PRAWO
POMOCY
SPOA
ECZNEJ
4. WYDANIE
Iwona Sierpowska
Warszawa 2011
Stan prawny na 1 września 2011 r.
Wydawca:
Magdalena Stojek-Siwińska
Redaktor prowadzÄ…cy:
Małgorzata Jarecka
Opracowanie redakcyjne:
Dagmara Wachna
A
amanie:
Dorota Sieniarska
© Copyright by
Wolters Kluwer Polska Sp. z o.o., 2011
ISBN: 978-83-264-1508-1
4. wydanie
Wydane przez:
Wolters Kluwer Polska Sp. z o.o.
Redakcja Książek
01-231 Warszawa, ul. PÅ‚ocka 5a
tel. [phone], fax [phone]
e-mail: [e-mail]
www.wolterskluwer.pl
Księgarnia internetowa www.profinfo.pl
SpiS treści
Wykaz skrótów.
.......................................................................................................................................9
Wstęp........................................................................................................................................................11
Rozdział 1
Geneza pomocy społecznej..............................................................................................................13
1.1..Dobroczynność,.opieka.społeczna,.pomoc.społeczna...............................................................13
1.2..Przekształcenia.pomocy.społecznej.w.drugiej.połowie.XX.w...
................................................19
Rozdział 2
Pomoc społeczna w systemie prawa..............................................................................................27
2.1..Ogólna.charakterystyka.prawnej.regulacji.pomocy.społecznej............................................... 27
2.2..Miejsce.pomocy.społecznej.w.systemie.prawa..........................................................................29
2.2.1..Pomoc.społeczna.a.ubezpieczenia.społeczne...................................................................29
2.2.2..Pomoc.społeczna.a.prawo.administracyjne.......................................................................32
2.2.3..Pomoc.społeczna.a.prawo.socjalne....................................................................................35
2.3..Stosunki.prawne.pomocy.społecznej............................................................................................36
Rozdział 3
Pojęcie i cele pomocy społecznej....................................................................................................39
Rozdział 4
Zasady pomocy społecznej...............................................................................................................46
4.1..Zasady.organizacji.administracji.publicznej................................................................................47
4.2..Zasady.postępowania.administracyjnego....................................................................................53
4.3..Zasady.charakterystyczne.dla.systemu.pomocy.społecznej.....................................................59
Rozdział 5
Administrowanie pomocą społeczną............................................................................................66
5.1..Pomoc.społeczna.jako.zadanie.samorządu.terytorialnego........................................................66
5.1.1..Reformy.samorzÄ…dowe.w.Polsce........................................................................................... 66
5.1.2..Kategorie.zadań.samorządu.terytorialnego.w.zakresie.pomocy.społecznej.
...............69
5.1.3..Zadania.gminy........................................................................................................................71
5.1.4..Zadania.powiatu.....................................................................................................................77
5.1.5..Zadania.województwa.samorządowego............................................................................80
5.1.6..Samorząd.terytorialny.wobec.problemów.polityki.socjalnej.i.pomocy.społecznej......81
5.2..Kompetencje.administracji.rządowej.w.zakresie.pomocy.społecznej.....................................83
5.2.1..Uprawnienia.wojewody........................................................................................................83
5.2.2..Kompetencje.ministra............................................................................................................86
5.2.3..Rada.Pomocy.Społecznej.......................................................................................................87
5.3..Uprawnienia.podmiotów.niepublicznych.w.sferze.pomocy.społecznej................................88
5
Rozdział 6
Organizacja pomocy społecznej.....................................................................................................93
6.1..Systematyzacja.jednostek.organizacyjnych.pomocy.społecznej..............................................93
6.2..Organizacja.pomocy.społecznej.w.jednostkach.samorządu.terytorialnego..........................94
6.2.1..Ośrodki.pomocy.społecznej................................................................................................... 94
6.2.2..Powiatowe.centra.pomocy.rodzinie....................................................................................96
6.2.3..Regionalne.ośrodki.polityki.społecznej..............................................................................98
6.3..Ośrodki.wsparcia..............................................................................................................................98
6.4..Ośrodki.interwencji.kryzysowej..................................................................................................102
6.5..Domy.pomocy.społecznej.............................................................................................................103
6.5.1..Zadania.i.zasady.funkcjonowania.....................................................................................103
6.5.2..Dom.pomocy.społecznej.jako.zakład.administracyjny..................................................110
6.6..Kwalifikacje.osób.kierujących.jednostkami.organizacyjnymi.pomocy.społecznej.............112
6.7..Prywatyzacja.zadań.publicznych.w.sferze.pomocy.społecznej.............................................113
Rozdział 7
Świadczenia z pomocy społecznej...............................................................................................118
7.1..Pozycja.prawna.świadczeniobiorcy.............................................................................................118
7.2..Kryteria.ustalania.uprawnień.do.świadczeń.............................................................................120
7.3..System.świadczeń............................................................................................................................. 124
7.3.1..Świadczenia.pieniężne.......................................................................................................... 124
7.3.2..Świadczenia.niepieniężne...................................................................................................135
7.4..Postępowanie.w.sprawie.świadczeń...........................................................................................146
7.5..Zwrot.świadczeń............................................................................................................................... 160
Rozdział 8
Opieka nad rodzinÄ… i dzieckiem.................................................................................................... 163
8.1..Pozycja.rodziny.w.prawie.pomocy.społecznej..........................................................................163
8.1.1..Rodzina.jako.podmiot.ochrony.i.świadczeniobiorca........................................................163
8.1.2..Ochrona.rodziny.a.zasada.pomocniczości.......................................................................165
8.2..Formy.pomocy.społecznej.związane.z.ochroną.dziecka.i.rodziny........................................168
8.2.1..Świadczenia.pieniężne.......................................................................................................... 168
8.2.2..Świadczenia.niepieniężne...................................................................................................171
8.3..Zasady.funkcjonowania.rodzin.zastępczych.............................................................................. 172
8.4..Typy.i.zadania.placówek.opiekuńczo-wychowawczych.........................................................177
8.4.1..Istota.i.rodzaje.placówek.....................................................................................................177
8.4.2..Organizacja.i.zasady.działania...........................................................................................181
8.4.3..Pobyt.w.placówkach.i.standardy.usług............................................................................185
8.5..Rola.ośrodków.adopcyjno-opiekuńczych..................................................................................189
Rozdział 9
Status prawny pracownika socjalnego.......................................................................................194
9.1..Kwalifikacje.i.kształcenie.pracowników.socjalnych.................................................................194
9.2..Uprawnienia.i.obowiązki.pracowników.socjalnych.................................................................199
9.3..Pracownik.socjalny.w.administracji.publicznej............................................................................203
9.4..Pracownik.socjalny.jako.funkcjonariusz.publiczny..................................................................206
Rozdział 10
Formy pomocy przewidziane w przepisach odrębnych.........................................................211
10.1..Åšwiadczenia.rodzinne..................................................................................................................211
6
6
10.1.1..Świadczenia.rodzinne.na.tle.regulacji.poświęconych.ochronie.rodziny................211
10.1.2..Zasiłek.rodzinny.i.dodatki.do.zasiłku.rodzinnego.....................................................214
10.1.3..Świadczenia.opiekuńcze................................................................................................... 219
10.1.4..Zasady.przyznawania.i.wypłaty.świadczeń................................................................220
10.2..Państwowy.system.świadczeń.alimentacyjnych...................................................................... 222
10.2.1..Zarys.kształtowania.się.instytucji.świadczeń.alimentacyjnych................................222
10.2.2..Pomoc.osobom.uprawnionym.do.alimentów..............................................................229
10.3..Przeciwdziałanie.przemocy.w.rodzinie....................................................................................233
10.4..Pomoc.w.sytuacji.bezrobocia......................................................................................................236
10.4.1..Sytuacja.prawna.osoby.bezrobotnej..............................................................................236
10.4.2..Pomoc.w.postaci.zatrudnienia.socjalnego....................................................................242
10.5..Pomoc.dla.osób.niepełnosprawnych.......................................................................................... 247
10.6..Dodatek.mieszkaniowy...............................................................................................................251
10.7..Inne.formy.pomocy......................................................................................................................254
Bibliografia............................................................................................................................................. 259
WYKAZ SKRÓTÓW
Akty prawne
k.c...  . ustawa.z.dnia.23.kwietnia.1964.r.. .Kodeks.cywilny.(Dz..U..Nr.16,.
poz..93.z.póz
n..zm.)
k.k...  . ustawa.z.dnia.6.czerwca.1997.r.. .Kodeks.karny.(Dz..U..Nr.88,.
poz..553.z.póz
n..zm.)
k.p...  . ustawa. z. dnia. 26. czerwca. 1974. r..  . Kodeks. pracy. (tekst. jedn.:.
Dz..U..z.1998.r..Nr.21,.poz..94.z.póz
n..zm.)
k.p.a..  . ustawa. z. dnia. 14. czerwca. 1960. r..  . Kodeks. postępowania. ad-
ministracyjnego. (tekst. jedn.:. Dz.. U.. z. 2000. r.. Nr. 98,. poz.. 1071.
.
z.póz
n..zm.)
k.p.c...  . ustawa.z.dnia.17.listopada.1964.r.. .Kodeks.postępowania.cywil-
nego.(Dz..U..Nr.43,.poz..296.z.póz
n..zm.)
k.r.o...  . ustawa.z.dnia.25.lutego.1964.r.. .Kodeks.rodzinny.i.opiekuńczy.
(Dz..U..Nr.9,.poz..59.z.póz
n..zm.)
r.p.o.w...  . rozporządzenie.Ministra.Pracy.i.Polityki.Społecznej.z.dnia.19.paz
-
dziernika. 2007.r.. w.sprawie. placówek. opiekuńczo-wychowaw-
czych.(Dz..U..Nr.201,.poz..1455)
u.d.m...  . ustawa.z.dnia.21.czerwca.2001.r..o.dodatkach.mieszkaniowych.
(Dz..U..Nr.71,.poz..734.z.póz
n..zm.)
u.p.o.u.a..  . ustawa.z.dnia.7.września.2007.r..o.pomocy.osobom.uprawnionym.
do.alimentów.(tekst.jedn.:.Dz..U..z.2009.r..Nr.1,.poz..7.z.póz
n..zm.)
u.p.s...  . ustawa.z.dnia.12.marca.2004.r..o.pomocy.społecznej.(tekst.jedn.:.
Dz..U..z.2009.r..Nr.175,.poz..1362.z.póz
n..zm.)
u.p.z.r.p...  . ustawa.z.dnia.20.kwietnia.2004.r..o.promocji.zatrudnienia.i.insty-
tucjach.rynku.pracy.(tekst.jedn.:.Dz..U..z.2008.r..Nr.69,.poz..415.
z.póz
n..zm.)
u.r.z.n...  . ustawa.z.dnia.27.sierpnia.1997.r..o.rehabilitacji.zawodowej.i.spo-
łecznej.oraz.zatrudnianiu.osób.niepełnosprawnych.(tekst.jedn.:.
Dz..U..z.2011.r..Nr.127,.poz..721.z.póz
n..zm.)
u.ś.r...  . ustawa.z.dnia.28.listopada.2003.r..o.świadczeniach.rodzinnych.
(tekst.jedn.:.Dz..U..z.2006.r..Nr.139,.poz..992.z.póz
n..zm.)
u.z.s...  . ustawa.z.dnia.13.czerwca.2003.r..o.zatrudnieniu.socjalnym.(tekst.
jedn.:.Dz..U..z.2011.r..Nr.43,.poz..225)
9
czasopisma i wydawnictwa promulgacyjne
AUL..  . Acta.Universitatis.Lodziensis
AUW.  . Acta.Universitatis.Wratislaviensis
Dz..U...  . Dziennik.Ustaw
Dz..Urz...  .. Dziennik.Urzędowy
Gaz..Pr...  .. Gazeta.Prawna
M.P...  .. Monitor.Polski
MPP..  .. Monitor.Prawa.Pracy
NP..  .. Nowe.Prawo
ONSA..  .. Orzecznictwo.Naczelnego.SÄ…du.Administracyjnego
OSNCP..  .. Orzecznictwo.Sądu.Najwyższego.Izby.Cywilnej,.Pracy.i.Ubez-
pieczeń.Społecznych
OSNP..  .. Orzecznictwo.Sądu.Najwyższego.Izba.Pracy,.Ubezpieczeń.Spo-
Å‚ecznych.i.Spraw.Publicznych
OSP..  .. Orzecznictwo.Sądów.Polskich
OSS..  .. Orzecznictwo.w.Sprawach.SamorzÄ…dowych
OTK..  .. Orzecznictwo.Trybunału.Konstytucyjnego
PiP..  .. Państwo.i.Prawo
PiZS..  .. Praca.i.Zabezpieczenie.Społeczne
Pol..Społ...  .. Polityka.Społeczna
Pom..Społ...  .. Pomoc.Społeczna
Pr..Pracy..  .. Prawo.Pracy
Pr..Soc...  .. Praca.Socjalna
Prz..Sejm..  .. PrzeglÄ…d.Sejmowy
RPEiS..  .. Ruch.Prawniczy,.Ekonomiczny.i.Socjologiczny
Sam..Teryt...  .. SamorzÄ…d.Terytorialny
Sł..Prac...  .. Służba.Pracownicza
Inne
GUS..  .. Główny.Urząd.Statystyczny
KRUS..  . Kasa.Rolniczego.Ubezpieczenia.Społecznego
MPS..  .. Minister.Polityki.Społecznej
MZiOS..  .. Ministerstwo.Zdrowia.i.Opieki.Społecznej
NSA..  .. Naczelny.SÄ…d.Administracyjny
PCK..  .. Polski.Czerwony.Krzyż
SN..  .. Sąd.Najwyższy
TK..  . Trybunał.Konstytucyjny
WSA.  . wojewódzki.sąd.administracyjny
ZUS..  .. Zakład.Ubezpieczeń.Społecznych.
10
10
WStęp
Prawna.regulacja.pomocy.społecznej.rzadko.bywa.przedmiotem.naukowej.refleksji..
Jest.to.spowodowane.trudnościami.z.bezspornym.zaliczeniem.tej.dziedziny.do.wyod-
rębnionych.gałęzi.prawa..Pomoc.społeczna.bywa.włączana.do.prawa.administracyjnego,.
prawa.zabezpieczenia.społecznego.oraz.prawa.socjalnego..W.Polsce.doktryna.prawa.nie.
poświęcała.zagadnieniu.pomocy.społecznej.wielkiej.uwagi,.co.było.wynikiem.margina-
lizowania.tej.dziedziny.w.państwie.socjalistycznym..Rozwój.regulacji.prawnej.i.wzrost.
zainteresowań.ze.strony.nauki.omawianą.dyscypliną.dał.się.zaobserwować.na.początku.
lat.90..XX.w..W.tym.okresie.w.piśmiennictwie.zaczęto.również.posługiwać.się.pojęciem.
prawa.socjalnego,.do.którego.zalicza.się.pomoc.społeczną..Jej.rozwój.w.dużej.mierze.był.
wynikiem.transformacji.ustrojowo-gospodarczej.w.Polsce,.która.uwidoczniła.takie.spo-
łeczne.problemy,.jak.bezrobocie,.bezdomność,.ubóstwo..Przemiany.gospodarcze,.reformy.
systemu.ubezpieczeń.społecznych.i.ochrony.zdrowia.spowodowały.znaczący.wzrost.licz-
by.osób.potrzebujących.wsparcia.ze.strony.państwa..Zjawiskom.tym.towarzyszył.rozwój.
regulacji.prawnej.gwarantującej.nowe.świadczenia.zbliżone.w.swej.istocie.do.pomocy.
społecznej..Zapewnienie.socjalnej.ochrony.jednostki.w.państwie.łączyło.się.ze.zmianami.
organizacyjnymi.i.kadrowymi,.a.także.z.koniecznością.powołania.wykwalifikowanej.służ-
by.socjalnej..W.wyniku.takiego.zapotrzebowania.poszerzono.ofertę.kształcenia,.zwłaszcza.
na.wyższych.uczelniach,.a.przedmioty.dotyczące.prawnej.regulacji.pomocy.społecznej.
są.dziś.obecne.na.różnych.kierunkach.studiów..Jednakże.literatura.z.zakresu.tego.przed-
miotu.jest.uboga,.co.stanowi.utrudnienie.w.jego.nauczaniu..
Niniejsze.opracowanie.powstało.głównie.z.myślą.o.potrzebach.dydaktycznych,.
niemniej.będzie.również.użyteczne.dla.praktyków,.zwłaszcza.dla.pracowników.urzę-
dów.administracji.publicznej.i.jednostek.organizacyjnych.pomocy.społecznej..Publikacja.
adresowana.jest.także.do.osób,.które.w.pracy.zawodowej.mają.do.czynienia.z.różnymi.
przejawami.ochrony.socjalnej.jednostki..Chodzi.tu.m.in..o.osoby.zajmujÄ…ce.siÄ™.pracÄ….so-
cjalną.i.poradnictwem,.pedagogów,.psychologów,.kuratorów.sądowych.i.pracowników.
służby.zdrowia..Mając.na.uwadze.zróżnicowany.krąg.odbiorców,.starałam.się.w.sposób.
przystępny.przedstawić.zagadnienia.z.zakresu.omawianej.dyscypliny..Książka,.mimo.
charakteru.podręcznikowego,.zawiera.elementy.opracowania.systemowego,.rozważania.
teoretyczne.i.komparatystyczne,.które.pozwalają.ocenić.miejsce.i.znaczenie.pomocy.spo-
łecznej.w.systemie.prawa..Publikacja.jest.odzwierciedleniem.ewolucji.pomocy.społecznej,.
ze.szczególnym.uwzględnieniem.jej.zmian.w.latach.2004 2011,.związanych.m.in..z.człon-
kostwem.Polski.w.Unii.Europejskiej.i.reformami.systemu.zabezpieczenia.społecznego..
Przedstawiono.w.niej.kształtowanie.się.zadań.administracji.publicznej.i.nowej.infrastruk-
tury.w.powyższej.dziedzinie.oraz.wskazano.na.perspektywy.rozwoju.pomocy.społecznej..
11
Ponadto.omówiono.w.szerszym.kontekście.socjalną.problematykę.ochrony.rodziny.oraz.
formy.pomocy.uregulowane.w.przepisach.odrębnych..Analizie.z
ródeł.prawa.towarzyszy.
prezentacja.poglądów.doktryny.uzupełnionych.orzecznictwem.sądowym..
Niniejsze.opracowanie.jest.czwartym.wydaniem.książki..Zawiera.aktualizacje.z
ródeł.
prawa.i.uzupełnienia.dotyczące.analizy.aktów.normatywnych.i.orzecznictwa.
Iwona Sierpowska
Rozdział 1
GeNeZA pOMOcY SpOA
ecZNeJ
1.1. Dobroczynność, opieka społeczna, pomoc społeczna
Pomoc.społeczna.ma.długą.tradycję..Jej.początki.sięgają.starożytności.. idea
idea
Już.wtedy.we.wspólnotach.ludzkich.pojawiały.się.osoby.wymagające.pomo- dobroczynności
dobroczynności
cy.ze.względu.na.chorobę,.niepełnosprawność,.wiek,.sieroctwo.czy.ubóstwo..
We.wczesnym.stadium.rozwoju.pomoc.nazywana.była.dobroczynnością..Za-
nim.dziedzina.ta.doczekała.się.interwencji.państwa.i.prawnej.regulacji,.róż-
nych.form.wsparcia.osobom.potrzebującym.udzielały.podmioty.prywatne.
i.Kościół.katolicki,.w.szczególności.klasztory,.bractwa,.towarzystwa.dobro-
czynne..Potrzebujących.wspierały.również.władze.miejskie,.organizacje.kup-
ców.i.rzemieślników..Dlatego.też.dobroczynność.tę.określa.się.czasem.mianem.
prywatnej,.należy.jednak.mieć.na.uwadze,.że.wszystkie.wymienione.podmio-
ty.wypełniały.w.swoisty.sposób.zadania.państwa.tamtej.epoki1..Początkowo.
pomoc.skierowana.była.niemal.wyłącznie.do.osób.wyobcowanych.ze.społe-
czeństwa,.żyjących.w.skrajnej.nędzy,.do.starców,.kalek,.sierot,.włóczęgów.
i.żebraków..Miała.charakter.filantropijny,.jej.z
ródłem.było.współczucie.i.wy-
magania.religii..Państwo.włączało.się.w.nią.rzadko,.kierując.się.głównie.po-
trzebÄ….ochrony.porzÄ…dku.publicznego..
Zmiana.sposobów.udzielania.pomocy.wiązała.się.ze.zmianą.koncepcji. początki regulacji
poczÄ…tki regulacji
ustrojowej.i.formy.państwa..Działania.prawotwórcze.i.rozbudowa.aparatu. prawnej
prawnej
administracyjnego.powodowały.kształtowanie.nowych.zadań.publicznych.
obciążających.państwo..Przyjmuje.się,.że.pierwszym.z
ródłem.prawa.w.dzie-
dzinie.pomocy.społecznej.był.akt.wydany.przez.angielską.królową.w.1601.r.,.
zwany.prawem.ubogich..Nakładał.on.na.gminy.obowiązek.udzielenia.pomo-
cy.osobom.pozbawionym.opieki.ze.strony.rodziny..PoczÄ…tki.prawnej.regulacji.
pomocy.społecznej.w.Europie.sięgają.XVI.w.,.co.łączyło.się.pośrednio.z.wpro-
wadzeniem.obowiązku.pracy..Ubóstwo.traktowane.było.jak.sytuacja.zawinio-
na,.wynikająca.z.własnych.zaniedbań,.a.sposobem.na.przezwyciężenie.biedy.
było.stosowanie.różnych.środków.wychowawczych..Zadania.te.realizowały.
domy.pracy.przymusowej,.będące.zakładami.produkcyjnymi,.opiekuńczymi.
i.miejscami.przymusowego.odosobnienia..Państwo.stopniowo.przejmowało.
1
.W..Muszalski,.Prawo socjalne,.Warszawa.1996,.s..165.
13
kontrolę.nad.działalnością.charytatywną.podmiotów.prywatnych,.a.sponta-
niczne.formy.pomocy.zaczęto.normować.przepisami.prawa..
działalność
działalność Na.ziemiach.polskich.działalność.o.charakterze.dobroczynności.publicz-
dobroczynna na
dobroczynna na nej.sięga.XVIII.w..W.okresie.zaborów.odpowiednie.obowiązki.w.tym.zakresie.
ziemiach polskich
ziemiach polskich spoczywały.na.gminach..Organy.publiczne.zajmujące.się.działalnością.chary-
tatywną.były.wspierane.przez.Kościół.katolicki,.gminy.żydowskie.i.podmioty.
prywatne..Przykładem.przejmowania.przez.władze.państwowe.kontroli.nad.
dobroczynnością.publiczną.może.być.powołanie.komisji.dobrego.porządku.
 .boni ordonis,.zajmujących.się.m.in..zwalczaniem.ubóstwa2..Dnia.2.grudnia.
1817.r..w.Królestwie.Kongresowym.wydano.ustawę.dotyczącą.opieki.nad.ubo-
gimi.i.niezdolnymi.do.pracy..W.1842.r..w.Królestwie.Polskim.ukazał.się.obszer-
ny.akt.regulujący.sprawy.z.zakresu.dobroczynności.publicznej..Dotyczył.on.
działalności.szpitali.i.innych.zakładów.opiekuńczych,.parafialnych.domów.
schronienia.dla.starców.i.kalek.oraz.towarzystw.i.zakładów.dobroczynnych..
Opiekę.nad.starcami,.kalekami.i.sierotami.sprawowały.dozory.parafialne,.
w.skład.których.wchodziły.osoby.duchowne.i.świeckie..Do.nadzoru.nad.in-
stytucjami.zajmującymi.się.pomocą.i.opieką.powołano.Radę.Główną.Opie-
kuńczą..W.1864.r..rozszerzono.zadania.gmin.z.zakresu.dobroczynności.pub-
licznej,.organy.gminy.miały.m.in..możliwość.ustalania.specjalnych.podatków.
na.cele.dobroczynne.
koncepcja
koncepcja Wpływ.na.rozwój.sfery.pomocy.społecznej.wywarła.koncepcja.państwa.
państwa prawa
państwa prawa prawnego,.a.więc.państwa,.którego.funkcjonowanie.opiera.się.na.prawie.sta-
nowionym.przez.kompetentne.organy.i.w.którym.działa.sprawna.i.nowoczes-
na.administracja.publiczna..W.państwie.prawa.zmianie.uległ.status.jednostki,.
poddany.przekształcił.się.w.obywatela..Człowiek.przestał.pełnić.wyłącznie.
służebną.funkcję.wobec.władzy,.obok.obowiązków.względem.państwa.zyskał.
prawa,.których.wypełnianie.państwo.powinno.mu.zagwarantować..Jednym.
z.takich.uprawnień.było.domaganie.się.pomocy.i.zapewnienia.ochrony.praw-
nej.w.trudnych.sytuacjach.życiowych..
rozwój
rozwój Istotne.znaczenie.dla.rozwoju.opiekuńczych.funkcji.państwa.miał.wiek.
kapitalizmu
kapitalizmu XIX,.co.było.związane.z.powstaniem.przemysłu.fabrycznego,.umacnianiem.
się.kapitalizmu.i.masowymi.migracjami.ludności..Brak.pracy,.trudne.warunki.
mieszkaniowe.oraz.brak.opieki.medycznej.wywoływały.masowe.protesty,.
wobec.których.państwo.nie.mogło.pozostawać.obojętne..W.zastraszającym.
tempie.wzrastała.liczba.osób.potrzebujących.wsparcia.i.opieki,.wymuszało.to.
na.władzach.organizowanie.pomocy.publicznej..W.1834.r..w.Anglii.wprowa-
dzono.tzw..zakłady.dla.ubogich..Miały.one.zapewnić.byt.najuboższym,.nie-
mniej.panujące.w.nich.warunki.odstraszały.od.korzystania.z.ich.pomocy..In-
stytucje.te.były.raczej.zakładami.poprawczymi.niż.ośrodkami.pomocy..Mini-
malistyczny.rozwój.sfery.pomocy.społecznej.był.charakterystyczny.dla.krajów.
anglosaskich..
Nieco.inaczej.wyglądała.sytuacja.w.Danii..Konstytucja.duńska.z.1849.r..
przewidywała.objęcie.opieką.osób.niezdolnych.do.zapewnienia.sobie.utrzy-
mania..Tworzono.przytułki.dla.sierot,.osób.starszych.i.niedołężnych,.a.w.1891.r..
2
.Zob..J..A
opato,.Miłosierdzie i dobroczynność w Polsce,.Pol..Społ..1982,.nr.5,.s..25.
14
wprowadzono.stałe.zasiłki.pieniężne.dla.starców3..W.wypełnianiu.zadań.opie-
kuńczych.aktywnie.uczestniczył.samorząd.terytorialny..We.Francji.udziela-
niem.pomocy.zajmowały.się.biura.dobroczynności.i.komisje.administracyj-
ne.działające.w.gminach..W.Anglii.podobną.działalność.prowadziły.parafie,.
a.następnie.większe.okręgi,.w.których.powołano.specjalne.komisje.wybierane.
przez.mieszkańców.parafii..W.Austrii.w.1863.r..nałożono.na.gminy.ustawowy.
obowiązek.sprawowania.opieki..Pruska.ustawa.z.1870.r..zobowiązywała.gminy.
do.wspierania.ubogich..Osoby.potrzebujące.mogły.na.jej.podstawie.zwracać.
się.o.pomoc.do.gminy.właściwej.ze.względu.na.swoje.miejsce.zamieszkania.
Dorywcza.i.nieregularna.dobroczynność.przekształcała.się.w.Europie. dobroczynność
dobroczynność
w.zorganizowaną.opiekę.społeczną,.regulowaną.prawem.publicznym..H..Szur- a opieka
a opieka
gacz.wymienia.dwie.grupy.przesłanek,.które.wpłynęły.na.przekształcenie. społeczna
społeczna
dobroczynności.w.opiekę.społeczną..Po.pierwsze,.nastąpiła.zmiana.motywów.
niesienia.pomocy,.uczucie.miłosierdzia.zastąpiło.poczucie.obowiązku.ratowa-
nia.współobywateli..Po.drugie,.uległa.zmianie.organizacja.i.sposób.działania..
W.miejsce.działań.wywołanych.dobrą.i.nieprzymuszoną.wolą.niesienia.po-
mocy.bliz
nim.wprowadzono.działania.obowiązkowe.obciążające.głównie.pań-
stwo.i.samorzÄ…d4..
Konieczność.dalszej.ewolucji.opieki.społecznej.wyeksponowały.rewo- ideologie
ideologie
lucje.socjalne.i.socjalistyczne.z.przełomu.XIX.i.XX.w.,.I.wojna.światowa.i.wiel- socjalistyczne
socjalistyczne
ki.kryzys.ekonomiczny..Istotny.wpływ.na.rozwój.pomocy.społecznej.wywar-
ło.państwo.socjalistyczne..Rola.socjalistycznej.ideologii.była.tu.osobliwa..To.
właśnie.z.nią.łączy.się.powstanie.socjalnych.praw.jednostki.przy.jednoczes-
nym.marginalizowaniu.pomocy.społecznej..Równość.i.wolność.proklamowa-
ne.przez.system.socjalistyczny.szły.w.parze.z.gwarantowaniem.przez.państwo.
licznych.praw.ekonomicznych,.kulturalnych.i.socjalnych..Tak.narodziły.się.
prawa.człowieka.drugiej.generacji..Państwo.nie.tylko.miało.wspierać.osoby.
znajdujące.się.w.trudnych.sytuacjach.życiowych,.ale.również.organizować.
miejsca.pracy.dla.wszystkich.obywateli,.zapewnić.bezpłatny.system.oświaty.
i.ochrony.zdrowia..Na.płaszczyz
nie.międzynarodowej.państwa.socjalistyczne.
doprowadziły.do.uznania.i.zrównania.praw.ekonomicznych,.socjalnych.i.kul-
turalnych.z.prawami.politycznymi.i.obywatelskimi..Prawa.te.obecnie.trakto-
wane.są.w.sposób.łączny.i.nierozerwalny5..Znaczenie.praw.człowieka.drugiej.
generacji.podkreśla.ich.uznanie.przez.Organizację.Narodów.Zjednoczonych.
i.umieszczenie.w.tzw..światowej.konstytucji.praw.człowieka,.którą.tworzą:.
Powszechna.Deklaracja.Praw.Człowieka,.Międzynarodowy.Pakt.Praw.Osobi-
stych.i.Politycznych.oraz.Międzynarodowy.Pakt.Praw.Ekonomicznych,.Socjal-
nych.i.Kulturalnych..Do.podstawowych.praw.socjalnych.człowieka.należą:.
prawo.do.zabezpieczenia.społecznego,.prawo.rodziny.do.ochrony,.prawo.do.
odpowiedniego.poziomu.życia.(włączając.w.to.wyżywienie,.odzież.i.miesz-
kanie).oraz.prawo.do.ochrony.zdrowia..
3
.W..Muszalski, Prawo socjalne...,.s..166.
4
.H..Szurgacz,.Opieka społeczna czy pomoc społeczna,.AUW.1990,.Prawo,.nr.186,.s..317..
5
.M..Nowak,.Trzy generacje praw człowieka. Ich znaczenie w świetle przesłanek ideowych i historycznych
oraz w świetle ich genezy.(w:).Prawa człowieka. Geneza, koncepcje, ochrona,.red..B..Banaszak,.Wrocław.1993,.
s..115.
15