MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Iwona Pałgan
Charakteryzowanie psychofizycznych i społecznych
aspektów rozwoju człowieka 346[04].O1.01
Poradnik dla nauczyciela
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
Recenzenci:
dr Maria Bartecka-Straszny
mgr Dorota Kaczor
Opracowanie redakcyjne:
in\
. Danuta Szczepaniak
Konsultacja:
dr Dorota Koprowska
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 346[04].O1.01
 Charakteryzowanie psychofizycznych i społecznych aspektów rozwoju człowieka ,
zawartego w modułowym programie nauczania dla zawodu opiekun w domu pomocy
społecznej.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
1
SPIS TREŚCI
1. Wprowadzenie 3
2. Wymagania wstępne 4
3. Cele kształcenia 5
4. Przykładowe scenariusze zajęć 6
5. Ćwiczenia 10
5.1. Człowiek w środowisku  środowisko a rozwój jednostki 10
5.1.1. Ćwiczenia 10
5.2. Rozwój organizmu człowieka w poszczególnych okresach \
ycia 12
5.2.1. Ćwiczenia 12
5.3. Podział i charakterystyka procesów psychicznych. Procesy
poznawcze, emocjonalne, motywacyjne 14
5.3.1. Ćwiczenia 14
5.4. Wybrane teorie osobowości 16
5.4.1. Ćwiczenia 16
5.5. Metody badania osobowości 19
5.5.1. Ćwiczenia 19
5.6. Czynniki kształtujące osobowość 21
5.6.1. Ćwiczenia 21
5.7. Podstawy \
ycia społecznego 23
5.7.1. Ćwiczenia 23
5.8. Grupa społeczna, funkcje, zadania 25
5.8.1. Ćwiczenia 25
5.9. Role społeczne. Teorie społecznego uczenia się 27
5.9.1. Ćwiczenia 27
6. Ewaluacja osiągnięć ucznia 30
7. Literatura 42
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
2
1. WPROWADZENIE
Przekazujemy Państwu Poradnik dla nauczyciela, który będzie pomocny w prowadzeniu
zajęć dydaktycznych w szkole kształcącej w zawodzie opiekun w domu pomocy społecznej.
W poradniku zamieszczono:
 wymagania wstępne, czyli wykaz wiadomości jakie uczeń powinien posiadać, aby bez
problemów mógł skorzystać z poradnika,
 cele kształcenia  czyli wykaz wiedzy i umiejętności jakie uczeń zdobędzie pracując
z poradnikiem,
 przykładowe scenariusze zajęć,
 przykładowe ćwiczenia ze wskazówkami do realizacji zalecanymi metodami nauczania -
uczenia oraz środkami dydaktycznymi,
 ewaluację osiągnięć ucznia, przykładowe narzędzie pomiaru dydaktycznego,
 literaturę uzupełniającą.
Wskazane jest, aby zajęcia dydaktyczne były prowadzone ró\
nymi metodami ze
szczególnym uwzględnieniem aktywizujących metod nauczania, np. samokształcenia
kierowanego, tekstu przewodniego. Formy organizacyjne pracy uczniów mogą być
zró\
nicowane, począwszy od samodzielnej pracy uczniów do pracy zespołowej.
346[04].O1
Podstawy świadczenia usług
socjalnych
346[04].O1.01
Charakteryzowanie
psychofizycznych
i społecznych aspektów
rozwoju człowieka
346[04].O1.02 346[04].O1.03 346[04].O1.04
Doskonalenie umiejętności Kształtowanie umiejętności Prowadzenie profilaktyki
interpersonalnych rozwiązywania problemów i promocji zdrowia
346[04].O1.05 346[04].O1.06
Stosowanie przepisów Stosowanie przepisów prawa
bezpieczeństwa i higieny pracy oraz w działalności socjalnej
udzielanie pierwszej pomocy
Schemat układu jednostek modułowych
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
3
2. WYMAGANIA WST
PNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej, uczeń powinien umieć:
- współpracować w grupie,
- sprawnie posługiwać się komputerem,
- korzystać z ró\
norodnych z
ródeł informacji: biblioteki, Internet
- w stopniu podstawowym anatomię i fizjologię człowieka,
- w stopniu podstawowym zagadnienia wiedzy o społeczeństwie,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
4
3. CELE KSZTAA
CENIA
Wyniku realizacji programu jednostki modułowej uczeń powinien umieć:
- wyjaśnić, na czym polega jedność organizmu człowieka i środowiska,
- scharakteryzować zmiany rozwojowe występujące w poszczególnych okresach \
ycia
człowieka,
- scharakteryzować procesy psychiczne człowieka,
- scharakteryzować procesy poznawcze,
- określić rolę procesów poznawczych w poznawaniu rzeczywistości,
- scharakteryzować procesy emocjonalne i motywacyjne,
- wykazać wpływ prze\
yć emocjonalnych na funkcjonowanie psychosomatyczne jednostki
- scharakteryzować podstawowe zjawiska fizjologiczne w organizmie człowieka,
- określić wpływ procesów motywacyjnych na aktywność człowieka,
- scharakteryzować podstawowe koncepcje i składniki osobowości,
- wskazać czynniki kształtujące osobowość,
- wykazać wpływ aktywności własnej na rozwój osobowości,
- zastosować wybrane metody poznawania osobowości,
- zanalizować czynniki wpływające na kształtowanie postaw prospołecznych,
- scharakteryzować funkcje i zadania grupy społecznej,
- przedstawić ró\
ne aspekty pełnienia ról społecznych,
- określić rolę grupy w procesie rehabilitacji osoby niepełnosprawnej,
- określić wpływ warunków środowiskowych na rozwój i zachowanie jednostki.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
5
4. PRZYKA
ADOWE SCENARIUSZE ZAJ
Ć
Scenariusz zajęć 1
Osoba prowadząca ....................................................................................
Modułowy program nauczania: Opiekun w domu pomocy społecznej 346[04]
Moduł: Podstawy świadczenia usług socjalnych 346[04].O1
Jednostka modułowa:
Charakteryzowanie psychofizycznych i społecznych
aspektów rozwoju człowieka 346[04].O1.01
Temat: Okresy rozwoju psychofizycznego człowieka.
Cel ogólny: zapoznanie z charakterystyką okresów rozwoju psychofizycznego człowieka.
Po zakończeniu zajęć edukacyjnych uczeń powinien umieć:
- wymienić kolejno etapy rozwoju człowieka,
- określić najwa\
niejsze wydarzenia poszczególnych okresów rozwojowych,
- wymienić pięć najczęściej spotykanych psychologicznych postaw u ludzi starych
wyró\
nianych przez S. Reichard,
- wskazać typowe zachowania w okresie dojrzewania,
- wyjaśnić na czym polega syndrom tzw. pustego gniazda.
Metody nauczania-uczenia się:
 dyskusja,
 ćwiczenia.
Formy organizacyjne pracy uczniów:
- praca indywidualna,
- praca w zespole.
Czas trwania zajęć: 3 godziny dydaktyczne.
Środki dydaktyczne:
 model przedstawiający dziecko nienarodzone,
 film przedstawiający przebieg okresu prenatalnego i niemowlęcego,
 foliogramy prezentujące fazy rozwoju człowieka,
 magnetowid lub DVD,
 rzutnik.
Przebieg zajęć:
1. Czynności organizacyjne: sprawdzenie listy obecności i pracy domowej.
2. Podanie tematu zajęć i celu.
3. Wprowadzenie do tematu:
 nauczyciel przeprowadza krótki wykład informacyjny na temat okresów rozwoju
psychofizycznego człowieka; uczniowie notują,
 nauczyciel prezentuje film, pokazujący przebieg okresu prenatalnego i niemowlęcego;
następnie prezentuje kolejno foliogramy przedstawiające pozostałe fazy rozwoju
człowieka i omawia je szczegółowo. Plansze zostają rozstawione po całej sali,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
6
 nauczyciel zaś dzieli tablicę kredą na części, ka\
da rubryka to jeden omawiany okres,
następnie prosi uczniów, aby po kolei podchodzili i na podstawie otrzymanych
informacji wpisali czas trwania danego okresu rozwojowego,
 nauczyciel rysuje na tablicy oś z zaznaczonymi latami \
ycia (co 5 lat) i prosi uczniów
by podchodzili i w odpowiednich przedziałach wiekowych wpisywali etapy rozwoju,
kolejność wydarzeń w pracy zawodowej, kolejność wydarzeń w rodzinie. Pozostali
uczniowie obserwują czy koledzy prawidłowo uzupełniają dane  poprawiają,
wyjaśniają pomyłki,
 po wykonaniu tych zadań nauczyciel dzieli klasę na dwie grupy i przydziela ka\
dej
z nich ćwiczenie do wykonania.
4. Realizacja ćwiczenia:
 nauczyciel wyjaśnia cel ćwiczenia, jego zakres i sposób wykonania,
 uczniowie zapoznają się z treścią przydzielonego zadania,
 uczniowie przypominają sobie przekazane informacje,
 uczniowie przeglądają tablice okresów rozwoju psychofizycznego,
 uczniowie grupy pierwszej wypisują wspólnie na kartonie przełomowe fazy rozwoju
płodu w łonie matki,
 uczniowie grupy drugiej wypisują wspólnie na kartonie rozwój motoryki przez
pierwszych 15 miesięcy po narodzinach dziecka.
5. Nauczyciel obserwuje prace uczniów, udziela rad i wskazówek:
 czy uczniowie prawidłowo wykonują ćwiczenia.
Zakończenie zajęć:
 uczeń, przedstawiciel grupy prezentuje wykonane zadanie przez swoją grupę, wymienia
te\
wnioski i spostrze\
enia,
 uczniowie wypisują na tablicy ogólne wnioski,
 nauczyciel ocenia pracę ka\
dej grupy.
Praca domowa
Scharakteryzuj (do wyboru) okres prenatalny lub okres starości.
Sposób uzyskania informacji zwrotnej od ucznia po zakończonych zajęciach:
- anonimowe ankiety ewaluacyjne dotyczące sposobu prowadzenia zajęć i zdobytych
umiejętności.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
7
Scenariusz zajęć 2
Osoba prowadząca ...............................................................................
Modułowy program nauczania: Opiekun w domu pomocy społecznej 346[04]
Moduł: Podstawy świadczenia usług socjalnych 346[04].O1
Jednostka modułowa: Charakteryzowanie psychofizycznych i społecznych
aspektów rozwoju człowieka 346[04].O1.01
Temat: Czynniki kształtujące osobowość
Cel ogólny: zapoznanie z czynnikami kształtującymi osobowość człowieka.
Po zakończeniu zajęć edukacyjnych uczeń powinien umieć:
 zdefiniować pojęcie osobowości,
 wymienić czynniki kształtujące osobowość,
 zdefiniować pojęcia: aktywność własna, rola społeczna, osoba znacząca, środowisko
biologiczne, środowisko społeczne, wzór, kultura, wychowanie,
 wyjaśnić w jaki sposób i w jakim stopniu ka\
dy z wymienionych czynników kształtuje
osobowość.
Metody nauczania-uczenia się:
  burza mózgów ,
 ćwiczenia,
 dyskusja.
Formy organizacyjne pracy uczniów:
 praca indywidualna,
 praca w zespole.
Czas trwania zajęć: 2 godziny dydaktyczne.
Środki dydaktyczne:
 foliogramy prezentujące charakterystyczne czynniki kształtujące osobowość,
 rzutnik pisma.
Przebieg zajęć:
1. Czynności organizacyjne: sprawdzenie listy obecności i pracy domowej
2. Podanie tematu zajęć i celu.
3. Wprowadzenie do tematu:
  burza mózgów  nauczyciel zadaje uczniom pytanie jakie czynniki ich zdaniem
wpływają na kształtowanie osobowości człowieka, następnie prosi uczniów, aby
ka\
dy pomysł zapisali na tablicy; następnie odbywa się dyskusja dotycząca
podanych czynników, na koniec nauczyciel weryfikuje odpowiedzi, prezentując
foliogramy z podstawową listą czynników kształtujących osobowość, wraz z ich
definicjami. Nauczyciel dokonuje krótkiej charakterystyki poszczególnych
elementów,
 nauczyciel prosi uczniów, aby opowiedzieli w jaki sposób konkretnie na \
ycie
ka\
dego z nich wpłynęły takie czynniki jak: wychowanie i środowisko. Uczniowie
udzielają odpowiedzi, nauczyciel je weryfikuje, a następnie przydziela zadania
grupom.
4. Realizacja ćwiczenia
 nauczyciel wyjaśnia cel ćwiczenia, jego zakres i sposób wykonania,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
8
 uczniowie zapoznają się z treścią przydzielonego zadania,
 uczniowie przypominają sobie przekazane informacje,
 ka\
dy z uczniów wypisuje na kartonie w jaki sposób aktywność własna wpłynęła na
ukształtowanie się ich osobowości,
 uczniowie w grupach starają się wypisać jak najwięcej czynników środowiska
biologicznego i kulturowego wpływających na kształtowanie osobowości,
 uczniowie uzasadniają swoje wypowiedzi.
5. Nauczyciel obserwuje prace uczniów, udziela rad i wskazówek:
 czy uczniowie prawidłowo wykonują ćwiczenia
Zakończenie zajęć:
 uczeń, przedstawiciel grupy prezentuje wykonane zadanie przez swoją grupę, wymienia
te\
wnioski i spostrze\
enia,
 uczniowie dyskutują na forum klasy na ten temat,
 nauczyciel ocenia pracę ka\
dej grupy.
Praca domowa:
Wybierz dowolny kraj i na podstawie posiadanej wiedzy o jego obywatelach opisz jakie
czynniki kulturowe, biologiczne i środowiskowe przyczyniły się do ukształtowania
stereotypowej osobowości danej nacji.
Sposób uzyskania informacji zwrotnej od ucznia po zakończonych zajęciach:
- anonimowe ankiety ewaluacyjne dotyczące sposobu prowadzenia zajęć i zdobytych
umiejętności.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
9
5. ĆWICZENIA
5.1. Człowiek w środowisku - środowisko a rozwój jednostki
5.1.1. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Sporządz
listę czynników środowiska naturalnego (biologicznego) wpływających
i oddziałujących na człowieka w ciągu \
ycia oraz ustal ich hierarchię.
Wskazówki do realizacji:
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić jego zakres
i sposób wykonania. Podczas wykonywania ćwiczenia uczeń szczególną uwagę powinien
zwrócić na wpływ czynników środowiska naturalnego na funkcjonowanie człowieka.
Ćwiczenie powinno być wykonywane w grupach 3-4 osobowych.
Sposób wykonania ćwiczenia.
Uczeń powinien:
1) określić czynniki środowiska naturalnego (biologicznego),
2) sporządzić listę czynników wpływających i oddziaływujących na człowieka w ciągu
\
ycia,
3) ustalić hierarchię czynników oddziaływujących na człowieka,
4) zaprezentować pracę na forum grupy,
5) wziąć udział w dyskusji na temat wpływu środowiska na człowieka.
Zalecane metody nauczania-uczenia się:
 ćwiczenie,
 dyskusja.
Środki dydaktyczne:
- przybory do pisania,
-
-
-
- arkusz papieru formatu A4,
-
-
-
- Poradnik dla ucznia.
-
-
-
Ćwiczenie 2
Dokończ lub uzupełnij poni\
sze zdania dotyczące wpływu środowiska na człowiek.
Środowisko to całokształt warunków...........................................................................................
Stosunki między organizmem, a środowiskiem są rozpatrywane na ró\
nych poziomach:
....................................................................................................................................
Człowiek jako \
ywy organizm stanowi jedność z przyrodą. Jego \
ycie zale\
y bowiem
od...................................................................................................................................................
Kultura jest rezultatem .................................................................., jest sposobem
przystosowania do typu środowiska naturalnego na danym poziomie rozwoju technicznego.
Do najsilniej oddziałujących na jednostkę elementów środowiska społecznego,
nale\
ą............................................................................................................................................
Środowisko rodzinne jest ................................środowiskiem wychowawczym w \
yciu
człowieka
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
10
Wskazówki do realizacji:
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić jego zakres
i sposób wykonania. Podczas wykonywania ćwiczenia uczeń szczególną uwagę powinien
zwrócić na wpływ czynników środowiska społecznego i kulturowego na funkcjonowanie
człowieka. Ćwiczenie powinno być wykonywane w grupach 3-4 osobowych.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) dokonać analizy dostępnej literatury dotyczącej wpływu środowiska na człowieka,
2) przeanalizować zdania do uzupełnienia lub dokończenia,
3) uzupełnić lub dokończyć zdania odpowiednimi wyra\
eniami,
4) zaprezentować wyniki na forum grupy,
5) wziąć udział w dyskusji na temat wpływu środowiska na człowieka.
Zalecane metody nauczania-uczenia się:
 ćwiczenie,
 dyskusja.
Środki dydaktyczne:
- arkusz papieru formatu A4,
-
-
-
- przybory do pisania,
-
-
-
- literatura z rozdziału 7 dotycząca wpływu środowiska na człowieka.
-
-
-
- Poradnik dla ucznia.
-
-
-
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
11
5.2. Rozwój organizmu człowieka w poszczególnych okresach
\
ycia
5.2.1.Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Określ czas trwania i cechy charakterystyczne okresów \
ycia człowieka. Uzupełnij
tabelę.
Okres \
ycia Czas trwania Cechy charakterystyczne
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić jego zakres
i sposób wykonania np. omawiając odpowiedni fragment Materiału nauczania. Omówienie
mo\
na przygotować wykorzystując slajdy lub film przedstawiające poszczególne okresy \
ycia
człowieka. Podczas wykonywania ćwiczenia uczeń szczególną uwagę powinien zwrócić na
cechy charakterystyczne poszczególnych faz rozwojowych człowieka. Ćwiczenie powinno
być wykonane w grupach 3-4 osobowych.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) dokonać analizy materiału nauczania dotyczącego okresów \
ycia człowieka,
2) przygotować tabelę według podanego wzoru,
3) uzupełnić tabelę,
4) dokonać analizy wyników ćwiczenia,
5) zapisać wnioski,
6) zaprezentować pracę.
Zalecane metody nauczania-uczenia się:
 ćwiczenie.
Środki dydaktyczne:
- arkusz papieru A4,
-
-
-
- przybory do pisania,
-
-
-
- przybory kreślarskie: linijka, ołówek, gumka,
-
-
-
- wzór tabeli do uzupełnienia.
-
-
-
Ćwiczenie 2
Określ znaczenie i konsekwencje uczęszczania dziecka do przedszkola.
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić jego zakres
i sposób wykonania. Ćwiczenie powinno być wykonywane w grupach 3-4 osobowych.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
12
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) zastanowić się jakie znaczenie mo\
e mieć fakt uczęszczania dziecka do przedszkola,
2) określić konsekwencje uczęszczania dziecka do przedszkola,
3) zapisać wnioski,
4) przedyskutować wnioski w grupie.
Zalecane metody nauczania-uczenia się:
 burza mózgów.
Środki dydaktyczne:
- miesięcznik  Wychowanie w Przedszkolu ,
-
-
-
- poradnik dla ucznia,
-
-
-
- arkusz papieru formatu A4,
-
-
-
- przybory do pisania.
-
-
-
Ćwiczenie 3
Scharakteryzuj zachowanie starszych osób (dziadków, sąsiadów). Porównaj ich
zachowanie z opisem w materiale nauczania, określ podobieństwa i ró\
nice.
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić jego zakres
i sposób wykonania, prezentując np. film przedstawiający procesy starzenia się człowieka.
Podczas wykonywania ćwiczenia uczeń szczególną uwagę powinien zwrócić na to jak wa\
ne
dla prawidłowego funkcjonowania jest pogodzenia się ze starością. Ćwiczenie powinno być
wykonywane w grupach 3-4 osobowych
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) przeanalizować fragment materiału nauczania dotyczący osób starszych,
2) scharakteryzować zachowanie osób starszych,
3) określić podobieństwa i ró\
nice zachowań z innymi osobami,
4) zapisać wnioski,
5) zaprezentować wyniki.
Zalecane metody nauczania-uczenia się:
- analiza przypadku,
- burza mózgów.
Środki dydaktyczne:
- arkusz papieru A4,
-
-
-
- przybory do pisania,
-
-
-
- poradnik dla ucznia.
-
-
-
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
13
5.3. Podział i charakterystyka procesów psychicznych. Procesy
poznawcze, emocjonalne, motywacyjne
5.3.1. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Scharakteryzuj zachowanie osoby, która zwykle działa pod wpływem emocji i często im
ulega. Opisz jakie są jej typowe zachowania i określ co wpływa na powstanie pierwszego
wra\
enia w kontakcie z nowo poznaną osobą.
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić jego zakres
i sposób wykonania, np. prezentując film przedstawiający mechanizmy odpowiadające za
emocje. Podczas wykonywania ćwiczenia uczeń szczególną uwagę powinien zwrócić na
emocje i spostrze\
enia oraz ich wpływ na kontakty międzyludzkie. Ćwiczenie powinno być
wykonywane w grupach 3-4 osobowych.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) scharakteryzować zachowanie osoby działającej pod wpływem emocji,
2) opisać jej typowe zachowania,
3) określić, co wpływa na powstanie pierwszego wra\
enia,
4) zapisać wnioski z pracy w grupie,
5) zaprezentować wyniki pracy grupy.
Zalecane metody nauczania-uczenia się:
 burza mózgów,
 analiza przypadku.
Środki dydaktyczne:
- poradnik dla ucznia,
-
-
-
- arkusz papieru A4,
-
-
-
- przybory do pisania.
-
-
-
Ćwiczenie 2
Określ swoje najwa\
niejsze potrzeby biologiczne i psychiczne. Wymień je, a następnie
opisz w jaki sposób je zaspokajasz.
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić jego zakres
i sposób wykonania. Podczas wykonywania ćwiczenia uczeń szczególną uwagę powinien
zwrócić na sposób zaspokajania potrzeb. Ćwiczenie powinno być wykonywane
indywidualnie.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) przeanalizować schemat potrzeb wg A. Maslowa,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
14
2) określić swoje najwa\
niejsze potrzeby biologiczne i psychiczne,
3) zapisać swoje potrzeby,
4) opisać sposoby ich zaspokajania,
5) zaprezentować wyniki na forum grupy.
Zalecane metody nauczania-uczenia się:
 burza mózgów,
 metaplan.
Środki dydaktyczne:
- dwie du\
e plansze: pierwsza przedstawia schemat potrzeb wg A. Maslowa, druga zawiera
-
-
-
listę (około 30) potrzeb człowieka w podziale na biologiczne i psychiczne,
- arkusz papieru A4,
-
-
-
- przybory do pisania,
-
-
-
- poradnik dla ucznia.
-
-
-
Ćwiczenie 3
Scharakteryzuj zachowanie człowieka zmotywowanego. Wyjaśnij na jakiej podstawie
określiłeś jego zachowanie jako sterowane procesem motywacyjnym.
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić jego zakres
i sposób wykonania. Ćwiczenie nale\
y wykonać indywidualnie, a następnie przedyskutować
w grupach.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) scharakteryzować zachowanie człowieka zmotywowanego,
2) określić na jakiej podstawie identyfikujemy zachowania,
3) zapisać wskaz
niki identyfikujące zachowanie człowieka zmotywowanego,
4) zaprezentować pracę na forum grupy.
Zalecane metody nauczania-uczenia się:
- metoda sytuacyjna,
- dyskusja.
Środki dydaktyczne:
- poradnik dla ucznia,
-
-
-
- arkusz papieru A4,
-
-
-
- przybory do pisania.
-
-
-
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
15
5.4. Wybrane teorie osobowości
5.4.1. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Dokończ lub uzupełnij zdania dotyczące teorii osobowości.
Superego to sfera.........................................................................................................................
A. Adler uwa\
ał, \
e głównym motorem działania ludzi są........................................................
Czynnikowa teoria osobowości Raymonda Cattella nazywana jest inaczej .............................
Według H. J. Eysencka osobowość jest to.................................................................................
W teorii Rogera rozwój osobowości koncentruje się na ...........................................................
Cechą charakterystyczną konstruktów według G. A. Kellyego jest ........................................
Teorie humanistyczno-egzystencjalne kładą nacisk na..............................................................
Składniki osobowości to:............................................................................................................
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić jego zakres
i sposób wykonania. Podczas wykonywania ćwiczenia uczeń szczególną uwagę powinien
zwrócić na cechy charakterystyczne teorii osobowości. Ćwiczenie powinno być wykonywane
w parach.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) zapoznać się z materiałem nauczania dotyczącym teorii osobowości,
2) przeanalizować zdania do uzupełnienia lub dokończenia,
3) uzupełnić lub dokończyć zdania,
4) zaprezentować wyniki pracy,
5) przedyskutować w grupie poprawność wykonanego ćwiczenia.
Zalecane metody nauczania-uczenia się:
- dyskusja,
- ćwiczenia.
Środki dydaktyczne:
 poradnik dla ucznia,
 arkusz papieru formatu A4,
 przybory do pisania,
 arkusz niedokończonych zdań:
Ćwiczenie 2
Określ główne zało\
enia teorii osobowości, wnioski zapisz w tabeli.
Teoria osobowości Główne zało\
enia
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
16
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić jego zakres
i sposób wykonania wykorzystując plansze przedstawiające przykładowe schematy teorii
osobowości. Podczas wykonywania ćwiczenia uczeń szczególną uwagę powinien zwrócić na
główne zało\
enia poszczególnych teorii osobowości. Ćwiczenie powinno być wykonywane
w grupach 3-4 osobowych.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) zapoznać się z informacjami dotyczącymi teorii osobowości,
2) określić główne zało\
enia wybranych teorii osobowości,
3) przygotować tabelę według podanego wzoru,
4) uzupełnić tabelę,
5) zaprezentować wyniki na forum grupy.
Zalecane metody nauczania-uczenia się:
 dyskusja,
 ćwiczenie.
Środki dydaktyczne:
 poradnik dla ucznia,
 arkusz papieru formatu A4,
 przybory do pisania,
 wzór tabeli.
Ćwiczenie 3
Określ zało\
enia teorii osobowości Z. Freuda, a następnie uzupełnij tabelę.
Tabela do ćwiczenia 3. [25, s. 610]
Struktura Zasada funkcjonowania Sposób działania
Id  popędy, z
ródło energii psychicznej, biologiczne
podło\
e osobowości
Ego  rozwija się z id, zorientowane na rzeczywistość,
ocenianie, wykonanie
Superego  reprezentuje introjekcje standardów moralnych
i wartości wyznawanych przez rodziców
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić jego zakres
i sposób wykonania. Podczas wykonywania ćwiczenia uczeń szczególną uwagę powinien
zwrócić na strukturę osobowości Z. Freuda. Ćwiczenie powinno być wykonywane w grupach
3-4 osobowych.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) zapoznać się z materiałem nauczania dotyczącym teorii osobowości,
2) określić zało\
enia teorii Z. Freuda,
3) przygotować tabelę według podanego wzoru,
4) uzupełnić tabelę,
5) zaprezentować wyniki.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
17
Zalecane metody nauczania-uczenia się:
 ćwiczenie.
Środki dydaktyczne:
 plansza przedstawiająca schemat teorii osobowości Z. Freuda,
 poradnik dla ucznia,
 arkusz papieru A4,
 przybory do pisania,
 linijka, ołówek, gumka,
 wzór tabeli.
Ćwiczenie 4
Na podstawie obserwacji wybranej osoby określ jej typ temperamentu. Czy jest to
mo\
liwe po krótkiej obserwacji? Czy udało Ci się dopasować konkretny typ temperamentu,
czy te\
dana osoba posiadała cechy z ró\
nych typów temperamentu?
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić jego zakres
i sposób wykonania. Podczas wykonywania ćwiczenia uczeń szczególną uwagę powinien
zwrócić na typy temperamentów. Ćwiczenie powinno być wykonywane samodzielnie.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) przeprowadzić obserwację dowolnej osoby i zapisać wnioski,
2) przeanalizować wnioski z obserwacji,
3) określić typ temperamentu obserwowanej osoby,
4) zaprezentować wyniki pracy (wybrane lub chętne osoby odczytują swoją pracę),
5) wziąć udział w dyskusji.
Zalecane metody nauczania-uczenia się:
 dyskusja,
 ćwiczenia.
Środki dydaktyczne:
 arkusz papieru A4,
 przybory do pisania,
 literatura opisująca ró\
ne typy temperamentów.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
18
5.5. Metody badania osobowości
5.5.1. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Określ metody badania osobowości i obszar jaki badają, uzupełnij tabelę.
Metoda badania osobowości Badany obszar
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić jego zakres
i sposób wykonania. Podczas wykonywania ćwiczenia uczeń szczególną uwagę powinien
zwrócić na główne cechy metod badania osobowości. Ćwiczenie powinno być wykonywane
w grupach 3-4 osobowych.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) zapoznać się z materiałem nauczania dotyczącym metod badania osobowości,
2) określić metody badania i obszary tych badań
3) uzupełnić tabelę,
4) zaprezentować wyniki,
5) wziąć udział w dyskusji.
Zalecane metody nauczania-uczenia się:
 ćwiczenie,
 dyskusja.
Środki dydaktyczne:
- przykładowe testy i kwestionariusze badania osobowości,
-
-
-
- poradnik dla ucznia,
-
-
-
- arkusz papieru formatu A4,
-
-
-
- przybory do pisania,
-
-
-
- wzór tabeli do uzupełnienia.
-
-
-
Ćwiczenie 2
Określ, co oprócz wyników testów psychologicznych powinno stanowić podstawę do
formułowania decyzji na temat osobowości ludzi i oceny ich problemów.
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić jego zakres
i sposób wykonania. Ćwiczenie powinno być wykonywane indywidualnie.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
19
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) przeanalizować zakres badań testów psychologicznych,
2) określić ró\
ne aspekty osobowości człowieka,
3) przygotować odpowiedz
z uzasadnieniem,
4) zaprezentować wynik,
5) wziąć udział w dyskusji.
Zalecane metody nauczania-uczenia się:
 burza mózgów,
 dyskusja.
Środki dydaktyczne:
- poradnik dla ucznia,
-
-
-
- arkusz papieru formatu A4,
-
-
-
- przybory do pisania,
-
-
-
- literatura dotycząca osobowości człowieka.
-
-
-
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
20
5.6. Czynniki kształtujące osobowość
5.6.1. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Określ czynniki jakie ukształtowały Twoją osobowość, które z nich miały na nią
największy wpływ i dlaczego?
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić jego zakres
i sposób wykonania. Podczas wykonywania ćwiczenia uczeń szczególną uwagę powinien
zwrócić na główne czynniki kształtujące osobowość. Ćwiczenie powinno być wykonywane
indywidualnie.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) zapoznać się z informacjami dotyczącymi kształtowania osobowości,
2) wypisać czynniki kształtujące osobowość,
3) określić czynniki wpływające na własną osobowość,
4) zapisać wnioski,
5) zaprezentować wyniki.
Zalecane metody nauczania-uczenia się:
 dyskusja,
 burza mózgów.
Środki dydaktyczne:
- poradnik dla ucznia,
-
-
-
- arkusz papieru formatu A4,
-
-
-
- przybory do pisania,
-
-
-
- literatura dotycząca kształtowania osobowości.
-
-
-
Ćwiczenie 2
Określ osoby, które były dla Ciebie  osobami znaczącymi w poszczególnych okresach
\
ycia. Jaki wpływ wywarły one na Twoje \
ycie?
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić jego zakres
i sposób wykonania. Podczas wykonywania ćwiczenia uczeń szczególną uwagę powinien
zwrócić na wpływ  osób znaczących na \
ycie jednostki. Ćwiczenie powinno być
wykonywane indywidualnie.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) wyjaśnić pojęcie  osób znaczące ,
2) określić  osoby znaczące w poszczególnych okresach \
ycia (1 okres \
ycia na jednym
arkuszu):
Od 1- 3 r.\

 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
21
Okres przedszkolny -
Lata szkoły podstawowej -
Okres gimnazjalny -
Okres młodzieńczy -
3) zapisać wnioski,
4) zaprezentować pracę.
Zalecane metody nauczania-uczenia się:
- dyskusja,
- burza mózgów.
Środki dydaktyczne:
- arkusze papieru A4,
- przybory do pisania,
- poradnik dla ucznia.
Ćwiczenie 3
Wymień w punktach czynniki kulturowe oraz oddziaływania wychowawcze, które mają
największy wpływ na kształtowanie osobowości. Uzasadnij wybór.
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić jego zakres
i sposób wykonania. Podczas wykonywania ćwiczenia uczeń szczególną uwagę powinien
zwrócić na rolę czynników wychowawczych i kulturowych w kształtowaniu osobowości.
Ćwiczenie powinno być wykonywane w grupach 3-4 osobowych. Pod koniec ćwiczenia, jako
podsumowanie, nauczyciel prezentuje 2 plansze, jedna przedstawiającą wykaz czynników
kulturowych, a druga wychowawczych mających wpływ na kształtowanie osobowości.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) zapoznać się z informacjami dotyczącymi kształtowania osobowości,
2) wymienić czynniki kulturowe wpływające na osobowość,
3) wymienić oddziaływania wychowawcze wpływające na osobowość
4) uzasadnić wybór,
5) zaprezentować wyniki pracy.
Zalecane metody nauczania-uczenia się:
- metaplan.
Środki dydaktyczne:
- poradnik dla ucznia,
-
-
-
- arkusz papieru formatu A4,
-
-
-
- przybory do pisania.
-
-
-
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
22
5.7. Podstawy \
ycia społecznego
5.7.1. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wyjaśnij, dlaczego właściwy przebieg procesu socjalizacji jest wa\
ny w funkcjonowaniu
społecznym.
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić jego zakres
i sposób wykonania. omawiając film dotyczący przebiegu procesu socjalizacji. Podczas
wykonywania ćwiczenia uczeń szczególną uwagę powinien zwrócić na role procesu
socjalizacji. Ćwiczenie powinno być wykonywane w grupach 3-4 osobowych.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) scharakteryzować przebieg procesu socjalizacji,
2) określić właściwy przebieg procesu socjalizacji,
3) wyjaśnić wpływ przebiegu procesu socjalizacji na funkcjonowanie społeczne,
4) zaprezentować wyniki pracy podczas dyskusji.
Zalecane metody nauczania-uczenia się:
- burza mózgów,
- dyskusja dydaktyczna.
Środki dydaktyczne:
- poradnik dla ucznia,
-
-
-
- arkusz papieru A4,
-
-
-
- przybory do pisania.
-
-
-
Ćwiczenie 2
Określ główne elementy podstaw \
ycia społecznego i uzupełnij tabelę.
Podstawy \
ycia społecznego Główne elementy
Socjalizacja
Przyrodnicze podstawy \
ycia społecznego
Ekonomiczne podstawy \
ycia społecznego
Kulturowe podstawy \
ycia społecznego.
Potrzeby
System wartości
Postawy
Zachowania prospołeczne
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić jego zakres
i sposób wykonania. Podczas wykonywania ćwiczenia uczeń szczególną uwagę powinien
zwrócić na cechy charakterystyczne podstaw \
ycia społecznego. Ćwiczenie powinno być
wykonywane w grupach 3-4 osobowych
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
23
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) scharakteryzować elementy podstaw \
ycia społecznego,
2) określić główne elementy podstaw \
ycia społecznego,
3) przygotować tabelę według podanego wzoru,
4) uzupełnić tabelę,
5) dokonać analizy wyników,
6) zapisać wnioski,
7) zaprezentować pracę.
Zalecane metody nauczania-uczenia się:
- dyskusja,
- ćwiczenie.
Środki dydaktyczne:
- plansze lub slajdy przedstawiające wykaz czynników stanowiących podstawy \
ycia
-
-
-
społecznego,
- poradnik dla ucznia,
-
-
-
- arkusz papieru A4,
-
-
-
- przybory do pisania,
-
-
-
- wzór tabeli do uzupełnienia.
-
-
-
Ćwiczenie 3
Określ, czy istnieje związek pomiędzy postawami, zachowaniami prospołecznymi oraz
systemem wartości. Uzasadnij odpowiedz
.
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić jego zakres
i sposób wykonania.. Ćwiczenie powinno być wykonywane w grupach 3-4 osobowych.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) zapoznać się materiałami dydaktycznymi dotyczącymi postaw, zachowań prospołecznych
i systemów wartości,
2) określić związek miedzy tymi trzema podstawami \
ycia społecznego,
3) dokonać analizy wyników,
4) zapisać wnioski,
5) zaprezentować pracę.
Zalecane metody nauczania-uczenia się:
- dyskusja,
- ćwiczenie.
Środki dydaktyczne:
- poradnik dla ucznia,
-
-
-
- arkusz papieru A4,
-
-
-
- przybory do pisania.
-
-
-
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
24
5.8. Grupa społeczna, funkcje, zadania
5.8.1. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Określ, do jakich grup społecznych nale\
ysz, a następnie uzupełnij przygotowaną tabelę
o przynajmniej 5 rodzajów grup społecznych.
Grupa społeczna Rodzaj przynale\
ności Zadania danej grupy Korzyści płynące
z przynale\
ności
Rodzina
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić jego zakres
i sposób wykonania. Podczas wykonywania ćwiczenia uczeń szczególną uwagę powinien
zwrócić na korzyści płynące z przynale\
ności do danej grupy społecznej. Ćwiczenie powinno
być wykonywane w grupach 3-4 osobowych.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) sklasyfikować grupy społeczne,
2) określić przynale\
ność do grup społecznych,
3) uzupełnić tabelę,
4) dokonać analizy wyników i przedyskutować je w grupie,
5) zapisać wnioski,
6) zaprezentować wynik na forum grupy.
Zalecane metody nauczania-uczenia się:
- ćwiczenie.
Środki dydaktyczne:
- poradnik dla ucznia,
-
-
-
- arkusz papieru A4,
-
-
-
- przybory do pisania,
-
-
-
- linijka, gumka, ołówek,
-
-
-
- wzór tabeli do uzupełnienia.
-
-
-
Ćwiczenie 2
Scharakteryzuj rodzinę jako najwa\
niejszą grupę społeczną. Określ znaczenie tej grupy
pierwotnej dla człowieka od urodzenia do śmierci.
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić jego zakres
i sposób wykonania. Podczas wykonywania ćwiczenia uczeń szczególną uwagę powinien
zwrócić na znaczenie rodziny w \
yciu człowieka. Ćwiczenie powinno być wykonywane
w parach.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
25
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) zapoznać się z materiałami dydaktycznymi dotyczącymi rodziny,
2) scharakteryzować rodzinę jako grupę społeczną,
3) określić znaczenie rodziny w rozwoju człowieka,
4) zapisać wnioski,
5) zaprezentować pracę.
Zalecane metody nauczania-uczenia się:
- ćwiczenie,
- dyskusja.
Środki dydaktyczne:
- poradnik dla ucznia,
-
-
-
- arkusz papieru A4,
-
-
-
- przybory do pisania.
-
-
-
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
26
5.9. Role społeczne. Teorie społecznego uczenia się
5.9.1. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Określ, jakie role pełnisz w społeczeństwie. Podaj wią\
ące się z nimi zobowiązania.
(oczekiwania społeczne).
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić jego zakres
i sposób wykonania prezentując film pokazujący role pełnione w ró\
nych społecznościach.
Podczas wykonywania ćwiczenia uczeń szczególną uwagę powinien zwrócić na wielość
pełnionych w społeczeństwie ról i związanych z nimi obowiązkami. Ćwiczenie powinno być
wykonywane w grupach 3-4 osobowych
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) zapoznać się z informacjami dotyczącymi ról społecznych,
2) określić role pełnione w społeczeństwie oraz związane z nimi oczekiwania społeczne,
3) dokonać analizy uzyskanych wyników,
4) zapisać wnioski,
5) zaprezentować wyniki.
Zalecane metody nauczania-uczenia się:
- ćwiczenie,
- dyskusja.
Środki dydaktyczne:
- poradnik dla ucznia,
-
-
-
- arkusz papieru A4,
-
-
-
- przybory do pisania.
-
-
-
Ćwiczenie 2
Określ, jaki wpływ na dzieci i młodzie\
ma oglądanie TV i gry internetowe, wypisz
w punktach pozytywne i negatywne skutki.
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić jego zakres
i sposób wykonania np. omawiając artykuły z czasopisma  Wychowawca 2006 nr 9, 2003
nr 6 i 3, 2002 nr 7-8. Ćwiczenie powinno być wykonywane w grupach 3-4 osobowych.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) określić, jaki wpływ na dzieci i młodzie\
mo\
e mieć oglądanie TV i gry internetowe,
2) na osobnych arkuszach wypisać pozytywne i negatywne skutki oglądania TV oraz
korzystania z Internetu,
3) dokonać analizy uzyskanych wyników,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
27
4) zapisać wnioski końcowe,
5) zaprezentować pracę.
Zalecane metody nauczania-uczenia się:
- dyskusja,
- analiza przypadku.
Środki dydaktyczne:
- miesięcznik  Wychowawca 2006 nr 9, 2003, nr 6 i 3, 2002 nr 7-8,
-
-
-
- poradnik dla ucznia,
-
-
-
- arkusz papieru A4,
-
-
-
- przybory do pisania.
-
-
-
Ćwiczenie 3
Wska\
osoby, jakie obserwujemy, naśladujemy, z jakiego powodu i jakie daje to
rezultaty, a następnie zapisz wnioski w tabeli.
Model Powód Cecha, czynność obserwowana Rezultat, wynik
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić jego zakres
i sposób wykonania. Ćwiczenie powinno być wykonywane w grupach 3-4 osobowych.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) scharakteryzować teorie uczenia się społecznego,
2) określić sposoby nabywania umiejętności społecznych,
3) przygotować tabelę według podanego wzoru,
4) uzupełnić tabelę,
5) dokonać analizy wyników,
6) zaprezentować pracę na forum grupy.
Zalecane metody nauczania-uczenia się:
- burza mózgów,
- dyskusja.
Środki dydaktyczne:
- poradnik dla ucznia,
-
-
-
- arkusz papieru A4,
-
-
-
- przybory do pisania,
-
-
-
- wzór tabeli:
-
-
-
Ćwiczenie 4
Scharakteryzuj mechanizm działający w przypadku, gdy ojciec spędza czas z synem na
obserwowaniu przyrody, oglądaniu filmów przyrodniczych, przeglądaniu lektury o tej
tematyce itp. zajęciach, po czym syn w \
yciu dorosłym zostaje ekologiem lub biologiem.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
28
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić jego zakres
i sposób wykonania. Ćwiczenie powinno być wykonywane w grupach 3-4 osobowych.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) scharakteryzować teorie uczenia się społecznego,
2) określić sposoby nabywania umiejętności społecznych,
3) opisać zaobserwowany mechanizm,
4) zapisać wnioski,
5) zaprezentować pracę.
Zalecane metody nauczania-uczenia się:
- burza mózgów,
- dyskusja.
Środki dydaktyczne:
- arkusz papieru formatu A4,
- przybory do pisania,
- poradnik dla ucznia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
29
6. EWALUACJA OSI
GNI
Ć UCZNIA
Przykłady narzędzi pomiaru dydaktycznego
Test dwustopniowy do jednostki modułowej  Charakteryzowanie
psychofizycznych i społecznych aspektów rozwoju człowieka
Test składa się z 20 zadań wielokrotnego wyboru, z których:
- zadania 1, 2, 5, 7, 8, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 18, 19 są z poziomu podstawowego,
- zadania 3, 4, 6, 9, 17, 20 są z poziomu ponadpodstawowego.
Punktacja zadań: 0 lub 1 punkt
Za ka\
dą prawidłową odpowiedz
uczeń otrzymuje 1 punkt. Za złą odpowiedz
lub jej brak
uczeń otrzymuje 0 punktów.
Proponuje się następujące normy wymagań  uczeń otrzyma następujące
oceny szkolne:
- dopuszczający  za rozwiązanie co najmniej 8 zadań z poziomu podstawowego,
- dostateczny  za rozwiązanie co najmniej 10 zadań z poziomu podstawowego,
- dobry  za rozwiązanie 14 zadań, w tym co najmniej 2 z poziomu ponadpodstawowego,
- bardzo dobry  za rozwiązanie 18 zadań, w tym co najmniej 4 z poziomu
ponadpodstawowego.
Klucz odpowiedzi: 1. a, 2. a, 3. b, 4. b, 5. a, 6. d, 7. c, 8. a, 9. c, 10. d, 11. a,
12. b, 13. a, 14. d, 15. c, 16. b, 17. a, 18. a, 19. b, 20. a.
Plan testu
Nr Cel operacyjny Kategoria Poziom Poprawna
zad. (mierzone osiągnięcia ucznia) celu wymagań odpowiedz

1. Zdefiniować pojęcie środowiska A P a
2. Określić czas trwania okresu prenatalnego B P a
3. Sprecyzować czas wykształcenia się postawy C PP b
spionizowanej
4. Rozró\
nić podział wra\
eń D PP b
5. Zdefiniować pojęcie motywacji A P a
6. Rozró\
nić do jakich teorii psychologicznych D PP d
nale\
y teoria Z. Freuda.
7. Rozró\
nić, która ze sfer w teorii Freuda jest C P c
określana jako moralna
8. Rozró\
nić składniki osobowości C P a
9. Wyjaśnić zało\
enia testu Roscharcha C PP c
10. Podać w jakim okresie \
ycia kształtuje się A P d
osobowość
11. Określić czynniki składające się na C P a
ekonomiczne podstawy \
ycia społecznego
12. Scharakteryzować cele działań prospołecznych B P b
13. Określić ró\
nice między rolami społecznymi B P a
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
30
14. Wyjaśnić pojęcie grupy pierwotnej A P d
15. Określić efekt uczenia się B P c
16. Zdefiniować pojęcie modelowania A P b
17. Scharakteryzować koncepcje wyjaśniających C PP a
mechanizm uczenia się przez naśladownictwo
18. Zdefiniować grupy inkluzywne A P a
19. Określić składniki środowiska społecznego A P b
20. Scharakteryzować pochodne mezodermy C PP a
Przebieg testowania
Instrukcja dla nauczyciela
1. Ustal z uczniami termin przeprowadzenia sprawdzianu z wyprzedzeniem co najmniej
jednotygodniowym.
2. Omów z uczniami cel stosowania pomiaru dydaktycznego.
3. Zapoznaj uczniów z rodzajem zadań podanych w zestawie oraz z zasadami punktowania.
4. Przygotuj odpowiednią liczbę testów.
5. Zapewnij samodzielność podczas rozwiązywania zadań.
6. Przed rozpoczęciem testu przeczytaj uczniom instrukcję dla ucznia.
7. Zapytaj czy uczniowie wszystko zrozumieli. Wszelkie wątpliwości wyjaśnij.
8. Nie przekraczaj czasu przeznaczonego na test.
9. Kilka minut przed zakończeniem testu przypomnij uczniom o zbli\
ającym się czasie
zakończenia udzielania odpowiedzi.
Instrukcja dla ucznia
1. Przeczytaj uwa\
nie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zdań testowych.
4. Test zawiera 20 zadań. Do ka\
dego zadania dołączone są 4 mo\
liwości odpowiedzi.
Tylko jedna jest prawidłowa.
5. Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej rubryce
znak X. W przypadku pomyłki nale\
y błędną odpowiedz
zaznaczyć kółkiem, a następnie
ponownie zakreślić odpowiedz
prawidłową.
6. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
7. Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłó\
jego rozwiązanie
na póz
niej i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.
8. Na rozwiązanie testu masz 45 min.
Powodzenia!
Materiały dla ucznia:
- instrukcja,
- zestaw zadań testowych,
- karta odpowiedzi.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
31
ZESTAW ZADAC
TESTOWYCH
1. Środowiskiem nazywamy
a) całokształt warunków materialnych i biologicznych istotnych dla \
ycia i rozwoju
osobników danego gatunku.
b) pozaziemskie wpływy na organizmy.
c) wpływy kultury materialnej i niematerialnej na człowieka.
d) wpływy geograficzne wraz z przyrodą \
ywą.
2. Okres prenatalny trwa
a) od poczęcia do porodu.
b) od porodu do 28 dnia \
ycia.
c) miesiąc.
d) 1,5 miesiąca.
3. Spionizowaną postawę dziecko osiąga w
a) okresie noworodkowym.
b) okresie niemowlęcym.
c) okresie poniemowlęcym.
d) wieku przedszkolnym.
4. Wra\
enia dzieli się
a) ze względu na bodz
ce.
b) w zale\
ności od receptorów.
c) ze względu na impuls nerwowy.
d) ze względu na działanie fal mózgowych.
5. Motywacją nazywamy
a) hipotetyczny stan organizmu, pobudzający i ukierunkowujący jego aktywność.
b) zaspokajanie potrzeb.
c) dą\
enie do redukcji napięcia.
d) wykonywanie czynności, które prowadzą do osiągnięcia celu.
6. Do teorii psychodynamicznych nale\
y
a) teoria czynnikowa.
b) skoncentrowana na sobie teoria C. Rogersa.
c) teoria bodz
ca, reakcji.
d) teoria Z. Freuda.
7. Sferą moralną człowieka w teorii Z. Freuda jest
a) id.
b) ego.
c) superego.
d) faza latencji.
8. Element, który nie jest składnikiem osobowości to
a) wyobraz
nia.
b) inteligencja.
c) potrzeby.
d) obraz siebie i świata.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
32
9. Bodz
ce oddziaływujące na osobę są przez nią organizowane zale\
nie od posiadanych
specyficznych potrzeb, motywacji, posiadanych sposobów spostrzegania to zało\
enie
testu
a) MMPI.
b) testu Weschlera.
c) testu Rorschacha.
d) testu Murraya.
10. Osobowość kształtuje się
a) z chwilą narodzin dziecka.
b) w wieku szkolnym.
c) w okresie dojrzewania płciowego.
d) w trakcie całego \
ycia człowieka.
11. Na ekonomiczne podstawy \
ycia społecznego nie składają się
a) czynniki demograficzne.
b) organizacja pracy.
c) narzędzia i maszyny.
d) sposoby u\
ytkowania zasobów środowiska.
12. Celem działań prospołecznych jest m.in.
a) zdobycie dóbr materialnych.
b) zdobycie aprobaty i pozycji społecznej.
c) zdobycie popularności.
d) uzyskanie nagrody.
13. Struktura społeczna grupy jest to
a) układ wzajemnie powiązanych elementów składowych społeczeństwa.
b) zespół klik.
c) inaczej organizacja społeczna.
d) układ powiązanych ze sobą więzi społecznych.
14. Podstawowa, pierwotna grupa społeczna to
a) klasa szkolna.
b) organizacja religijna.
c) przyjaciele.
d) rodzina.
15. Podstawowym efektem uczenia się jest
a) zapamiętanie.
b) zdobycie doświadczenia.
c) względnie trwała modyfikacja zachowania.
d) rozwój zainteresowań.
16. Proces uczenia się zachowań poprzez obserwowanie zachowań innego człowieka to
a) wyuczenie.
b) modelowanie.
c) konformizm.
d) internalizacja.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
33
17. Jedna z koncepcji wyjaśniających mechanizm uczenia się przez naśladownictwo to
a) koncepcja reprezentacji poznawczych.
b) koncepcja naśladowania.
c) koncepcja periodyzacji.
d) koncepcja internalizacji.
18. Grupy inkluzyjne to takie
a) których członkiem mo\
e być ka\
da osoba.
b) które są dla jednostki wa\
ne i wpływają na jej działania.
c) które posiadają prostą strukturę.
d) z którą jednostka dzieli poczucie to\
samości.
19. Składnikiem środowiska społecznego są
a) relacje społeczne.
b) grupy i instytucje społeczne, warunki polityczne, ekonomiczne i prawne, religijne.
c) komunikacja, budownictwo.
d) media, ksiązki, subkultury.
20. Z mezodermy powstają
a) skóra, mięśnie, narządy krą\
enia i wydalania.
b) tchawica, grasica, trąbka Eustachiusza.
c) naskórek, włosy, paznokcie.
d) oczy, uszy, usta, nos, głowa, kończyny.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
34
KARTA ODPOWIEDZI
Imię i nazwisko& & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & &
Charakteryzowanie psychofizycznych i społecznych aspektów rozwoju
człowieka
Zakreśl poprawną odpowiedz

Nr zadania Odpowiedz
Punkty
1. a b c d
2. a b c d
3. a b c d
4. a b c d
5. a b c d
6. a b c d
7. a b c d
8. a b c d
9. a b c d
10. a b c d
11. a b c d
12. a b c d
13. a b c d
14. a b c d
15. a b c d
16. a b c d
17. a b c d
18. a b c d
19. a b c d
20. a b c d
Razem:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
35
Test 2
Test dwustopniowy do jednostki modułowej  Charakteryzowanie
psychofizycznych i społecznych aspektów rozwoju człowieka
Test składa się z 23 zadań wielokrotnego wyboru, z których:
- zadania 1, 2, 4, 5, 7, 8, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20, 21, 22, 23 są z poziomu
podstawowego,
- zadania 3, 6, 9, 10, 11 są z poziomu ponadpodstawowego.
Punktacja zadań: 0 lub 1 punkt
Za ka\
dą prawidłową odpowiedz
uczeń otrzymuje 1 punkt. Za złą odpowiedz
lub jej brak
uczeń otrzymuje 0 punktów.
Proponuje się następujące normy wymagań  uczeń otrzyma następujące
oceny szkolne:
- dopuszczający  za rozwiązanie co najmniej 10 zadań z poziomu podstawowego,
- dostateczny  za rozwiązanie co najmniej 14 zadań z poziomu podstawowego,
- dobry  za rozwiązanie 18 zadań, w tym co najmniej 2 z poziomu ponadpodstawowego,
- bardzo dobry  za rozwiązanie 21 zadań, w tym co najmniej 4 z poziomu
ponadpodstawowego.
Klucz odpowiedzi: 1.b, 2.d, 3.a, 4.c, 5.b, 6.d, 7.a, 8.c, 9.b, 10.c, 11.a, 12.d, 13.a,
14.b, 15.d, 16.b, 17.a, 18.a, 19.a, 20.d, 21.a, 22.c, 23.b
Plan testu:
Nr Cel operacyjny Kategoria Poziom Poprawna
zad. (mierzone osiągnięcia ucznia) celu wymagań odpowiedz

1. Określić składniki środowiska społecznego A P b
2. Scharakteryzować cechy środowiska B P d
społecznego
3. Scharakteryzować pochodne mezodermy C PP a
4. Scharakteryzować postawę konstruktywną A P c
5. Zdefiniować proces psychiczny A P b
6. Dokonać podziału spostrze\
eń C PP d
7. Zdefiniować operacje umysłowe A P a
8. Wymienić cechy procesów emocjonalnych B P c
9. Rozró\
nić wymiary osobowości Eysencka C PP b
10. Określić główne zało\
enia teorii A. Adlera C PP c
11. Scharakteryzować test MMPI C PP a
12. Zdefiniować pojecie temperamentu A P d
13. Rozró\
nić czynniki składające się na B P a
przyrodnicze podstawy \
ycia społecznego
14. Zdefiniować pojęcie wartości A P b
15. Określić funkcje interakcji A P d
wewnątrzgrupowych
16. Zdefiniować teorie społecznego uczenia się A P b
17. Określić co zostaje wyuczone przez C P a
obserwacje
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
36
18. Wyjaśnić co jest skutkiem modelowania A P a
19. Określić ró\
nice między rolami społecznymi B P a
20 Podać w jakim okresie \
ycia kształtuje się A P d
osobowość
21. Rozró\
nić składniki osobowości C P a
22. Rozró\
nić, która ze sfer w teorii Z. Freuda jest C P c
określana jako moralna
23. Scharakteryzować cele działań prospołecznych B P b
Przebieg testowania
Instrukcja dla nauczyciela
1. Ustal z uczniami termin przeprowadzenia sprawdzianu z wyprzedzeniem co najmniej
jednotygodniowym.
2. Omów z uczniami cel stosowania pomiaru dydaktycznego.
3. Zapoznaj uczniów z rodzajem zadań podanych w zestawie oraz z zasadami punktowania.
4. Przygotuj odpowiednią liczbę testów.
5. Zapewnij samodzielność podczas rozwiązywania zadań.
6. Przed rozpoczęciem testu przeczytaj uczniom instrukcję dla ucznia.
7. Zapytaj czy uczniowie wszystko zrozumieli. Wszelkie wątpliwości wyjaśnij.
8. Nie przekraczaj czasu przeznaczonego na test.
9. Kilka minut przed zakończeniem testu przypomnij uczniom o zbli\
ającym się czasie
zakończenia udzielania odpowiedzi.
Instrukcja dla ucznia
1. Przeczytaj uwa\
nie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zdań testowych.
4. Test zawiera 23 zadania. Do ka\
dego zadania dołączone są 4 mo\
liwości odpowiedzi.
Tylko jedna jest prawidłowa.
5. Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej rubryce
znak X. W przypadku pomyłki nale\
y błędną odpowiedz
zaznaczyć kółkiem, a następnie
ponownie zakreślić odpowiedz
prawidłową.
6. Pracuj samodzielnie bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
7. Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłó\
jego rozwiązanie
na póz
niej i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.
8. Na rozwiązanie testu masz 45 min.
Materiały dla ucznia:
 instrukcja,
 zestaw zadań testowych,
 karta odpowiedzi.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
37
ZESTAW ZADAC
TESTOWYCH
1. Składniki środowiska społecznego to
a) relacje społeczne.
b) grupy i instytucje społeczne, warunki polityczne, ekonomiczne i prawne, religijne.
c) komunikacja, budownictwo.
d) media, ksiązki, subkultury.
2. Do cech środowiska społecznego nie nale\
y
a) gęstość rozmieszczenia ludzi.
b) poziom kultury reprezentowanej przez otoczenie.
c) zasobność materialna.
d) dziedziczność.
3. Z mezodermy powstają
a) skóra, mięśnie, narządy krą\
enia i wydalania.
b) tchawica, grasica, trąbka Eustachiusza.
c) naskórek, włosy, paznokcie.
d) oczy, uszy, usta, nos, głowa, kończyny.
4. Postawa konstruktywna u ludzi starszych oznacza
a) wrogość i agresję.
b) pesymizm.
c) dobre przystosowanie do starości.
d) potrzebę oparcia i pomocy.
5. Proces psychiczny to
a) element procesu poznawczego.
b) sekwencja zmian zachodzących w przebiegu aktywności psychicznej.
c) zmiany zachodzące w wieku przedszkolnym.
d) samodzielny proces tworzenia obrazów psychicznych.
6. Spostrze\
enia dzieli się
a) ze względu na bodz
ce.
b) w zale\
ności od receptorów.
c) ze względu na impuls nerwowy.
d) ze względu na rodzaje narządów zmysłowych.
7. Operacje umysłowe procesu myślenia to
a) analiza, synteza, porównywanie, abstrahowanie i uogólnianie.
b) dą\
enie do redukcji napięcia.
c) przewidywanie, ocenianie.
d) rozumienie i wnioskowanie.
8. Cechy procesów emocjonalnych to
a) gniew, lęk, ucieczka.
b) wściekłość, panika, ekstaza.
c) znak, intensywność i treść.
d) dodatniość, ujemność.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
38
9. Wymiar, który wchodzi w skład modelu osobowości Eysencka to
a) odpowiednik id Freuda.
b) neurotyzm  stabilność.
c) ekstrawersja  psychotyzm.
d) introwersja  temperament.
10. Zało\
enie, \
e głównym motorem działania ludzi jest  dą\
enie do mocy występuje
w teorii
a) Freuda.
b) Rogersa.
c) Adlera.
d) Junga.
11. Określenie profilu psychologicznego osoby badanej, który stanowi podstawę do
formułowania osobowościowej diagnozy psychologicznej to cel testu
a) MMPI.
b) testu Weschlera.
c) testu Rorschacha.
d) testu Murraya.
12. Zespół najbardziej stałych właściwości psychicznych przejawiających się w reakcjach
emocjonalnych i motoryce to
a) zainteresowania.
b) postawy.
c) inteligencja.
d) temperament.
13. Na przyrodnicze podstawy \
ycia społecznego składają się
a) czynniki demograficzne.
b) organizacja pracy.
c) narzędzia i maszyny.
d) sposoby u\
ytkowania zasobów środowiska.
14. Wartość to
a) ogół względnie trwałych przekonań o naturze i właściwościach przedmiotu,
dyspozycji do oceniania go i emocjonalnego reagowania.
b) to, co dla człowieka jest cenne z punktu widzenia zaspokojenia jego potrzeb.
c) ścisłe podporządkowaniu się normom.
d) etyczne postępowanie.
15. Interakcje wewnątrzgrupowe pełnią funkcję
a) stymulacyjną.
b) ekonomiczną.
c) komunikacyjną.
d) pobudzają i utrzymują ogólną aktywność grupy, stymulują porozumienie
i współpracę, przyczyniają się do kreowania pozytywnej, cieplej atmosfery społecznej
w grupie.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
39
16. Zało\
enie, \
e jeśli przyjrzymy się postępowaniu innych, zapamiętamy co robili, to
będziemy mogli powtórzyć to zachowanie na własny u\
ytek jest definicją teorii
a) modelowania.
b) społecznego uczenia się.
c) warunkowania klasycznego.
d) warunkowania sprawczego.
17. Poprzez obserwację zostają wyuczone
a) oczekiwania, wiedza i umiejętności.
b) doświadczenie.
c) związki między zdarzeniami, antycypacja, sygnały, oczekiwania, automatyczne
reakcje na nowe bodz
ce.
d) zachowania sprawiające, \
e w otoczeniu pojawiają się po\
ądane przez organizm
zdarzenia.
18. Modelowanie jest skutkiem
a) zaznajomienia się z nie znanym do tej pory wzorem zachowania.
b) doświadczenia.
c) potrzeby.
d) wra\
enia.
19. Struktura społeczna grupy jest to
a) układ wzajemnie powiązanych elementów składowych społeczeństwa.
b) zespół klik.
c) inaczej organizacja społeczna.
d) układ powiązanych ze sobą więzi społecznych.
20. Osobowość kształtuje się
a) z chwilą narodzin dziecka.
b) w wieku szkolnym.
c) w okresie dojrzewania płciowego.
d) w trakcie \
ycia człowieka.
21. Element, który nie jest składnikiem osobowości to
a) wyobraz
nia.
b) inteligencja.
c) potrzeby.
d) obraz siebie i świata.
22. Sferą moralną człowieka w teorii Z. Freuda jest
a) id.
b) ego.
c) superego.
d) faza latencji.
23. Celem działań prospołecznych jest m.in.
a) zdobycie dóbr materialnych.
b) zdobycie aprobaty i pozycji społecznej.
c) zdobycie popularności.
d) uzyskanie nagrody.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
40
KARTA ODPOWIEDZI
Imię i nazwisko& & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & &
Charakteryzowanie psychofizycznych i społecznych aspektów rozwoju
człowieka
Zakreśl poprawną odpowiedz

Nr zadania Odpowiedz
Punkty
1. a b c d
2. a b c d
3. a b c d
4. a b c d
5. a b c d
6. a b c d
7. a b c d
8. a b c d
9. a b c d
10. a b c d
11. a b c d
12. a b c d
13. a b c d
14. a b c d
15. a b c d
16. a b c d
17. a b c d
18. a b c d
19. a b c d
20. a b c d
21. a b c d
22. a b c d
23. a b c d
Razem:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
41
7. LITERATURA:
1. Aronson E.: Człowiek istota społeczna. PWN, Warszawa 2005
2. Berryman J.: Psychologia moje hobby. Gdańsk 2005
3. Bochenek A.: Bo nie będziemy wiecznie młodzi.  Wieści Podwarszawskie nr 33, 2003.
4. Chybowska A., Szanejko J.: Przyczyny niedostosowania społecznego młodzie\
y.
 Edukacja i Dialog (126) 2001, nr 3
5. Ekman P., Davidson R.: Natura emocji. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne,
Gdańsk 1998
6. Gasiul H: Teorie emocji i motywacji. WKSW, Warszawa 2007
7. Giddens A: Socjologia. PWN, Warszawa 2004
8. Goodman K.: Wstęp do socjologii. Zysk i S-ka, Poznań 2001
9. Hall Alvin S., Gardnem L., Campbell J.B.: Teorie osobowości. PWN, Warszawa 2004
10. Horst A.: Ekologia, człowieka. Wiedza Powszechna, Warszawa 1976
11. http://www.eioba.com/a69784/uczenie_sie_spoleczne_teorie - 44k
12. http://free.of.pl/p/punkss/charakterystyka.html
13. http://www.psf.org.pl/publication.php?pid=503
14. http://www.shl.com/SHL/pl/Products/Access_Personality/)
15. http://www.soc-org.edu.pl/PL/emp_Pawlowska/res/proces_motywacji.pdf
16. www.zdrowie.med.pl/psychologia/badania/skala.html
17. Kenrick S. L., Neuberg R., Cialdini B.: Psychologia społeczna. Gdańskie Wydawnictwo
Psychologiczne, Gdańsk 2002
18. Kunowski S.: Podstawy współczesnej pedagogiki. Wyd. Salezjańskie, Warszawa 1997
19. Laguna M.: Motywacja wewnętrzna i zewnętrzna.  Edukacja i Dialog nr 1 (74), 1996
20. Matczak A.: Zarys psychologii rozwoju. śak, Warszawa 2003
21. Mietzel G.: Wprowadzenie do psychologii. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne,
Gdańsk, 2001
22. Nowak S.: Propedeutyka pediatrii. PZWL, Warszawa 1980.
23. Okoń W.: Nowy Słownik Pedagogiczny.  śak , Warszawa 1996
24. Przetacznik-Gierowska M., Makieło-Jar\
a G.: Podstawy psychologii ogólnej. WSiP,
Warszawa 1989.
25. Przetacznikowa M., Makieło-Jar\
a G.: Psychologia rozwojowa. WSiP, Warszawa. 1977.
26. Przetacznik-Gierowska M., Makieło-Jar\
a G.: Psychologia rozwojowa i wychowawcza
wieku dziecięcego. Warszawa 1985
27. Polakowska Kujawa J. (red.): Socjologia ogólna. Wybrane problemy. SGH, Warszawa
2005
28. Rathus Spencer A.: Psychologia współczesna. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne,
Gdańsk 2004.
29. Szewczuk W. (red.): Słownik psychologiczny. Wiedza Powszechna, Warszawa 1979
30. Sztompka P.: Socjologia, analiza społeczeństwa. Znak, Kraków 2003
31. Tomaszewski T. (red.): Psychologia ogólna. Wyd. PWN, Warszawa 1995
32. Turowski J.: Socjologia: małe struktury społeczne. KULTN, Lublin, 2001
33. Wolański N.: Ekologia człowieka: Podstawy ochrony środowiska i zdrowia człowieka.
T.1. PWN, Warszawa 2006
34. Wolański N.: Ekologia człowieka: Podstawy ochrony środowiska i zdrowia człowieka.
T.2. PWN, Warszawa 2006
35. Wódz K.: Praca socjalna w środowisku zamieszkania. Śląsk, Katowice 1998.
36. Zimbardo P.G, Gerring R. J.: Psychologia i \
ycie. PWN, Warszawa, 2006
37. śebrowska M. (red.): Psychologia rozwojowa dzieci i młodzie\
y. PWN, Warszawa
1986.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
42