pociągi w ruchu towarowym po
liniach, na których miarodajne pochylenie na obsługiwanym odcin�
ku jest większe niż 15 promili na długości 1000 m,
" prace operatorów sprężarek chłodniczych, prace przy napełnia�
niu instalacji amoniakiem oraz prace wykonywane w komorach chłod�
niczych, gdy drzwi do tych komór otwierane są tylko z zewnątrz,
" prace przy ogłuszaniu zwierząt w zakładach przemysłu mię�
snego,
" prace związane z obsługą i zabiegami weterynaryjnymi zwie�
rząt dużych w stacjach hodowli i unasienniania,
" prace związane z dokarmianiem ryb z łódki,
" prace związane ze stosowaniem:
178
- środków ochrony roślin podczas zabiegu fumigacji,
- środków ochrony roślin w uprawach pod osłonami i w po�
mieszczeniach zamkniętych,
" prace związane ze świadczeniem usług w zakresie stosowania
preparatów ochrony roślin w formie płynnej, zaliczanych do pierw�
szej kategorii toksyczności,
" prace przy pozyskiwaniu drewna w lesie,
" prace związane z ratownictwem górskim.
6. POWSTRZYMANIE SI
OD WYKONYWANIA PRACY
Kiedy pracownik może powstrzymać się od wykonywania pracy?
Przepisy art. 210 k.p. przewidują dwie różne sytuacje, w których
pracownik może jednostronnie powstrzymać się od wykonywania
pracy, bez ujemnych dla siebie konsekwencji, a nawet z zachowa�
niem prawa do wynagrodzenia. Unormowania te są zgodne z art. 13
konwencji nr 155 Międzynarodowej Organizacji Pracy z 1981 r.,
dotyczącej bezpieczeństwa, zdrowia pracowników i środowiska pra�
cy, według którego  Pracownik, który powstrzymał się od wykony�
wania pracy w określonej sytuacji, co do której miał słuszny powód
przypuszczać, iż stanowi ona bezpośrednie i poważne niebezpie�
czeństwo dla jego życia lub zdrowia, powinien być chroniony przed
niesprawiedliwymi konsekwencj ami... .
W myśl art. 210 ż 1 k.p., pracownik ma prawo powstrzymać się
od wykonywania pracy, jeżeli warunki pracy nie odpowiadają prze�
pisom bezpieczeństwa i higieny pracy i stwarzają bezpośrednie za�
grożenie dla zdrowia lub życia pracownika albo gdy wykonywana
przez niego praca grozi takim niebezpieczeństwem innym osobom
(innym pracownikom lub osobom trzecim znajdującym się w miej�
scu wykonywania pracy przez pracownika). Jeżeli zaś powstrzyma�
nie się od wykonywania pracy nie usuwa takiego zagrożenia, pra�
cownik ma prawo oddalić się z miejsca zagrożenia (art. 210 ż 2
k.p.). O powstrzymaniu się od wykonywania pracy i oddaleniu
179
z miejsca zagrożenia pracownik jest obowiązany niezwłocznie za�
wiadomić swojego przełożonego. Zawiadomienie to powinno zara�
zem spowodować podjęcie przez pracodawcę odpowiednich działań
w celu usunięcia tego zagrożenia. Powstrzymanie się pracownika od
wykonywania pracy lub oddalenie z miejsca zagrożenia w powyż�
szych sytuacjach nie jest ograniczone czasowo i może ono trwać tak
długo, dopóki bezpośrednie zagrożenie dla zdrowia lub życia pra�
co wnika istnieje.
Jak wynika z powyższych uregulowań, pracownik może po�
wstrzymać się od wykonywania pracy, jeżeli istnieje  bezpośrednie
zagrożenie dla jego zdrowia lub życia albo dla innych osób. Oce�
na, czy takie zagrożenie istnieje należy w zasadzie do pracownika,
jednakże może być ona zweryfikowana przez przełożonego, który
został zawiadomiony o występującym niebezpieczeństwie. Może on
bowiem uznać, że pracownik błędnie lub nazbyt pochopnie ocenił
daną sytuację, jednakże nie zawsze taka weryfikacja będzie możli�
wa, gdyż do czasu przybycia przełożonego do miejsca wykonywa�
nia pracy przez pracownika sytuacja ta może ulec zmianie, zwłasz�
cza jeśli pracownik wykonuje pracę poza zakładem pracy (zob.
J. Jankowiak, Prawo odmowy wykonywania pracy niebezpiecznej
a konstrukcja zagrożenia w art. 210 Kodeksu pracy,  Państwo i Pra�
wo 1998, nr 12. s. 58 i nast. oraz tejże: Pracownicze prawo po�
wstrzymania się od wykonywania pracy wymagającej szczególnej
sprawności psychofizycznej,  Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i So�
cjologiczny 1998, nr 2, s. 42 i nast.).
Czy za czas powstrzymania się od wykonywania pracy pracow�
nikowi przysługuje wynagrodzenie?
Za czas powstrzymania się od wykonywania pracy lub oddale�
nia się z miejsca zagrożenia pracownik zachowuje prawo do wyna�
grodzenia, obliczonego według zasad określonych w ż 5 rozporzą�
dzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 29 maja 1996 r.
w sprawie sposobu ustalania wynagrodzenia w okresie niewykony�
wania pracy oraz wynagrodzenia stanowiącego podstawę obliczania
odszkodowań, odpraw, dodatków wyrównawczych do wynagrodze�
nia oraz innych należności przewidzianych w Kodeksie pracy (DzU
180
nr 62, poz. 289 ze zm.). Zastosowanie mają tu zatem zasady obo�
wiązujące przy ustalaniu wynagrodzenia za urlop wypoczynkowy,
z tym że składniki wynagrodzenia ustalane w wysokości przeciętnej
oblicza się z miesiąca, w którym przypadał okres niewykonywania
pracy. Zasady ustalania wynagrodzenia za urlop określa natomiast
rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 8 stycznia
1997 r. w sprawie szczegółowych zasad udzielania urlopu wypo�
czynkowego, ustalania i wypłacania wynagrodzenia za czas urlopu
oraz ekwiwalentu pieniężnego za urlop (DzU nr 2, poz. 14 ze zm.).
Powiadomienie przełożonego o powstrzymaniu się od wykonywania
pracy lub oddaleniu z miejsca zagrożenia jest niezbędnym warun�
kiem zachowania prawa do wynagrodzenia za okres niewykonywa�
nia pracy z tego powodu (zob. wyrok SN z dnia 9 maja 2000 r.,
I PKN 619/99, OSNAP 2001, z. 20, poz. 610).
Jakie prace wymagają szczególnej sprawności psychofizycznej?
Z inną sytuacją mamy do czynienia w przypadku określonym
w ż 4 art. 210 k.p. Zgodnie z tym przepisem, pracownik ma prawo,
po uprzednim zawiadomieniu przełożonego, powstrzymać się od
wykonywania pracy wymagającej szczególnej sprawności psychofi�
zycznej w przypadku, gdy jego stan psychofizyczny nie zapewnia
bezpiecznego wykonywania pracy i stwarza zagrożenie dla innych
osób. Rodzaje prac wymagających szczególnej sprawności psychofi�
zycznej określone zostały w załączniku do rozporządzenia Ministra
Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 28 maja 1996 r. (DzU nr 62, poz.
287). Do prac takich należą m.in.:
" prace przy obsłudze suwnic sterowanych z kabiny i zdalnie
sterowanych,
" prace przy obsłudze podnośników i platform hydraulicznych,
" prace przy obsłudze żurawi wieżowych i samojezdnych,
" prace operatorów samojezdnych ciężkich maszyn budowla�
nych i maszyn drogowych,
" prace przy obsłudze urządzeń mechanicznych, związanych
z czynnościami wyburzeniowymi,
" prace operatorów pulpitów sterowniczych urządzeń technolo�
gicznych wielofunkcyjnych i wielozadaniowych,
181
" prace przy obsłudze urządzeń walcowniczych przy wprowa�
dzaniu pasm do wykrojów walcowniczych przy użyciu narzędzi
ręcznych,
" prace kierowców: autobusów, pojazdów przewożących mate�
riały niebezpieczne oraz pojazdów o dopuszczalnej masie całkowitej
powyżej 16 ton i długości powyżej 12 m, trolejbusów i motorni�
czych tramwajów,
" prace przy montażu i remoncie sieci trakcyjnych,
" prace przy liniach napowietrznych niskich, średnich i wyso�
kich napięć,
" prace przy obsłudze urządzeń ciśnieniowych podlegających
pełnemu dozorowi technicznemu,
" prace przy obsłudze instalacji chemicznych do produkcji gazów
toksycznych lub tworzących mieszaniny wybuchowe z powietrzem,
" prace przy materiałach łatwo palnych, środkach toksycznych
i materiałach biologicznie zakaz
nych,.
" prace przy wytwarzaniu, transportowaniu, wydawaniu i stoso�
waniu materiałów wybuchowych i samozapalnych,
" prace badawcze, doświadczalne i technologiczne, związane
bezpośrednio z eksploatacją oraz obsługą ruchu reaktorów jądro�
wych, akceleratorów, generatorów neutronów, komór do produkcji
z
ródeł promieniotwórczych,
" prace związane z oczyszczaniem terenu z przedmiotów wybu�
chowych i niebezpiecznych,
" prace maszynisty maszyn wyciągowych, sygnalisty szybowe�
go, operatora samojezdnych maszyn przodkowych, operatora pojaz�
dów pozaprzodkowych i samojezdnych maszyn pomocniczych, ma�
szynisty lokomotyw pod ziemią, rewidenta urządzeń wyciągowych -
w podziemnych zakładach górniczych,
" prace maszynisty wiertniczego i operatora maszyn podstawo�
wych - w odkrywkowych zakładach górniczych,
" prace mechanika i maszynisty wiertni, operatora i kierowcy
agregatów cementacyjnych zasobników oraz urządzeń do intensyfi�
kacji wydobycia ropy i gazu - w zakładach górniczych wydobywa�
jących kopaliny metodą otworów wiertniczych i w zakładach wyko�
nujących prace geologiczne,
182
" prace pilota morskiego,
" prace przy obsłudze znaków nawigacyjnych na wodzie,
" prace przy technicznej obsłudze wodowania statków,
" prace na wysokości na masztach i wieżach antenowych,
" prace na wiaduktach i mostach,
" prace pilota samolotowego, śmigłowcowego i szybowcowego,
balonu wolnego i skoczka spadochronowego zawodowego,
" prace nawigatora lotniczego i mechanika pokładowego w lot�
nictwie,
" prace kontrolera ruchu lotniczego,
" prace kaskadera filmowego,
" prace treserów dzikich zwierząt i akrobatów cyrkowych.
W tym przypadku pracownikowi nie przysługuje wynagrodzenie
za czas powstrzymania się od wykonywania pracy, natomiast niewy�
konywanie pracy z tej przyczyny traktuje się jako usprawiedliwioną
przerwę w świadczeniu pracy.
Powyższe unormowania dotyczące powstrzymania się od wyko�
nywania pracy i oddalenia z miejsca zagrożenia nie dotyczą pracow�
ników, których obowiązkiem pracowniczym jest ratowanie życia
ludzkiego lub mienia (art. 210 ż 5 k.p.), np. ratowników górniczych.
Należy tu dodać, że zgodnie z art. 1517 ż 3 k.p. czas pracy pra�
cującego w nocy nie może przekraczać 8 godzin na dobę (łącznie
z czasem pracy przypadającym poza porą nocną), jeżeli wykonuje
on prace szczególnie niebezpieczne albo związane z dużym wysił�
kiem fizycznym lub umysłowym. Wykaz takich prac ustala praco�
dawca w porozumieniu z zakładową organizacją związkową, a jeże�
li u danego pracodawcy taka organizacja nie działa - w porozumie�
niu z przedstawicielami pracowników wybranymi w trybie przyję�
tym u tego pracodawcy. Pracodawca powinien też zasięgnąć w tej
sprawie opinii lekarza sprawującego profilaktyczną opiekę zdrowot�
ną nad pracownikami, jak również uwzględnić konieczność zapew�
nienia bezpieczeństwa pracy i ochrony zdrowia pracowników (ż 4
art. 1517 k.p.). Powyższe ograniczenie czasu pracy nie dotyczy:
" pracowników zarządzających w imieniu pracodawcy zakładem
pracy,
183
" przypadków konieczności prowadzenia akcji ratowniczej
w celu ochrony życia lub zdrowia ludzkiego, ochrony mienia lub
środowiska albo usunięcia awarii (ż 5 art. 1517 k.p.).
Według ż 2 art. 1517 k.p. pracującym w nocy jest pracownik,
którego rozkład czasu pracy obejmuje w każdej dobie co najmniej
3 godziny pracy w porze nocnej lub którego co najmniej 1/4 czasu
pracy w okresie rozliczeniowym przypada na porę nocną, obejmują�
cą 8 godzin między godzinami 2100 a 700.
7. BADANIA I POMIARY
CZYNNIKÓW SZKODLIWYCH DLA ZDROWIA
Jak często pracodawca powinien przeprowadzać badania i po�
miary czynników szkodliwych dla zdrowia występujących w środo�
wisku pracy?
Przepis art. 227 ż 1 pkt 2 k.p. nakłada na pracodawcę obowią�
zek przeprowadzania, na swój koszt, badań i pomiarów czynników
szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy, rejestrowania i prze�
chowywania wyników tych badań i pomiarów oraz udostępniania
ich pracownikom. Tryb i częstotliwość tych badań i pomiarów,
a także sposób ich rejestrowania i przechowywania oraz ich udo�
stępniania pracownikom określa rozporządzenie Ministra Zdrowia
z dnia 20 kwietnia 2005 r. w sprawie badań i pomiarów czynników
szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy (DzU nr 73, poz. 645
ze zm.), wydane na podstawie art. 227 ż 2 k.p. Rozporządzenie to
określa:
1) tryb, metody, rodzaj i częstotliwość wykonywania badań
i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia występujących
w środowisku pracy,
2) przypadki, w których jest konieczne prowadzenie pomiarów
ciągłych,
3) wymagania, jakie powinny spełniać laboratoria wykonujące
badania i pomiary,
184
4) sposób rejestrowania i przechowywania wyników badań i po�
miarów,
5) wzory dokumentów oraz sposób udostępniania wyników ba�
dań i pomiarów pracownikom.
Zgodnie z przepisami ż 2 powołanego rozporządzenia, badań
i pomiarów czynnika szkodliwego dla zdrowia występującego
w środowisku pracy nie przeprowadza się, jeżeli wyniki dwóch
ostatnio przeprowadzonych badań i pomiarów nie przekroczyły 0,1
wartości najwyższego dopuszczalnego stężenia lub natężenia okre�
ślonego w rozporządzeniu Ministra Pracy i Polityki Społecznej
z dnia 29 listopada 2002 r. w sprawie najwyższych dopuszczalnych
stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku
pracy (DzU nr 217, poz. 1833 ze zm.), a w procesie technologicz�
nym lub w warunkach występowania danego czynnika nie dokona�
ła się zmiana mogąca wpływać na wysokość stężenia lub natężenia
czynnika szkodliwego dla zdrowia.
Natomiast w razie występowania w środowisku pracy czynnika
0 działaniu rakotwórczym lub mutagennym badania i pomiary prze�
prowadza się:
1) co najmniej raz na trzy miesiące - przy stwierdzeniu w ostat�
nio przeprowadzonym badaniu lub pomiarze stężenia czynnika rako�
twórczego lub mutagennego powyżej 0,5 wartości najwyższego do�
puszczalnego stężenia,
2) co najmniej raz na sześć miesięcy - przy stwierdzeniu
w ostatnio przeprowadzonym badaniu lub pomiarze stężenia czynni�
ka rakotwórczego lub mutagennego powyżej 0,1 do 0,5 wartości
najwyższego dopuszczalnego stężenia,
3) w każdym przypadku wprowadzenia zmiany w warunkach
występowania tego czynnika.
Wykaz substancji, preparatów, czynników lub procesów techno�
logicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym ustalony zo�
stał w załączniku nr 1 do rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia
1 grudnia 2004 r. w sprawie substancji, preparatów, czynników lub
procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagen�
nym w środowisku pracy (DzU nr 280, poz. 2771 ze zm.).
185
W przypadku występowania w środowisku pracy czynnika szko�
dliwego dla zdrowia, innego niż określone wyżej, badania i pomia�
ry przeprowadza się:
1) co najmniej raz w roku - przy stwierdzeniu w ostatnio prze�
prowadzonym badaniu lub pomiarze stężenia lub natężenia czynni�
ka szkodliwego dla zdrowia powyżej 0,5 wartości najwyższego do�
puszczalnego stężenia lub natężenia,
2) co najmniej raz na dwa lata - przy stwierdzeniu w ostatnio
przeprowadzonym badaniu lub pomiarze stężenia lub natężenia
czynnika szkodliwego dla zdrowia powyżej 0,1 do 0,5 wartości naj�
wyższego dopuszczalnego stężenia lub natężenia,
3) w każdym przypadku wprowadzenia zmiany w warunkach
występowania tego czynnika.
Powołane rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 20 kwietnia
2005 r. określa tylko minimalną częstotliwość przeprowadzania ba�
dań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia, o czym świad�
czy użycie zwrotu  co najmniej , w zależności od tego, jaki stopień
stężenia lub natężenia czynnika szkodliwego dla zdrowia stwierdzo�
no w ostatnio przeprowadzonym badaniu lub pomiarze tego czynni�
ka. Tak np., w razie stwierdzenia w ostatnio przeprowadzonym ba�
daniu lub pomiarze stężenia czynnika rakotwórczego lub mutagen�
nego powyżej 0,5 wartości najwyższego dopuszczalnego stężenia ta�
kiego czynnika, pracodawca jest obowiązany przeprowadzić następ�
ne badania lub pomiary tego czynnika nie póz
niej niż za 3 miesią�
ce. Nic jednak nie stoi na przeszkodzie, aby pracodawca przeprowa�
dzał takie badania lub pomiary częściej, np. co miesiąc. Podobnie
też pracodawca może przeprowadzać badania lub pomiary czynnika
szkodliwego dla zdrowia częściej także w innych przypadkach,
przewidzianych w powołanym rozporządzeniu, np. nie raz na 6 mie�
sięcy, a co 2 miesiące, czy też nie raz na 2 lata, a co 6 miesięcy. Ze
względu jednak na koszty takich badań lub pomiarów wydaje się
wątpliwe, by pracodawcy zlecali upoważnionym laboratoriom ich
przeprowadzenie częściej niż to określa powołane rozporządzenie
Ministra Zdrowia z dnia 20 kwietnia 2005 r. Należy tu dodać, że do
dnia 31 grudnia 2008 r. badania i pomiary czynników szkodliwych
186
dla zdrowia występujących w środowisku pracy mogą wykonywać
także laboratoria:
1) Państwowej Inspekcji Sanitarnej,
2) jednostek badawczo-rozwojowych działających w dziedzinie
medycyny pracy i Centralnego Instytutu Ochrony Pracy - Państwo�
wego Instytutu Badawczego,
3) upoważnione przez państwowego wojewódzkiego inspektora
sanitarnego, na podstawie dotychczas obowiązujących przepisów,
4) Wojskowej Inspekcji Sanitarnej w Wojskowych Ośrodkach
Medycyny Prewencyjnej.
Wymienione laboratoria mogą wykonywać badania na obszarze
całego kraju (ż 11 powołanego rozporządzenia Ministra Zdrowia
z dnia 20 kwietnia 2005 r.).
Pracodawca musi też przeprowadzić badania lub pomiary dane�
go czynnika szkodliwego dla zdrowia w każdym przypadku wpro�
wadzenia zmiany w warunkach występowania tego czynnika. Nato�
miast w razie występowania w środowisku pracy szkodliwego dla
zdrowia czynnika chemicznego, dla którego określono wartość naj�
wyższego dopuszczalnego stężenia pułapowego, przeprowadza się po�
miary ciągłe stężenia tego czynnika (ż 3 wymienionego rozporządze�
nia Ministra Zdrowia z dnia 20 kwietnia 2005 r.). Przez najwyższe
dopuszczalne stężenie pułapowe rozumie się zaś wartość stężenia,
która ze względu na zagrożenie zdrowia lub życia pracownika nie
może być w środowisku pracy przekroczona w żadnym momencie.
Pracodawca, który dopiero rozpoczyna działalność, jest obowią�
zany do wykonania badań i pomiarów czynnika szkodliwego dla
zdrowia w środowisku pracy nie póz
niej niż w terminie 30 dni od
dnia rozpoczęcia działalności (ż 5 powołanego rozporządzenia Mi�
nistra Zdrowia z dnia 20 kwietnia 2005 r.). Obowiązek ten może
dotyczyć tylko pracodawców, u których występują - znane po�
wszechnie z praktyki - czynniki szkodliwe dla zdrowia w środowi�
sku pracy, czy to ze względu na rodzaj produkcji, używane surow�
ce i materiały, czy też stosowane procesy technologiczne. Byłoby
natomiast przesadą, gdyby takie badania i pomiary miał przeprowa�
dzać również pracodawca, u którego występujące w środowisku pra�
187
cy czynniki szkodliwe dla zdrowia z natury rzeczy nie mogą prze�
kroczyć 0,1 wartości najwyższego dopuszczalnego stężenia lub na�
tężenia, np. gdy praca ma wyłącznie charakter biurowy. Pracodawca
nie ma też obowiązku dokonywania badań i pomiarów czynników
szkodliwych dla zdrowia, dla których nie ustalono najwyższych do�
puszczalnych stężeń lub natężeń. Zgodnie zaś z art. 209 k.p., praco�
dawca rozpoczynający działalność jest obowiązany, w terminie 30
dni od rozpoczęcia działalności, zawiadomić na piśmie właściwego
inspektora pracy i właściwego inspektora sanitarnego o miejscu, ro�
dzaju i zakresie prowadzonej działalności. Odnosi się to do wszyst�
kich pracodawców, bez względu na rodzaj prowadzonej działalności.
Obowiązek taki ciąży również na pracodawcy odpowiednio w razie
zmiany miejsca, rodzaju i zakresu prowadzonej działalności, zwłasz�
cza zmiany technologii lub profilu produkcji, jeżeli zmiana techno�
logii może powodować zwiększenie zagrożenia dla zdrowia pracow�
ników. Ponadto właściwy inspektor pracy lub właściwy inspektor
sanitarny może zobowiązać pracodawcę prowadzącego działalność
powodującą szczególne zagrożenia dla zdrowia lub życia pracowni�
ków do okresowej aktualizacji informacji co do miejsca, rodzaju
i zakresu prowadzonej działalności.
Jakie działania pracodawca powinien podjąć przed przystąpie�
niem do przeprowadzania badań i pomiarów czynników szkodli�
wych dla zdrowia?
Zgodnie z ż 4 powołanego rozporządzenia Ministra Zdrowia
z dnia 20 kwietnia 2005 r., przed przystąpieniem do przeprowadza�
nia badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w środo�
wisku pracy pracodawca powinien dokonać rozeznania:
" procesów technologicznych i występujących w nich czynni�
ków szkodliwych dla zdrowia w celu ich wytypowania do oznacze�
nia w środowisku pracy,
" organizacji i sposobu wykonywania pracy.
Przepisy nie wskazują jednak bliżej, w jakim trybie pracodawca
ma dokonać tych czynności. Niewątpliwie główna rola należy tu do
służby bhp, jednakże służba ta funkcjonuje tylko u pracodawców za�
188
trudniających więcej niż 100 pracowników. Służba bhp współpracu�
je też z laboratoriami upoważnionymi, zgodnie z odrębnymi przepi�
sami, do dokonywania badań i pomiarów czynników szkodliwych dla
zdrowia lub warunków uciążliwych, występujących w środowisku
pracy, w zakresie organizowania tych badań i pomiarów oraz sposo�
bów ochrony pracowników przed tymi czynnikami lub warunkami.
Określona rola przypada tu również służbie medycyny pracy,
zgodnie bowiem z art. 6 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 27 czerwca
1997 r. o służbie medycyny pracy (j.t. DzU z 2004 r. nr 125, poz.
1317 ze zm.), służba medycyny pracy jest właściwa do realizowa�
nia zadań z zakresu ograniczania szkodliwego wpływu pracy na
zdrowie, w szczególności przez rozpoznawanie i ocenę czynników
występujących w środowisku pracy oraz sposobów wykonywania
pracy, mogących mieć ujemny wpływ na zdrowie, a także rozpozna�
wanie i ocenę ryzyka zawodowego w środowisku pracy oraz infor�
mowanie pracodawców i pracujących o możliwości wystąpienia nie�
korzystnych skutków zdrowotnych będących jego następstwem.
Nasuwa się też pytanie, czy organy nadzoru nad warunkami pra�
cy, tj. Państwowa Inspekcja Pracy i Państwowa Inspekcja Sanitarna,
mogą w sposób wiążący (w drodze decyzji) wpływać na pracodaw�
ców odnośnie wytypowania czynników szkodliwych dla zdrowia,
dla których należy przeprowadzać badania i pomiary? Zarówno
ustawa o Państwowej Inspekcji Pracy z dnia 13 kwietnia 2007 r. jak
i ustawa z dnia 14 marca 1985 r. o Państwowej Inspekcji Sanitarnej
nie nadają takich uprawnień inspektorowi pracy ani też inspektoro�
wi sanitarnemu. W świetle obowiązujących przepisów, to pracodaw�
ca (opierając się na sprawdzonych badaniach i specjalistycznych
opiniach) typuje występujące u niego czynniki szkodliwe dla zdro�
wia, dla których przeprowadzane będą badania i pomiary. Inspektor
pracy lub inspektor sanitarny może jedynie zalecić pracodawcy do�
konanie pomiarów określonego czynnika w celu sprawdzenia warto�
ści jego stężenia lub natężenia. Nie może natomiast nakazać praco�
dawcy przeprowadzanie badań i pomiarów określonych czynników,
dla których - jego zdaniem - powinny być przeprowadzane, gdyż
nie jest w stanie tego ocenić w czasie przeprowadzonej kontroli.
189
Jaką dokumentację pracodawca jest obowiązany prowadzić
w związku z badaniami i pomiarami czynników szkodliwych dla
zdrowia?
Na podstawie wyników badań i pomiarów pracodawca prowadzi
na bieżąco rejestr czynników szkodliwych dla zdrowia występują�
cych na stanowisku pracy, którego wzór określa załącznik nr 1 do
powołanego rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 20 kwietnia
2005 r. Pracodawca wpisuje na bieżąco wyniki badań i pomiarów
czynnika szkodliwego dla zdrowia do karty badań i pomiarów, któ�
rej wzór określa załącznik nr 2 do powołanego rozporządzenia M i�
nistra Zdrowia. W przypadku likwidacji zakładu pracy, pracodawca
niezwłocznie przekazuje rejestr oraz wymienioną kartę właściwemu
miejscowo państwowemu inspektorowi sanitarnemu, a w odniesie�
niu do jednostek, o których mowa w art. 20 ust. 1 powołanej wcze�
śniej ustawy o Państwowej Inspekcji Sanitarnej, właściwemu pań�
stwowemu inspektorowi sanitarnemu Ministerstwa Spraw We�
wnętrznych i Administracji. Wymienione rejestry oraz karty prze�
chowywane są przez okres 40 lat, licząc od daty ostatniego wpisu.
Wyniki badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia
przeprowadzonych przez pracodawcę, który rozpoczął działalność,
przechowuje się natomiast przez okres 3 lat, licząc od daty ostatnie�
go wpisu (ż 9 powołanego rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia
20 kwietnia 2005 r.).
Dokumenty zawierające wyniki badań i pomiarów wpisane do
rejestru i karty badań i pomiarów są niezwłocznie udostępniane na
pisemne żądanie pracownika, byłego pracownika, ich przedstawicie�
la ustawowego lub pełnomocnika. Wymienione osoby mogą też wy�
stąpić o sporządzenie wyciągów, odpisów i kopii dokumentacji do
zakładu pracy lub podmiotu przechowującego powyższą dokumenta�
cję. Sporządzenie wyciągów, odpisów i kopii dokumentacji następu�
je na koszt wnioskodawcy (ż 10 powołanego rozporządzenia Mini�
stra Zdrowia).
Jakie zadania spełnia Międzyresortowa Komisja do Spraw Naj�
wyższych Dopuszczalnych Stężeń i Natężeń Czynników Szkodli�
wych dla Zdrowia w Środowisku Pracy?
190
Przepis art. 228 ż 1 k.p. zobowiązuje Prezesa Rady Ministrów
do powołania, w drodze rozporządzenia, Międzyresortowej Komisji
do Spraw Najwyższych Dopuszczalnych Stężeń i Natężeń Czynni�
ków Szkodliwych dla Zdrowia w Środowisku Pracy oraz określenia
jej uprawnień i sposobu wykonywania zadań. Aktualnie w tej mie�
rze obowiązuje rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 13
paz
dziernika 2003 r. w sprawie powołania Międzyresortowej Komi�
sji do Spraw Najwyższych Dopuszczalnych Stężeń i Natężeń Czyn�
ników Szkodliwych dla Zdrowia w Środowisku Pracy (DzU nr 178,
poz. 1740 ze zm.). Do zadań tej Komisji należy przedkładanie mi�
nistrowi właściwemu do spraw pracy wniosków dotyczących warto�
ści najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szko�
dliwych dla zdrowia w środowisku pracy oraz inicjowanie prac ba�
dawczych niezbędnych do realizacji tych zadań. Zgodnie z ż 2 te�
go rozporządzenia, Komisja jest uprawniona do:
1) rozpatrywania i opiniowania propozycji dotyczących wartości
najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodli�
wych dla zdrowia w środowisku pracy,
2) opracowywania i wydawania w miarę potrzeb ekspertyz do�
tyczących wartości najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń
czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy,
3) przedstawiania ministrowi właściwemu do spraw pracy włas�
nych wniosków dotyczących wartości najwyższych dopuszczalnych
stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku
pracy.
Komisja podejmuje uchwały zwykłą większością głosów przy
udziale co najmniej połowy liczby członków Komisji. W razie rów�
nej liczby głosów, rozstrzyga głos przewodniczącego. Przewodniczą�
cy Komisji:
1) zwołuje posiedzenia Komisji oraz inicjuje i koordynuje jej
pracę,
2) może zapraszać do udziału w pracach i posiedzeniach Komi�
sji także rzeczoznawców spoza Komisji oraz powoływać w razie po�
trzeby ekspertów w celu opracowywania materiałów stanowiących
podstawę do ustalania wartości najwyższych dopuszczalnych stężeń
i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy,
191
3) może zlecać opracowywanie poszczególnych tematów, wyni�
kających z zadań Komisji, członkom lub rzeczoznawcom spoza Ko�
misji.
Komisja składa ministrowi właściwemu do spraw pracy roczne
sprawozdanie ze swojej działalności do końca pierwszego kwartału
następnego roku. Prace związane z realizacją zadań Komisji, w tym
z obsługą administracyjno-biurową, wykonuje Centralny Instytut
Ochrony Pracy - Państwowy Instytut Badawczy. Wydatki związane
z posiedzeniami Komisji, a także wydatki związane z opracowywa�
niem przez Komisję dokumentacji i opracowań są pokrywane ze
środków budżetu państwa w części, której dysponentem jest mini�
ster właściwy do spraw pracy (ż 3-6 powołanego rozporządzenia
Prezesa RM).
Co rozumie się przez najwyższe dopuszczalne stężenia i natęże�
nia czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy?
Na podstawie delegacji z art. 228 ż 3 k.p. Minister Pracy i Po�
lityki Społecznej wydał rozporządzenie z dnia 29 listopada 2002 r.
w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników
szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy (DzU nr 217, poz.
1833 ze zm.). Rozporządzenie ustala wartości najwyższych dopusz�
czalnych stężeń chemicznych i pyłowych czynników szkodliwych
dla zdrowia w środowisku pracy, określone w wykazie stanowiącym
załącznik nr 1 do rozporządzenia, oraz wartości najwyższych do�
puszczalnych natężeń fizycznych czynników szkodliwych dla zdro�
wia w środowisku pracy, określone w wykazie stanowiącym załącz�
nik nr 2 do rozporządzenia. Wymienione wartości określają najwyż�
sze dopuszczalne stężenia czynników szkodliwych dla zdrowia,
ustalone jako:
1) najwyższe dopuszczalne stężenie (NDS) - wartość średnia
ważona stężenia, którego oddziaływanie na pracownika w ciągu
8-godzinnego dobowego i przeciętnego tygodniowego wymiaru cza�
su pracy, określonego w kodeksie pracy, przez okres jego aktywno�
ści zawodowej nie powinno spowodować ujemnych zmian w jego
stanie zdrowia oraz w stanie zdrowia jego przyszłych pokoleń,
192
2) najwyższe dopuszczalne stężenie chwilowe (NDSCh) - war�
tość średnia stężenia, które nie powinno spowodować ujemnych
zmian w stanie zdrowia pracownika, jeżeli występuje w środowisku
pracy nie dłużej niż 15 minut i nie częściej niż 2 razy w czasie
zmiany roboczej, w odstępie czasu nie krótszym niż 1 godzina,
3) najwyższe dopuszczalne stężenie pułapowe (NDSP) - war�
tość stężenia, która ze względu na zagrożenie zdrowia lub życia pra�
cownika nie może być w środowisku pracy przekroczona w żadnym
momencie.
Natomiast wartości natężeń fizycznych określają najwyższe do�
puszczalne natężenia fizycznego czynnika szkodliwego dla zdrowia
- ustalone jako wartość średnia natężenia, którego oddziaływanie na
pracownika w ciągu 8-godzinnego dobowego i przeciętnego tygo�
dniowego wymiaru czasu pracy, określonego w kodeksie pracy,
przez okres jego aktywności zawodowej nie powinno spowodować
ujemnych zmian w jego stanie zdrowia oraz w stanie zdrowia jego
przyszłych pokoleń.
R o z d z ia ł VII
PROFILAKTYCZNA OCHRONA
ZDROWIA PRACOWNIKÓW
1. ZAGADNIENIA OGÓLNE
Co należy rozumieć przez ryzyko zawodowe i jakie obowiązki
w tym zakresie ciążą na pracodawcy?
Pracodawca jest obowiązany podejmować szereg działań w za�
kresie profilaktycznej ochrony zdrowia pracowników. Zgodnie z art.
226 k.p. pracodawca jest obowiązany oceniać i dokumentować ry�
zyko zawodowe związane z wykonywaną pracą oraz stosować nie�
zbędne środki profilaktyczne zmniejszające to ryzyko. Powinien też
informować pracowników o ryzyku zawodowym oraz o zasadach
ochrony przed zagrożeniami. Według definicji sformułowanej w ż 2
pkt 7 powoływanego wcześniej rozporządzenia Ministra Pracy i Po�
lityki Socjalnej z dnia 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych
przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, pod pojęciem ryzyka za�
wodowego należy rozumieć prawdopodobieństwo wystąpienia nie�
pożądanych zdarzeń związanych z wykonywaną pracą, powodują�
cych straty, w szczególności wystąpienia u pracowników niekorzyst�
nych skutków zdrowotnych w wyniku zagrożeń zawodowych wystę�
pujących w środowisku pracy lub sposobu wykonywania pracy.
Analogiczną definicję ryzyka zawodowego zawiera też art. 4 pkt 4
ustawy z dnia 27 czerwca 1997 r. o służbie medycyny pracy (j.t.
194
DzU z 2004 r. nr 125, poz. 1317 ze zm.). Ryzyko zawodowe obej�
muje więc wszelkie zagrożenia dla zdrowia i życia pracowników, ja�
kie mogą występować w danym środowisku pracy.
Bliżej wymienione obowiązki pracodawcy określa powołane
rozporządzenie w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i hi�
gieny pracy. W myśl przepisów ż 39 tego rozporządzenia, praco�
dawca zapewnia pracownikom bezpieczeństwo i higienę pracy,
w szczególności przez ograniczanie ryzyka zawodowego w wyniku
właściwej organizacji pracy oraz stosowania koniecznych środków
profilaktycznych, a także informowania i szkolenia pracowników.
Działania takie powinny być podejmowane na podstawie ogól�
nych zasad dotyczących zapobiegania wypadkom i chorobom zwią�
zanym z pracą, w tym w szczególności przez:
1) ograniczanie ryzyka zawodowego,
2) przeprowadzanie oceny ryzyka zawodowego,
3) likwidowanie zagrożeń u z
ródeł ich powstawania,
4) dostosowanie warunków i procesów pracy do możliwości
pracownika, w szczególności przez odpowiednie projektowanie i or�
ganizowanie stanowisk pracy, dobór maszyn i innych urządzeń tech�
nicznych oraz narzędzi pracy, a także metod produkcji i pracy -
z uwzględnieniem zmniejszenia uciążliwości pracy, zwłaszcza pracy
monotonnej i pracy w ustalonym z góry tempie, oraz ograniczenia
negatywnego wpływu takiej pracy na zdrowie pracowników,
5) stosowanie nowych rozwiązań technicznych,
6) zastępowanie niebezpiecznych procesów technologicznych,
urządzeń, substancji i innych materiałów - bezpiecznymi lub mniej
niebezpiecznymi,
7) nadawanie priorytetu środkom ochrony zbiorowej przed środ�
kami ochrony indywidualnej,
8) instruowanie pracowników w zakresie bezpieczeństwa i hi�
gieny pracy.
Pracodawca dokonuje oceny ryzyka zawodowego występującego
przy wykonywanych pracach, w szczególności przy doborze wyposa�
żenia stanowisk i miejsc pracy, stosowanych substancji i preparatów
chemicznych, biologicznych, rakotwórczych lub mutagennych oraz
zmianie organizacji pracy. Podczas oceny ryzyka zawodowego powin�
195
ny być uwzględnione wszystkie czynniki środowiska pracy występu�
jące przy wykonywanych pracach oraz sposoby wykonywania prac.
Stosowane w następstwie oceny ryzyka zawodowego środki profilak�
tyczne, metody oraz organizacja pracy powinny zapewniać zwiększe�
nie poziomu bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników, a tak�
że być zintegrowane z działalnością prowadzoną przez pracodawcę
na wszystkich poziomach struktury organizacyjnej zakładu pracy.
O ryzyku zawodowym związanym z wykonywaniem określonej
pracy pracownik powinien być poinformowany jeszcze przed jej
rozpoczęciem, a także w każdym przypadku zmiany procesów tech�
nologicznych lub rodzaju produkcji. Obowiązek informowania pra�
cowników o ryzyku zawodowym ma zatem charakter ciągły (zob.
Z. Salwa, Obowiązek informowania pracowników o ryzyku zawodo�
wym, PiZS 2002, nr 4, s. 26 i nast.).
Pracodawca jest też obowiązany prowadzić dokumentację oceny
ryzyka zawodowego oraz zastosowanych niezbędnych środków pro�
filaktycznych. Dokument potwierdzający dokonanie oceny ryzyka
zawodowego powinien uwzględniać w szczególności:
1) opis ocenianego stanowiska pracy, w tym wyszczególnienie:
a) stosowanych maszyn, narzędzi i materiałów,
b) wykonywanych zadań,
c) występujących na stanowisku niebezpiecznych, szkodliwych
i uciążliwych czynników środowiska pracy,
d) stosowanych środków ochrony zbiorowej i indywidualnej,
e) osób pracujących na tym stanowisku;
2) wyniki przeprowadzonej oceny ryzyka zawodowego dla każ�
dego z czynników środowiska pracy oraz niezbędne środki profilak�
tyczne zmniejszające ryzyko;
3) datę przeprowadzonej oceny oraz osoby dokonujące oceny
(ż 39a powołanego rozporządzenia).
Jakie środki pracodawca powinien podejmować w celu zapo�
biegania chorobom zawodowym i innym chorobom związanym
z wykonywaną pracą?
Zgodnie z art. 227 ż 1 k.p. pracodawca jest obowiązany stoso�
wać środki zapobiegające chorobom zawodowym i innym chorobom
związanym z wykonywaną pracą, w szczególności:
196
1) utrzymywać w stanie stałej sprawności urządzenia ogranicza�
jące lub eliminujące szkodliwe dla zdrowia czynniki środowiska
pracy oraz urządzenia służące do pomiarów tych czynników,
2) przeprowadzać, na swój koszt, badania i pomiary czynników
szkodliwych dla zdrowia, rejestrować i przechowywać wyniki tych
badań i pomiarów oraz udostępniać je pracownikom.
Stosownie do warunków pracy w poszczególnych zakładach pra�
cy i występujących zagrożeń dla zdrowia pracowników aktualny bę�
dzie odpowiedni obowiązek utrzymywania przez pracodawcę urzą�
dzeń odpylających, wentylacyjnych, klimatyzacyjnych, zmniejszają�
cych natężenie hałasu, chroniących przed działaniem promieniowa�
nia jonizującego, wibracją, wstrząsami itp. Granice obowiązków
pracodawcy w tym zakresie określone są jednak realnymi możliwo�
ściami zastosowania odpowiednich urządzeń znanych współczesnej
technice oraz wskazaniami współczesnej medycyny. Jest jednak rze�
czą niemożliwą (przy obecnym poziomie wiedzy medycznej i tech�
niki) całkowite wyeliminowanie szkodliwych dla zdrowia pracowni�
ków czynników występujących w środowisku pracy, a tym samym
pełne zabezpieczenie przed ich ujemnym oddziaływaniem.
2. BADANIA LEKARSKIE PRACOWNIKÓW
Jakim badaniom lekarskim pracownicy podlegają?
Z punktu widzenia profilaktyki zdrowotnej istotne znaczenie ma
obowiązek przeprowadzania badań lekarskich pracowników, tj. ba�
dań wstępnych, okresowych i kontrolnych. Jest to obowiązek obu�
stronny, bowiem pracodawca jest obowiązany kierować pracowni�
ków na takie badania, zaś pracownik jest obowiązany poddać się
tym badaniom. Badania lekarskie mają na celu ustalenie zdolności
pracownika do wykonywania danej pracy i ewentualnych przeciw�
wskazań zdrowotnych, a także zmian chorobowych, jakie mogą po�
jawić się w okresie zatrudnienia.
Zgodnie z art. 229 ż 1 k.p. wstępnym badaniom lekarskim
podlegają:
197
1) osoby przyjmowane do pracy,
2) pracownicy młodociani przenoszeni na inne stanowiska pra�
cy i inni pracownicy przenoszeni na stanowiska pracy, na których
występują czynniki szkodliwe dla zdrowia lub warunki uciążliwe.
Badaniom wstępnym nie podlegają jednak osoby przyjmowane
ponownie do pracy u danego pracodawcy na to samo stanowisko
lub na stanowisko o takich samych warunkach pracy, na podstawie
kolejnej umowy o pracę zawartej bezpośrednio po rozwiązaniu lub
wygaśnięciu poprzedniej umowy o pracę z tym pracodawcą.
Pracownik podlega także okresowym badaniom lekarskim,
a w przypadku niezdolności do pracy trwającej dłużej niż 30 dni,
spowodowanej chorobą, pracownik podlega ponadto kontrolnym ba�
daniom lekarskim w celu ustalenia zdolności do wykonywania pra�
cy na dotychczasowym stanowisku. Okresowe i kontrolne badania
lekarskie przeprowadza się w miarę możliwości w godzinach pracy.
Za czas niewykonywania pracy w związku z przeprowadzanymi ba�
daniami pracownik zachowuje prawo do wynagrodzenia, a w razie
przejazdu na te badania do innej miejscowości przysługują mu na�
leżności na pokrycie kosztów przejazdu według zasad obowiązują�
cych przy podróżach służbowych (art. 229 ż 2 i 3 k.p.). Przy usta�
laniu wynagrodzenia za czas zwolnienia od pracy na badania lekar�
skie stosuje się zasady obowiązujące przy obliczaniu wynagrodzenia
za czas urlopu wypoczynkowego, określone rozporządzeniem Mini�
stra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 8 stycznia 1997 r. w sprawie
szczegółowych zasad udzielania urlopu wypoczynkowego, ustalania
i wypłacania wynagrodzenia za czas urlopu oraz ekwiwalentu pie�
niężnego za urlop (DzU nr 2, poz. 14 ze zm.), przy czym składniki
wynagrodzenia ustalane w wysokości przeciętnej oblicza się z mie�
siąca, w którym przypadało zwolnienie od pracy.
Jak można wnosić z treści ż 3 art. 229 k.p., pracownikom mło�
docianym przenoszonym na inne stanowiska pracy, a także innym
pracownikom przenoszonym na stanowiska pracy, na których wystę�
pują czynniki szkodliwe dla zdrowia lub warunki uciążliwe, nie
przysługuje wynagrodzenie za czas zwolnienia od pracy w związku
z przeprowadzanymi badaniami wstępnymi. Nie przysługuje im tak�
że zwrot kosztów przejazdu, jeśli badania takie przeprowadzane są
198
w innej miejscowości. Nie wydaje się jednak, by taka była intencja
ustawodawcy, lecz jest to raczej niedopatrzenie legislacyjne. Brak
bowiem jakichkolwiek racjonalnych przesłanek, by traktować wy�
mienionych pracowników w tych przypadkach mniej korzystnie.
Pracodawca ponosi wszelkie koszty związane z profilaktyczną
ochroną zdrowia pracowników, a więc koszty badań profilaktycz�
nych, wynagrodzenia pracowników za czas niewykonywania pracy
w związku z przeprowadzanymi badaniami, koszty przejazdów na te
badania, a także inne koszty profilaktycznej opieki zdrowotnej nad
pracownikami, niezbędnej ze względu na warunki pracy (art. 229
ż 6 k.p.).
Szczegółowe zasady przeprowadzania badań lekarskich pracow�
ników określa rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej
z dnia 30 maja 1996 r. w sprawie przeprowadzania badań lekarskich
pracowników, zakresu profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pra�
cownikami oraz orzeczeń lekarskich wydawanych do celów przewi�
dzianych w Kodeksie pracy (DzU nr 69, poz. 332 ze zm.). Rozpo�
rządzenie to określa:
1) zakres wstępnych, okresowych i kontrolnych badań lekar�
skich pracowników, tryb ich przeprowadzania oraz sposób doku�
mentowania i kontroli tych badań;
2) częstotliwość wykonywania badań okresowych;
3) zakres profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracownikami,
niezbędnej z uwagi na warunki pracy;
4) tryb wydawania i przechowywania orzeczeń lekarskich:
a) o utracie przez pracownika zdolności do wykonywania do�
tychczasowej pracy (art. 43 pkt 2 k.p.),
b) o konieczności przeniesienia pracownika do innej pracy ze
względu na stwierdzenie szkodliwego wpływu wykonywanej pracy
na zdrowie pracownika (art. 55 ż 1 k.p.),
c) stwierdzających, że dana praca zagraża zdrowiu młodociane�
go (art. 201 ż 2 k.p.),
d) o braku przeciwwskazań do wykonywania pracy na określo�
nym stanowisku (art. 229 ż 4 k.p.),
e) stwierdzających u pracownika objawy wskazujące na powsta�
wanie choroby zawodowej (art. 230 ż 1 k.p.),
199
f) stwierdzających niezdolność do wykonywania dotychczasowej
pracy u pracownika, który uległ wypadkowi przy pracy lub u które�
go stwierdzono chorobę zawodową (art. 231 k.p.).
Rozporządzenie określa ponadto tryb wydawania zaświadczeń
i świadectw do celów przewidzianych w art. 92 ż 1, art. 1295 pkt 2,
art. 177 ż 1 i 3, art. 178 ż 1, art. 180 ż 3 i 4 oraz art. 185 k.p.
Określa też dodatkowe wymagania kwalifikacyjne, jakie powinni
spełniać lekarze przeprowadzający badania profilaktyczne oraz spra�
wujący profilaktyczną opiekę zdrowotną nad pracownikami, nie�
zbędną z uwagi na warunki pracy (ż 1 powołanego rozporządzenia
z dnia 30 maja 1996 r.).
Powołane rozporządzenie nie narusza przepisów dotyczących
badań lekarskich osób przyjmowanych do pracy i pracowników:
1) zatrudnionych na polskich statkach morskich,
2) dla których - w myśl obowiązujących przepisów - uzyskanie
odpowiedniego orzeczenia lekarskiego jest warunkiem nabycia lub
posiadania uprawnień do wykonywania określonego zawodu lub
czynności bądz
jest niezbędne ze względów sanitarno-epidemiolo�
gicznych,
3) skierowanych do pracy za granicą w celu realizacji budow�
nictwa eksportowego i usług związanych z eksportem, zgodnie z od�
rębnymi przepisami (ż 13 powołanego rozporządzenia z dnia 30
maja 1996 r.).
Zakres oraz częstotliwość badań profilaktycznych określają
wskazówki metodyczne w sprawie przeprowadzania badań profilak�
tycznych, stanowiące załącznik nr 1 do powołanego wyżej rozporzą�
dzenia. Lekarz służby medycyny pracy przeprowadzający badania
profilaktyczne może poszerzyć zakres tych badań o dodatkowe ba�
dania specjalistyczne, a także wyznaczyć krótszy termin następnego
badania, niż określony we wskazówkach metodycznych, jeżeli jest
to niezbędne dla prawidłowej oceny stanu zdrowia osoby przyjmo�
wanej do pracy lub zatrudnionego już pracownika. Badanie profilak�
tyczne kończy się orzeczeniem lekarskim stwierdzającym brak prze�
ciwwskazań zdrowotnych do pracy na określonym stanowisku lub
przeciwwskazania zdrowotne do pracy na danym stanowisku (ż 2
powołanego rozporządzenia z dnia 30 maja 1996 r.).
200
Istotne znaczenie ma również obowiązek ustanowiony w art.
229 ż 5 k.p., zgodnie z którym pracodawca zatrudniający pracow�
ników w warunkach narażenia na działanie substancji i czynników
rakotwórczych lub pyłów zwłókniających jest obowiązany zapewnić
tym pracownikom okresowe badania lekarskie także:
1) po zaprzestaniu pracy w kontakcie z tymi substancjami,
czynnikami lub pyłami,
2) po rozwiązaniu stosunku pracy, jeżeli zainteresowana osoba
zgłosi wniosek o objęcie takimi badaniami.
Pracodawca jest obowiązany przechowywać orzeczenia lekarskie
wydane na podstawie badań lekarskich (art. 229 ż 7 k.p.).
Na jakiej podstawie przeprowadza się badania profilaktyczne?
Badania profilaktyczne przeprowadza się na podstawie skiero�
wania wydanego przez pracodawcę, które powinno zawierać:
" określenie rodzaju badania profilaktycznego (wstępne, okreso�
we, kontrolne),
" w przypadku osób przyjmowanych do pracy lub pracowników
przenoszonych na inne stanowiska pracy - określenie stanowiska
pracy, na którym osoba ta ma być zatrudniona, przy czym praco�
dawca może wskazać w skierowaniu dwa lub więcej stanowisk pra�
cy, w kolejności odpowiadającej potrzebom pracodawcy,
" w przypadku pracowników - określenie stanowiska pracy, na
którym pracownik jest zatrudniony,
" informacje o występowaniu na stanowisku lub stanowiskach
pracy czynników szkodliwych dla zdrowia lub warunków uciążli�
wych oraz aktualne wyniki badań i pomiarów czynników szkodli�
wych dla zdrowia, wykonanych na tych stanowiskach (ż 4 powoła�
nego rozporządzenia z dnia 30 maja 1996 r.).
Czy pracodawca może dopuścić do pracy pracownika bez aktual�
nego orzeczenia lekarskiego?
Zgodnie z art. 229 ż 4 k.p., pracodawca nie może dopuścić do
pracy pracownika bez aktualnego orzeczenia lekarskiego stwierdza�
jącego brak przeciwwskazań do pracy na określonym stanowisku.
Jak orzekł SN w wyroku z dnia 23 listopada 1999 r., II UKN
201
208/99 (Pr. Pr. 2001, nr 4, s. 34), dopuszczenie pracownika do wy�
konywania pracy na podstawie aktualnego okresowego zaświadcze�
nia lekarskiego, zawierającego obiektywnie błędną ocenę jego zdol�
ności do pracy, stanowi zewnętrzną przyczynę wypadku przy pracy
w rozumieniu ustawy wypadkowej. SN wskazał przy tym, że obo�
wiązek dopuszczenia do pracy pracownika, który posiada aktualny
wynik badania okresowego, nie ma charakteru bezwzględnego. Nie
chodzi bowiem o przedstawienie jakiegokolwiek zaświadczenia le�
karskiego, lecz takiego, które zawiera prawidłową ocenę zdolności
pracownika do pracy na danym stanowisku, dokonaną po przepro�
wadzeniu wszystkich badań wymaganych od pracownika zgodnie
z obowiązującymi przepisami (zob. też wyrok SN z dnia 18 sierp�
nia 1999 r., II UKN 89/99, OSNAP 2000, z. 20, poz. 762). Podob�
nie też wypowiedział się SN w wyroku z dnia 5 września 1996 r.,
II PRN 9/96 (OSNAP 1997, z. 5, poz. 70), w którym uznał, że do�
puszczenie do pracy maszynisty kolejowego bez przeprowadzenia
badań kontrolnych i po upływie terminu obowiązującego do prze�
prowadzenia takich badań, może stanowić przyczynę zewnętrzną
uzasadniającą uznanie zdarzenia za wypadek przy pracy. Warto rów�
nież zwrócić uwagę na wyrok NSA z dnia 7 listopada 2002 r.,
II S.A. 3358/01 (Pr. Pr. 2003, nr 3, s. 38-40), według którego legi�
tymowanie się wynikami specjalistycznymi badań lekarskich,
stwierdzających zdolność do wykonywania określonego zawodu lub
czynności, nie zwalnia z obowiązku poddawania się wstępnym ba�
daniom lekarskim, o których mowa w art. 229 ż 1 k.p.
Jaki obowiązek ciąży na pracodawcy w razie stwierdzenia
u pracownika objawów choroby zawodowej?
W myśl przepisów art. 230 k.p., w razie stwierdzenia u pracow�
nika objawów wskazujących na powstawanie choroby zawodowej,
pracodawca jest obowiązany, na podstawie orzeczenia lekarskiego,
w terminie i na czas określony w tym orzeczeniu, przenieść pracow�
nika do innej pracy nie narażającej go na działanie czynnika, który
wywołał te objawy. Jeżeli przeniesienie do innej pracy powoduje
obniżenie wynagrodzenia, pracownikowi przysługuje dodatek wy�
równawczy przez okres nieprzekraczaj ący 6 miesięcy. Podstawą
202
przeniesienia pracownika do innej pracy nie narażającej go na dzia�
łanie czynnika, który wywołał objawy choroby zawodowej, jest
orzeczenie lekarskie wydane w trybie określonym w powoływanym
wcześniej rozporządzeniu Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej
z dnia 30 maja 1996 r. Orzeczenie lekarskie określa termin i okres,
na jaki pracodawca jest obowiązany przenieść pracownika do innej
pracy. Pracownik lub pracodawca, który nie zgadza się z treścią wy�
danego orzeczenia lekarskiego o konieczności przeniesienia pracow�
nika do innej pracy w związku ze stwierdzeniem objawów powsta�
wania choroby zawodowej, może wystąpić w ciągu 7 dni od daty
wydania tego orzeczenia, za pośrednictwem lekarza, który je wydał,
z wnioskiem o przeprowadzenie ponownego badania. Ponowne ba�
danie powinno być przeprowadzone w ciągu 14 dni od daty złoże�
nia takiego wniosku. Badanie ponowne przeprowadza się w woje�
wódzkim ośrodku medycyny pracy właściwym ze względu na miej�
sce świadczenia pracy lub siedzibę pracodawcy. Ustalone w wyniku
ponownego badania orzeczenie lekarskie jest ostateczne i stanowi
podstawę do wydania przez lekarza przeprowadzającego ponowne
badanie stosownego zaświadczenia.
Należy podkreślić, że przeniesienie pracownika do innej pracy
na podstawie art. 230 ż 1 k.p. nie wymaga dokonania wypowiedze�
nia dotychczasowych warunków umowy o pracę w trybie art. 42
k.p., tj. w drodze wypowiedzenia zmieniającego, bowiem nie powo�
duje ono zmiany tych warunków, lecz jedynie zawieszenie ich sto�
sowania na okres ustalony w orzeczeniu lekarskim, w zakresie ro�
dzaju dotychczas wykonywanej pracy. Po upływie okresu przenie�
sienia do innej pracy pracownik ma prawo powrotu do dotychczaso�
wej pracy, jeśli objawy choroby zawodowej ustąpią i lekarz uzna, że
pracownik jest zdolny do jej wykonywania.
Czy pracownikowi przeniesionemu do innej pracy przysługuje
dotychczasowe wynagrodzenie?
W przypadku gdy przeniesienie do innej pracy powoduje obni�
żenie dotychczasowego wynagrodzenia, pracownikowi przysługuje
dodatek wyrównawczy przez okres nieprzekraczaj ący 6 miesięcy.
Dodatek wyrównawczy stanowi różnicę między wynagrodzeniem
203
z okresu poprzedzającego przeniesienie do innej pracy, a wynagro�
dzeniem osiąganym przez pracownika po przeniesieniu do innej pra�
cy. Wysokość dodatku wyrównawczego oblicza się według zasad
określonych w ż 7-10 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki So�
cjalnej z dnia 29 maja 1996 r. w sprawie sposobu ustalania wyna�
grodzenia w okresie niewykonywania pracy oraz wynagrodzenia sta�
nowiącego podstawę obliczania odszkodowań, odpraw, dodatków
wyrównawczych do wynagrodzenia oraz innych należności przewi�
dzianych w Kodeksie pracy (DzU nr 62, poz. 289 ze zm.). Zgodnie
zaś z ż 7 ust. 2 tego rozporządzenia wynagrodzenie do celów usta�
lenia dodatku wyrównawczego oblicza się według zasad obowiązu�
jących przy ustalaniu wynagrodzenia za urlop wypoczynkowy, okre�
ślonych z kolei w rozporządzeniu Ministra Pracy i Polityki Socjal�
nej z dnia 8 stycznia 1997 r. w sprawie szczegółowych zasad udzie�
lania urlopu wypoczynkowego, ustalania i wypłacania wynagrodze�
nia za czas urlopu oraz ekwiwalentu pieniężnego za urlop (DzU nr 2,
poz. 14 ze zm.).
Zgodnie z ż 8 powołanego rozporządzenia z dnia 29 maja
1996 r., dodatek wyrównawczy do wynagrodzenia według składni�
ków wynagrodzenia określonych w stawkach miesięcznych w stałej
wysokości zmniejsza się za każdy dzień pracy, za który pracowni�
kowi po powierzeniu innej pracy nie przysługiwało wynagrodzenie
za pracę. W tym celu kwotę dodatku wyrównawczego dzieli się
przez współczynnik służący do ustalenia ekwiwalentu pieniężnego
za jeden dzień urlopu (określony w ż 19 powołanego wyżej rozpo�
rządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 8 stycznia
1997 r., a wynoszący aktualnie 21, tak jak w roku 2007), a w przy�
padku otrzymania przez pracownika wynagrodzenia za okres czaso�
wej niezdolności do pracy wskutek choroby (art. 92 k.p.) albo zasił�
ku przewidzianego w ustawie z dnia 25 czerwca 1999 r. o świadcze�
niach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby
i macierzyństwa (j.t. DzU z 2005 r. nr 31, poz. 267 ze zm.) - kwo�
tę dodatku dzieli się przez 30, zaś uzyskany wynik mnoży się przez
liczbę dni, za które pracownikowi przysługiwało to wynagrodze�
nie lub zasiłek, i otrzymaną kwotę odejmuje się od dodatku wyrów�
nawczego.
204
Natomiast podstawę obliczenia dodatku wyrównawczego według
składników wynagrodzenia określonych w stawkach godzinowych
albo za inny okres krótszy niż 1 miesiąc oraz zmiennych składni�
ków wynagrodzenia wypłacanych za okresy nie dłuższe niż 1 mie�
siąc stanowi wynagrodzenie za 1 dzień z okresu poprzedzającego
zmianę dotychczasowej pracy. W tym celu wynagrodzenie ustalone
według zasad obowiązujących przy ustalaniu wynagrodzenia za czas
urlopu dzieli się przez liczbę dni kalendarzowych, za które pracow�
nikowi przysługiwało wynagrodzenie przed podjęciem innej pracy.
Aby obliczyć dodatek wyrównawczy za okres miesięczny, należy od
kwoty stanowiącej iloczyn wynagrodzenia za 1 dzień (ustalony w po�
wyższy sposób) i liczby dni, za które pracownikowi po przeniesie�
niu do innej pracy przysługiwało wynagrodzenie, odjąć wynagro�
dzenie przysługujące pracownikowi przy tej innej pracy (ż 9 powo�
łanego rozporządzenia z dnia 29 maja 1996 r.).
Z kolei podstawę obliczenia dodatku wyrównawczego według
składników wynagrodzenia wypłacanych za okresy dłuższe niż
1 miesiąc stanowi wynagrodzenie za 1 dzień z okresu poprzedzają�
cego przeniesienie pracownika do innej pracy, ustalone według za�
sad obowiązujących przy ustalaniu ekwiwalentu pieniężnego za
urlop, i wynagrodzenie to dzieli się przez liczbę dni kalendarzo�
wych, za które pracownikowi przysługiwało wynagrodzenie. Doda�
tek wyrównawczy za okres miesięczny oblicza się analogicznie, jak
w przypadku wynagrodzenia przysługującego pracownikowi za
okresy krótsze niż 1 miesiąc i według zmiennych składników wyna�
grodzenia (ż 10 powołanego rozporządzenia z dnia 29 maja 1996 r.).
W jakich innych przypadkach pracodawca jest obowiązany
przenieść pracownika do innej pracy?
Zgodnie z art. 231 k.p. pracodawca - na podstawie orzeczenia
lekarskiego - jest też obowiązany przenieść do odpowiedniej pracy
pracownika, który stał się niezdolny do wykonywania dotychczaso�
wej pracy wskutek wypadku przy pracy lub choroby zawodowej
i nie został uznany za niezdolnego (częściowo lub całkowicie) do
pracy w rozumieniu przepisów ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r.
o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (j.t.
205
DzU z 2004 r. nr 39, poz. 353 ze zm.), a tym samym nie nabył pra�
wa do renty z tytułu niezdolności do pracy. Również w tym przy�
padku pracownikowi przeniesionemu do innej pracy przysługuje do�
datek wyrównawczy przez okres nieprzekraczający 6 miesięcy, jeże�
li w wyniku przeniesienia jego dotychczasowe wynagrodzenie uleg�
ło obniżeniu. Po upływie 6 miesięcy pracownikowi przysługiwać
będzie zatem wynagrodzenie odpowiednie do rodzaju wykonywanej
pracy, może być więc ono niższe od wynagrodzenia otrzymywane�
go przed przeniesieniem do tej pracy.
3. POSIA
KI I NAPOJE PROFILAKTYCZNE
Którym pracownikom i na jakich zasadach przysługują posiłki
i napoje profilaktyczne?
Przepis art. 232 k.p. nakłada na pracodawcę obowiązek zapew�
nienia pracownikom zatrudnionym w warunkach szczególnie uciąż�
liwych, nieodpłatnie, odpowiednich posiłków i napojów, jeżeli jest
to niezbędne ze względów profilaktycznych. Szczegółowe zasady
wydawania takich posiłków i napojów określa rozporządzenie Rady
Ministrów z dnia 28 maja 1996 r. w sprawie profilaktycznych posił�
ków i napojów (DzU nr 60, poz. 279), wydane na podstawie art.
232 zdanie 2 k.p.
Zgodnie z ż 2 powołanego rozporządzenia RM, posiłki profilak�
tyczne powinny zawierać około 50-55% węglowodanów, 30-35%
tłuszczów, 15% białek oraz posiadać wartość kaloryczną około 1000
kcal. W przypadku gdy pracodawca nie ma możliwości wydawania
posiłków ze względu na rodzaj wykonywanej przez pracownika pra�
cy lub ze względów organizacyjnych, wówczas może zapewnić
w czasie pracy korzystanie z takich posiłków w punktach gastrono�
micznych lub przyrządzanie posiłków przez pracownika we włas�
nym zakresie z otrzymanych produktów.
Pracodawca jest obowiązany zapewnić posiłki profilaktyczne
pracownikom wykonującym prace:
206
" związane z wysiłkiem fizycznym, powodującym w ciągu
zmiany roboczej efektywny wydatek energetyczny organizmu powy�
żej 2000 kcal (8374 kJ) u mężczyzn i powyżej 1100 kcal (4605 kJ)
u kobiet,
" związane z wysiłkiem fizycznym, powodującym w ciągu
zmiany roboczej efektywny wydatek energetyczny organizmu powy�
żej 1500 kcal (6280 kJ) u mężczyzn i powyżej 1000 kcal (4187 kJ)
u kobiet, wykonywane w pomieszczeniach zamkniętych, w których
ze względów technologicznych utrzymuje się stale temperatura po�
niżej 10�C lub wskaz
nik obciążenia termicznego (WBGT) wynosi
powyżej 25�C,
" związane z wysiłkiem fizycznym, powodującym w ciągu
zmiany roboczej efektywny wydatek energetyczny organizmu powy�
żej 1500 kcal (6280 kJ) u mężczyzn i powyżej 1000 kcal (4187 kJ)
u kobiet, wykonywane na otwartej przestrzeni w okresie zimowym,
przy czym za okres zimy uważa się okres od dnia 1 listopada do
dnia 31 marca,
" pod ziemią.
Pracodawca jest też obowiązany zapewnić posiłki profilaktycz�
ne pracownikom zatrudnionym przy usuwaniu skutków klęsk żywio�
łowych i innych zdarzeń losowych (ż 3 powołanego rozporządze�
nia RM).
Stosownie do przepisów ż 4 powołanego rozporządzenia RM
z dnia 28 maja 1996 r. pracodawca zapewnia napoje pracownikom
zatrudnionym:
" w warunkach gorącego mikroklimatu, charakteryzującego się
wartością wskaz
nika obciążenia termicznego (WBGT) powyżej 25�C,
" w warunkach mikroklimatu zimnego, charakteryzującego się
wartością wskaz
nika siły chłodzącej powietrza (WCI) powyżej 1000,
" przy pracach na otwartej przestrzeni przy temperaturze otocze�
nia poniżej 10�C lub powyżej 25�C,
" przy pracach związanych z wysiłkiem fizycznym, powodują�
cym w ciągu zmiany roboczej efektywny wydatek energetyczny or�
ganizmu powyżej 1500 kcal (6280 kJ) u mężczyzn i 1000 kcal
(4187 kJ) u kobiet,
207
" na stanowiskach pracy, na których temperatura spowodowana
warunkami atmosferycznymi przekracza 28�C.
Pracodawca powinien zapewnić napoje w ilości zaspokajającej
potrzeby pracowników, odpowiednio zimne lub gorące w zależności
od warunków wykonywania pracy, a przy pracach w warunkach go�
rącego mikroklimatu napoje powinny być wzbogacone w sole mine�
ralne i witaminy.
Stanowiska pracy, na których zatrudnieni pracownicy powinni
otrzymywać posiłki profilaktyczne i napoje, oraz szczegółowe wa�
runki ich wydawania, a także warunki uzasadniające zapewnienie
posiłków, w przypadku gdy pracodawca nie ma możliwości wyda�
wania posiłków ze względu na rodzaj wykonywanej przez pracow�
nika pracy lub ze względów organizacyjnych (ż 2 ust. 2 powołane�
go rozporządzenia RM), ustala pracodawca w porozumieniu z zakła�
dowymi organizacjami związkowymi, a jeżeli u danego pracodawcy
nie działa żadna organizacja związkowa - po uzyskaniu opinii
przedstawicieli pracowników (ż 5 powołanego rozporządzenia RM
z dnia 28 maja 1996 r.).
Kiedy posiłki i napoje profilaktyczne powinny być wydawane?
Posiłki profilaktyczne i napoje są wydawane pracownikom
w dniach wykonywania prac uzasadniających ich wydawanie. Posił�
ki powinny być wydawane w czasie regulaminowych przerw w pra�
cy, w zasadzie po 3-4 godzinach pracy. Natomiast napoje powinny
być dostępne dla pracowników w ciągu całej zmiany roboczej. Pra�
codawca jest też obowiązany zapewnić zachowanie odpowiednich
warunków higienicznosanitarnych przygotowywania oraz spożywa�
nia posiłków i napojów (ż 6 i 7 powołanego rozporządzenia RM).
Należy podkreślić, że pracownikom nie przysługuje ekwiwalent
pieniężny za posiłki profilaktyczne i napoje (ż 8 powołanego rozpo�
rządzenia RM).