MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Grażyna Jakubczyk
Dorota Koprowska
Stosowanie przepisów prawa w działalności socjalnej
346[04].O1.06
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
Recenzenci:
mgr Iwona Grudzień
dr Jolanta Lesiewicz
Opracowanie redakcyjne:
mgr inż. Tomasz Sułkowski
Konsultacja:
dr Dorota Koprowska
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 346[04].O1.06
 Stosowanie przepisów prawa w działalności socjalnej , zawartego w modułowym programie
nauczania dla zawodu opiekun w domu pomocy społecznej.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
1
SPIS TREÅšCI
1. Wprowadzenie 3
2. Wymagania wstępne 5
3. Cele kształcenia 6
4. Materiał nauczania 7
4.1. Normy prawne i przepisy prawa 7
4.1.1. Materiał nauczania 7
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 15
4.1.3. Ćwiczenia 16
4.1.4. Sprawdzian postępów 18
4.2. Przepisy prawa cywilnego, rodzinnego i opiekuńczego, prawa pracy oraz
prawa o ubezpieczeniach społecznych 19
4.2.1. Materiał nauczania 19
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 25
4.2.3. Ćwiczenia 25
4.2.4. Sprawdzian postępów 27
4.3. Przepisy prawa międzynarodowego dotyczące praw człowieka 28
4.3.1. Materiał nauczania 28
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 31
4.3.3. Ćwiczenia 31
4.3.4. Sprawdzian postępów 32
5. Sprawdzian osiągnięć 33
6. Literatura 38
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
2
1. WPROWADZENIE
Poradnik ten będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy z zakresu stosowania przepisów
prawa w działalności socjalnej.
W poradniku zamieszczono:
wymagania wstępne  wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć już ukształtowane,
abyś bez problemów mógł korzystać z poradnika,
cele kształcenia  wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem,
 materiał nauczania  wiadomości teoretyczne niezbędne do osiągnięcia założonych celów
kształcenia i opanowania umiejętności zawartych w jednostce modułowej,
 zestaw pytań, abyś mógł sprawdzić, czy już opanowałeś określone treści,
 ćwiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować
umiejętności praktyczne,
 sprawdzian postępów,
 sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw pytań otwartych. Zaliczenie testu potwierdzi
opanowanie materiału całej jednostki modułowej,
 literaturę uzupełniającą.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
3
346[04].O1
Podstawy świadczenia usług
socjalnych
346[04].O1.01
Charakteryzowanie
psychofizycznych
i społecznych aspektów
rozwoju człowieka
346[04].O1.03
346[04].O1.02 346[04].O1.04
Kształtowanie
Doskonalenie Prowadzenie profilaktyki
umiejętności
umiejętności i promocji zdrowia
rozwiÄ…zywania
interpersonalnych
problemów
346[04].O1.05 346[04].O1.06
Stosowanie przepisów Stosowanie przepisów prawa
bezpieczeństwa i higieny pracy
w działalności socjalnej
oraz udzielanie pierwszej pomocy
Schemat układu jednostek modułowych
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
4
2. WYMAGANIA WST
PNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
- stosować umiejętności komunikacji interpersonalnej,
- rozpoznawać potrzeby i problemy osób niepełnosprawnych,
- rozwiązywać problemy osób niepełnosprawnych,
- prowadzić profilaktykę i promocję zdrowia,
- wspierać osoby niepełnosprawne w korzystaniu z kompleksowej rehabilitacji,
- korzystać z różnych z
ródeł informacji,
- użytkować komputer,
- współpracować w grupie.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
5
3. CELE KSZTAA
CENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
 posłużyć się podstawowymi pojęciami z zakresu prawa,
 określić rolę prawa w systemie polityki społecznej,
 wyszczególnić z
ródła prawa obowiązującego w polityce społecznej,
 przedstawić zakres obowiązywania prawa w czasie i przestrzeni,
 rozpoznać i rozwiązać problemy podopiecznych domu pomocy społecznej,
 posłużyć się przepisami prawa cywilnego, rodzinnego i opiekuńczego, prawa pracy oraz
prawa o ubezpieczeniach społecznych,
 posłużyć się przepisami kodeksu administracyjnego w zakresie niezbędnym do
stosowania ustaw: o pomocy społecznej, o ochronie zdrowia psychicznego, o rehabilitacji
i zatrudnieniu osób niepełnosprawnych,
 udzielić mieszkańcom domu pomocy społecznej informacji o obowiązujących przepisach
prawa ich dotyczÄ…cych.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
6
4. MATERIAA
NAUCZANIA
4.1. Normy prawne i przepisy prawa
4.1.1. Materiał nauczania
Prawem są normy ogólne, abstrakcyjne, uchwalone w odpowiednim trybie przez organy
państwowe. Te normy prawne zawarte są w określonych aktach prawnych tworząc pewną
hierarchię: konstytucja, wydawane na jej podstawie ustawy, następnie wydawane na
podstawie ustaw akty prawne rządu w postaci rozporządzeń. Te akty prawne obok
ratyfikowanych umów międzynarodowych stanowią z
ródła powszechnie obowiązującego
prawa w RP [14]. Zawarte w aktach prawnych normy prawne stanowiÄ… system prawa
stanowionego.
Specyficznym z
ródłem prawa są dekrety. Są to akty prawne treści ogólnej mające moc
ustawy, wydane przez inny organ aniżeli parlament. Aktualnie w Polsce nie ma organu
upoważnionego do wydawania dekretów.
Istotnym warunkiem przestrzegania aktów normatywnych jest ich ogłoszenie (promulgacja),
czyli podanie do publicznej wiadomości lub wiadomości podmiotów bezpośrednio
zainteresowanych. Są one ogłaszane w publikacjach urzędowych, zwanych organami
promulgacyjnymi. SÄ… nimi:
- Dziennik Ustaw,
- Monitor Polski,
- Monitor SÄ…dowy i Gospodarczy,
- Dzienniki Urzędowe poszczególnych resortów.
Najważniejsze akty normatywne, a więc ustawy, rozporządzenia, umowy
międzynarodowe ogłaszane są w Dzienniku Ustaw RP.
Uchwały i zarządzenia naczelnych i centralnych organów publikowane są w Monitorze
Polskim. W Monitorze Polskim ogłaszane są także uchwały indywidualne Sejmu i Senatu.
Cechą charakterystyczną aktów normatywnych ogłaszanych w Monitorze Polskim jest to, że
nie ma dla nich bezwzględnego obowiązku ich ogłaszania, jaki istnieje dla ustaw
i rozporządzeń.
Zarządzenia wydawane przez poszczególnych ministrów i kierowników urzędów
centralnych, mające znaczenie tylko dla jednego resortu, ogłaszane są w dziennikach
urzędowych tych organów.
Prawo w znaczeniu przedmiotowym  to ogół norm ustanowionych lub uznawanych
przez państwo zabezpieczonych stosowaniem przymusu, regulujących organizację i zakres
działalności instytucji oraz postępowania ludzi. Istotną cechą prawa jako ogółu norm
obowiązujących w państwie jest jego powszechność, co oznacza, że normy prawne dotyczą
w jednakowym wszystkich osób przebywających stale lub czasowo na terenie danego
państwa bez względu na płeć, rasę, wyznanie, czy przynależność do różnych ugrupowań
społecznych i politycznych. Pewne odchylenia od zasad powszechności uregulowane są
w przepisach prawa międzynarodowego.
Prawo w znaczeniu podmiotowym  to pewne możliwości dowolnego zachowania się
i uprawnienia, jakie wynikają dla określonych osób z poszczególnych przepisów prawa
(prawa podmiotowego). Prawa podmiotowe mogą mieć charakter praw podmiotowych:
- bezwzględnie obowiązujących, praw skutecznych wobec wszystkich osób,
- względnie obowiązujących, czyli praw skutecznych tylko wobec konkretnie oznaczonych
osób.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
7
Przepis prawny i norma prawna to podstawowe pojęcia nauk prawnych.
Nazwa przepis prawny występuje zarówno w języku prawnym, tzn. języku tekstów prawnych,
jak i w języku prawniczym, tj. w języku środowisk prawniczych.
Norma prawna to termin właściwy wyłącznie dla języka prawniczego.
Ze względu na sposób powstawania normy prawne dzielimy na:
a) ustanowione przez państwo (normy ustawowe)  wydane przez upoważniony organ
państwa i zawarte w różnego rodzaju aktach normatywnych;
b) uznane przez państwo (normy usankcjonowane) nie wydane przez państwo w formie
aktów normatywnych, lecz uznane za powszechnie obowiązujące:
- normy recypowane  przejęte od innego państwa;
- normy wydane przez organizacje niepaństwowe podniesione do rangi powszechnie
obowiÄ…zujÄ…cych;
- normy zwyczajowe  powstałe samorzutnie i uznane przez państwo za obowiązujące.
W rozważaniach prawoznawstwa wyodrębnia się pięć aspektów rozumienia relacji obu tych
określeń [23]:
a) przepis prawny  norma prawna jako pojęcia równoznaczne,
b) przepis prawny jako pojęcie wyłączne,
c) norma prawna jako wypowiedz
konstruowana z przepisów prawa,
d) norma prawa jako  zjawisko odrębne od przepisów prawa,
e) norma prawna jako znaczenie przepisu prawa,
Ad a). Przepis prawny i norma prawna bywają często traktowane jako pojęcia używane
zamiennie. Właściwością takiego sposobu rozumienia jest równoznaczność tych
terminów. Przepis prawny i norma prawna to reguły zachowania wyodrębnione
w tekście prawnym jako artykuł lub jako jeszcze mniejsza, mająca kształt zdania
wypowiedz
wchodząca w skład artykułu.
Ad b) Przepis prawny jest często stosowany jako pojęcie wyłączne. Skoro nazwy przepis
prawny, norma prawna ujmując wszystkie problemy prawne w kategorii przepisów.
Termin norma prawna nie występuje w ogóle w tekście ustaw.
Ad c) Norma prawna bywa traktowana jako wypowiedz
konstruowana z przepisów prawa.
Omawiana koncepcja formułuje twierdzenie o odrębności pojęć:  przepis prawny ,
 norma prawna . Przepis prawny jest rozumiany jako zwrot językowy zawarty
w tekście prawnym. Stanowi część techniczną tego artykułu wyodrębnioną przez
prawodawcę jako artykuł, paragraf lub w innej postaci. Przepis prawny jest
ustanowiony przez kompetentny organ prawodawczy, jest dany przez prawodawcÄ™.
Norma prawna to reguła zachowania zawierająca niezbędne elementy, skonstruowana
na podstawie przepisów prawa przez prawoznawców. Jest wypowiedzią konstruowaną
przez teoretyków prawa według określonego wzoru, norma prawna nie stanowi dla
nich przedmiotu poznania prawa tak jak przepis.
Ad d) W nauce prawa można spotkać pogląd, iż norma prawna jest  zjawiskiem odrębnym
od przepisu prawa. Główną tezę stanowi tutaj twierdzenie, że prawo obowiązujące
składa się z norm prawnych, a nie z przepisów prawa. Przepisy prawa to tylko
techniczny środek do wyrażania norm prawnych. Normy prawne są, więc
samodzielnie istniejącymi regułami zachowania.
Ad e) Inne rozumienie obydwu pojęć polega na takim odróżnieniu terminów  przepis
prawny i  norma prawna , iż przez pojęcie  norma prawna będziemy rozumieli
znaczenie przepisu prawa. Można przyjąć, że norma prawna (reguła postępowania)
stanowi treść prawa (przepisu prawnego), natomiast przepis prawny stanowi jego
formę. Norma prawna jest więc popartą przymusem państwowym ogólną regułą
postępowania skierowaną do abstrakcyjnego adresata, określającą jego postępowanie
w przewidzianej tą normą sytuacji. Każda norma prawna określa, jak mają się
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
8
zachować ci, do których jest skierowana, jeżeli znajdą się w sytuacji określonej
w danej normie. Norma prawna może być regułą bądz
nakazujÄ…cÄ…, bÄ…dz
zakazujÄ…cÄ…,
bÄ…dz
też upoważniającą do określonego postępowania. Jest ona regułą o charakterze
ogólnym i skierowana jest nie do konkretnej osoby, lecz zawsze do pewnego kręgu
adresatów.
Norma prawna jest jednostką logiczną konstruowaną z przepisów prawnych.
Skonstruować normę prawną na podstawie przepisów  to znaczy znalez
ć spójne ze sobą trzy
części normy, stanowiące logiczną całość hipotezę, dyspozycję i sankcję. Znalezienie
przynajmniej dwu z nich: hipotezy i dyspozycji - jest konieczne [14].
Przepis prawny jest zwrotem językowym zawartym w tekście prawnym. Stanowi on
fragment aktu prawnego wyodrębniony ze względów technicznych przez normo dawcę
w postaci artykułu, paragrafu, ustępu, czy punktu. Przepis prawa  zdaniokształtny zwrot
językowy wskazujący sposób postępowania. Wyodrębniony formalnie w tekście prawnym
jako jednostka redakcyjna w postaci np.: artykułu, paragrafu czy ustępu lub jako
zdaniokształtny fragment jednostki redakcyjnej. Pojęcie przepis prawa nie jest tożsame
z pojęciem normy prawnej; bowiem elementy treści normy prawnej mogą być zawarte
w wielu różnych przepisach i to nie tylko jednej ustawy. W ujęciu funkcjonalnym przepisy
prawa stanowią podstawę do ustalenia treści norm prawnych. Przepisu nie możemy traktować
w sferze prawda/fałsz. W języku potocznym, a rzadziej w języku prawnym, przepisy prawa to
także wszelkie akty normatywne obowiązujące na danym obszarze (np. w państwie).
Rodzaje przepisów:
 przepisy ogólne  określają przedmiotowy i podmiotowy zakres stosunków społecznych,
regulowanych danym aktem prawodawczym, objaśniają podstawowe użyte w akcie
nazwy, a często też ustalają ogólne zasady jego stosowania,
 przepisy szczegółowe  normy, określające zachowania podmiotów, których one dotyczą,
 przepisy przejściowe  ich celem jest pełniejsze umiejscowienie danego przepisu
w całokształcie innych przepisów, czy też w świetle innych norm postępowania,
 przepisy dostosowujące  określają jak organy stosujące prawo winny realizować nowy
akt prawodawczy do konkretnych regulowanych nim sytuacji,
 przepisy końcowe  są to w szczególności przepisy derogacyjne, uchylające poprzednie
całe akty prawodawcze, bądz
niektóre ich przepisy.
Przepisy prawne są wyodrębnionymi zdaniami zamieszczonymi w aktach prawnych (np.
w ustawach, rozporządzeniach). Są one elementarnymi cząstkami tych aktów. Ze względów
porządkowych przepisy ujmuje się w formie artykułów lub paragrafów. Artykuły i paragrafy
udziela się z kolei na ustępy (oznaczone cyfrą arabską z kropką), na punkty (oznaczone cyfrą
arabska z nawiasem) oraz litery. Zwykle w pojedynczym przepisie wyrażona jest jedna norma
prawna. Niekiedy jednak norma prawna wyrażona może być w kilku przepisach bądz
też
jeden przepis wyrażać może dwie normy prawne lub więcej.
Zakres zastosowania normy prawnej są to sytuacje opisane w hipotezie tej normy, które
jeżeli wystąpią w rzeczywistości, to dopiero wówczas adresat tej normy będzie miał aktualny
obowiązek zachowania się w określonej normie.
Stosunek prawny jest to jeden z rodzajów stosunków społecznych, to taki rodzaj
stosunku społecznego, którego powstanie, elementy składowe, zmiana i ustanie regulowane
sÄ… przepisami obowiÄ…zujÄ…cego prawa [4].
- faktyczne  relacja zachodząca przynajmniej pomiędzy dwoma podmiotami, niezależnie
od tego czy chociażby jeden z nich o tym wie, czy sobie to uświadamia.
- tetyczne  jest to określone zachowanie jednego podmiotu na rzecz drugiego.
Normy prawne mają określoną strukturę wewnętrzną. W normach wyróżnić można trzy
części: hipotezę, dyspozycję i sankcję.
Na ogół hipoteza stanowi najbardziej rozbudowany element normy prawnej.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
9
Hipoteza jest to część normy określająca krąg adresatów, do których norma się odnosi,
i okoliczności, w jakich ma zastosowanie. Inaczej mówiąc, hipoteza określa warunki, których
zaistnienie powoduje obowiązek zachowania się w sposób wskazany w normie. Generalnie
wyodrębnia się w niej elementy podmiotowe i elementy przedmiotowe. Elementy
podmiotowe wskazują adresata normy prawnej, oraz jego cechy, określają cel działania
podmiotu prawa, mogą opisywać sposób działania. Elementy przedmiotowe określają stany,
zjawiska lub wydarzenia zewnętrzne w stosunku do adresata, np. pewne zachowania ludzkie,
działanie praw przyrody, funkcjonowanie gospodarki, miejsce działania, czas działania.
Dyspozycja normy jest to część normy wyznaczająca sposób postępowania w sytuacji,
gdy spełnione zostały warunki przewidziane w hipotezie. Sprowadza się to bądz
do zachowań
będących obowiązkami podmiotów prawa, bądz
też do zachowań stanowiących ich
uprawnienia.
Sankcja jest częścią normy określającą następstwa zachowania się w sposób niezgodny ze
wskazanymi określonymi w dyspozycji. Obowiązek prawny polega na tym, że norma prawna
nakaz lub zakaz określonego zachowania się. Powstrzymanie się od zachowania nakazanego
dyspozycją normy prawnej nosi nazwę zaniechania i jest sankcjonowane. Rozróżniamy
następujące rodzaje sankcji prawnych:
 sankcja karna  (represyjna) polega na odpowiedniej dolegliwości za przekroczenie
normy prawa karnego. Sankcje te w świetle kodeksu karnego dzielą się RP dzielą się na:
kary, środki karne.  Nie ma przestępstwa bez ustawy, nie ma kary bez ustawy
obowiązującej w momencie popełnienia czynu .
 sankcja egzekucyjna  występuje w normach prawa cywilnego i administracyjnego.
 sankcja nieważności czynności prawnej  typowa jest dla norm prawa cywilnego
i rodzinnego.
Klasyfikacja, trójczłonowa budowy normy prawnej ulega pewnym modyfikacjom.
W normach prawa karnego hipoteza połączona jest z dyspozycją w jedno określenie czynu
przestępczego. Na przykład w normie:,  Kto przywłaszcza sobie cudzą rzecz ruchomą lub
prawo majątkowe, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3 , część pierwsza,  kto
przywłaszcza sobie cudzą rzecz ruchomą lub prawo majątkowe jest utworzonym
z połączenia hipnozy i dyspozycji określeniem czynu przestępczego. Z kolei w normach
prawa cywilnego wyodrębnić można łatwo hipnozę i dyspozycje, sankcja natomiast
przewidziana jest zwykle w innych przepisach. Na przykład w normie  kto z winy swej
wyrządził drugiemu krzywdę, obowiązany jest do jej naprawienia  cześć pierwsza,  kto
z winy swojej wyrządził drugiemu krzywdę stanowi hipnozę tej normy, określa bowiem
okoliczności, których zaistnienie powoduje obowiązek określonego zachowania. Dalsza część
tej normy  dyspozycja  wskazuje jak należy konsekwencjach przewidzianych przez prawo,
gdyby adresat normy nie postąpił w sposób zgodny z dyspozycją.
Sankcje w normach prawnych są zróżnicowane. W normach prawa karnego sankcja ma
charakter zagrożenia represja karną, np. w postaci kary pozbawienia wolności lub grzywny.
W prawie cywilnym sankcja może przybierać formę zagrożenia egzekucją majątkową, może
tez polegać na zagrożeniu nieważnością określonych działań.
Stosunek prawny i jego elementy
Działania prawne: czynności prawne (zmierzające do wywołania skutków prawnych np.
zawarcie umowy  są objęte wolą stron: inne czyny(rodzą skutki prawne, ale nie są zależne
od woli człowieka, nie są objęte jego pierwotną wolą. Inne czyny to wszelkie czyny, które
można podzielić na:
 dozwolone  skutek ich nie jest objęty wolą, są także niezamierzone, art.180-194,
np. znalezienie rzeczy (nie jest to czyn zakazany, ale nie jest objęty wolą; art.83  kto
znalazł rzecz zgubioną, powinien natychmiast zawiadomić osobę, która rzecz zgubiła,
jeżeli nie zna tej osoby powinien znalez
ć odpowiedni organ państwowy ),
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
10
 niedozwolone (zakazane)  naruszenie przepisów drogowych, czyn ten nie był objęty jego
wolÄ…, ale rodzi on skutki prawne.
Czynności prawne zmierzające do wywołania skutku prawnego dzielą się na 3 kategorie:
1. Czynności prawne SENSU STRICTO.
2. Orzeczenia sÄ…dowe:
a) konstytutywne (stworzony zostaje nowy stan rzeczy),
b) dektoratoryjne (stwierdzajÄ… istniejÄ…cy stan rzeczy).
3. Akty administracyjne:
a) dektoratoryjne (np. zaświadczenie przedstawia stan faktyczny),
b) konstytutywne (podmioty postawione sÄ… w nowej sytuacji, uzyskujÄ… prawa).
Elementy stosunku prawnego:
Każdy stosunek prawny składa się z trzech elementów:
1) podmioty stosunku prawnego  są nimi doby, którym prawo przypisuje zdolność prawną,
czyli możność nabywania prawa i zaciągania obowiązków,
2) przedmioty tego stosunku  jest to zachowanie się ludzi niekiedy także z udziałem rzeczy,
których te zachowanie dotyczą,
3) treść stosunku, czyli uprawnienia  uprawnienia i towarzyszący im obowiązek stanowią
treść stosunku prawnego.
Podmiot stosunku prawnego
Podmiotowość prawa  zdolność prawna ogólna. Zdolność do czynności prawnych (osób
fizycznych i prawnych). Zdolność prawna ogólna  możność posiadania praw i obowiązków
przez osoby fizyczne i prawne. Art.8ż1  Każdy człowiek od chwili urodzenia ma zdolność
prawnÄ… .
Zdolność do czynności prawnych  możność realizacji praw i obowiązków własnym
działaniem lub we własnym imieniu, mówiąc o własnym działaniu obejmujemy w pewnym
sensie kategorie czynów.
Ogólna zdolność prawna jak i podmiotowość prawna są kategoriami normatywnymi
(określone w prawie). Od zdolności prawnej ogólnej należy odróżnić pojęcie prawa
podmiotowego ludzi. Do praw podmiotowych jednostki należą:
- prawo do życia i zachowania zdrowia;
- prawo do wolności;
- prawo do równości;
- prawo do własności prywatnej;
- prawo do sprawiedliwości.
Prawo pozytywne jeśli chce mieć status ustawowy (prawa) sprawiedliwego, nie może być
sprzeczne z prawami naturalnymi.
Podział podmiotów osób fizycznych z punktu widzenia zdolności do czynności prawnych:
- do13 lat  nie mają zdolności czynności prawnych;
- 13-18 lat  ograniczona zdolność;
- 21 lat mąż i 18 lat żona  pełna zdolność.
- nałogowy pijak, narkoman, osoba ubezwłasnowolniona  pozbawienie czynności
prawnych,
- osoba chora psychicznie  całkowicie lub częściowo ubezwłasnowolniona.
Adresaci prawa
Osobą fizyczną jest każdy człowiek. Od momentu urodzenia aż do śmierci posiada zdolność
prawną. Zdolność prawną posiada również nienarodzone dziecko. Może mieć ono określone
prawa, np. prawo do dziedziczenia pod warunkiem, że urodzi się żywe. Każdemu, więc
człowiekowi niezależnie od statusu społecznego, płci, rasy, wieku przysługuje podmiotowość
prawna. Obok zdolności prawnej podmiotom prawa w różnym zakresie przysługuje zdolność
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
11
do czynności prawnych. Rozumie się przez nią zdolność do nabywania praw i obowiązków
i zaciągania zobowiązań we własnym imieniu, a ogólniej mówiąc do wywoływania skutków
prawnych mocą oświadczeń woli, np. dokonywania kupna sprzedaży, zawierania małżeństwa,
sporządzania testamentu, zakładania firmy itp.. Rozróżnia się pełną i ograniczoną zdolność do
czynności prawnych. Pełną zdolność do czynności prawnych posiada człowiek, który
ukończył 18 rok życia, czyli uzyskał pełnoletność. Pełnoletnią staje się też kobieta, która po
ukończeniu 16 roku życia za zgodą sądu zawarła związek małżeński. Ograniczoną zdolność
do czynności prawnej posiada osoba, która ukończyła 13 lat. Taką samą zdolność posiada
osoba pełnoletnia częściowo ubezwłasnowolniona orzeczeniem sądu. Istota ograniczonej
zdolności do czynności prawnych polega na tym, że osoba małoletnia lub
ubezwłasnowolniona częściowo, może nabywać określone prawa i zaciągać zobowiązania
poprzez własne oświadczenie woli wyłącznie za zgodą swego przedstawiciela (rodzica lub
kuratora). Ograniczenie to nie dotyczy drobnych transakcji codziennego życia, np. kupna
gazety, jak również rozporządzania własnym zarobkiem oraz rzeczami oddanymi jej do
swobodnego użytku. Tylko ważne powody mogłyby uzasadnić ograniczenie tej możności
przez sąd. Nie dotyczy również dokonywanych przez te osoby czynności nieodpłatnych.
Ubezwłasnowolnić częściowo można osobę, która dotknięta jest chorobą psychiczną,
niedorozwojem umysłowym, a jej stan psychiczny nie wymaga ubezwłasnowolnienia
całkowitego, osoba ta potrzebuje pomocy w kierowaniu swoimi sprawami. Dla osoby
ubezwłasnowolnionej częściowo ustanawia się kuratora jako jej ustawowego przedstawiciela.
Zdolności do czynności prawnych nie posiadają osoby przed ukończeniem 13 roku życia oraz
osoby całkowicie ubezwłasnowolnione. Wszystkie czynności prawne dokonane przez te
osoby są nieważne za wyjątkiem drobnych umów życia codziennego, np. kupna gazety.
Czynność taka staje się ważna z chwilą jej dokonania, chyba, że rażąco krzywdziłaby osobę
niezdolną do czynności prawnych. Ubezwłasnowolnienie całkowite  to pozbawienie
wszelkiej zdolności do czynności prawnych. Może być ono orzeczone w stosunku do osoby,
która ukończyła 13 rok życia, a także w stosunku do osoby pełnoletniej, która cierpi na
chorobę psychiczną, niedorozwój umysłowy lub dotknięta jest nałogiem pijaństwa lub
narkomanii i jej stan psychiczny powoduje, że nie może ona prowadzić swoich spraw. Dla
osób tych ustanawia się opiekuna. Przedstawicielami ustawowymi małoletnich dzieci są
rodzice, jeśli nie są pozbawieni władzy rodzicielskiej lub inne osoby wyznaczone przez sąd
rodzinny. Z wnioskiem o ubezwłasnowolnienie mogą wystąpić następujące osoby:
- małżonek osoby, która ma być ubezwłasnowolniona,
- rodzice,
- zstępni (dzieci, wnuki),
- rodzeństwo,
- prokurator.
Osoba prawna  to trwałe zespolenie pewnej grupy osób fizycznych i środków majątkowych
dla dokonania określonych celów społecznych lub ekonomicznych dokonane na podstawie
właściwych przepisów prawnych, czyli jest to jednostka organizacyjna, która w dziedzinie
stosunków majątkowych może występować jako podmiot praw i obowiązków. W zależności
od sposobu powstawania osoby prawnej rozróżnia się osoby prawne typu:
- instytucjonalnego  powoływane do życia ustawą lub aktem administracyjnym (Skarb
Państwa, Kościół, szkoły wyższe, PAN, przedsiębiorstwa państwowe);
- zrzeszeniowego - tworzone w wyniku zgodnych oświadczeń woli pewnej grupy osób
(związki zawodowe, spółdzielnie, stowarzyszenia, spółki akcyjne, spółki z o.o.).
Warunkiem nieodzownym powstania osoby prawnej jest dokonanie jej wpisu do rejestru osób
prawnych. Z tą chwilą osoba prawna nabywa osobowość prawną. Dzięki niej może
występować w obrocie prawnym, czyli nabywać prawa i rozporządzać nimi, jak również
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
12
zaciągać zobowiązania. Czynności tych dokonuje za pomocą kompetentnych organów
(dyrektor, prezes, zarząd spółki itp.). W samej treści czynności prawnej wyodrębnia się:
- elementy istotne  bez nich czynność nie mogłaby dojść do skutku,
- elementy nieistotne  w przypadku ich braku mogą mieć zastosowanie inne przepisy
prawa lub uznawane zwyczaje,
- elementy dodatkowe  np. obwarowanie zawartej umowy najmu terminem lub
warunkiem.
Przesłanki ważności czynności prawnej:
- dokonujący czynności prawnej musi mieć zdolność do czynności prawnej,
- czynność ta powinna być zgodna z prawem i zasadami współżycia społecznego,
- czynność ta powinna być wolna od wad oświadczenia woli,
- czynność powinna być dokonana we właściwej przewidzianej dla niej formie, np. forma
pisemna, akt notarialny.
Niekiedy czynność prawna wywiera skutki prawne dopiero po spełnieniu określonych
warunków, np. umowa sprzedaży nieruchomości wywiera skutki po dokonaniu wpisu prawa
własności do księgi wieczystej. Nie zawsze osoba mająca zamiar wywołania zamierzonych
skutków prawnych musi dokonywać czynności osobiście. Może tego dokonać za
pośrednictwem przedstawiciela. Osobę zastępowaną nazywamy  osobą reprezentowaną,
a upoważnienie przedstawiciela do działania na rzecz osoby reprezentowanej 
umocowaniem. Rozróżniamy dwa rodzaje przedstawicielstwa:
- przedstawicielstwo ustawowe  podstawÄ™ umocowania stanowiÄ… przepisy ustawy,
- pełnomocnictwo  podstawę umocowania stanowi wola osoby reprezentowanej.
Przedstawicielem ustawowym sÄ… rodzice oraz opiekun i kurator dla osoby
ubezwłasnowolnionej. Przekroczenie przez nich granic umocowania powoduje nieważność
czynności prawnej. Udzielenie pełnomocnictwa przez reprezentowanego może być
w zasadzie dokonane w dowolnej formie. Różny jest zakres umocowania, stad podział
pełnomocnictwa na:
- ogólne  musi być udzielone na piśmie; daje ono upoważnienie do dokonywania
wszelkich czynności w granicach zwykłego zarządu,
- rodzajowe  określa pewien rodzaj czynności,
- szczegółowe  wyraz
nie określa czynność, jaka ma być dokonana przez pełnomocnika.
Pełnomocnictwo wygasa zawsze z chwilą śmierci mocodawcy, bądz
pełnomocnika. Może też
być przez mocodawcę wcześniej odwołane.
Część różnych oddziaływań i zależności między ludz
mi, a rzeczami zwłaszcza
wzajemnych oddziaływań między ludz
mi jest przejawem obiektywnych i definitywnych praw
społecznych. Wyrazem funkcjonowania tych praw jest pewien układ wzajemnych
oddziaływań, czyli stosunków społecznych. Stosunek prawny jest szczególnym przypadkiem
stosunku społecznego i polega on na tym, że zależność pomiędzy uczestnikami struktur
przebiega pod kontrolą norm prawnych. Norma prawna precyzuje sytuację społeczną, kiedy
stosunek prawny powstaje, zmienia siÄ™ lub ustaje.
Jeżeli ma miejsce określone zdarzenie prawne, w odniesieniu do adresata normy zaczyna
się stosować dyspozycję z tej normy płynącą, a w razie, czego również wyciągać sankcje
w niej zawarte. Oznacza to, iż wobec kogoś wymaga się określonych zachowań (działania
bÄ…dz
powstrzymania się od działania) lub też daje się komuś prawo do określonych żądań.
W sytuację taką zaangażowany jest nie tylko adresat. Jeżeli ktoś coś musi lub czegoś nie
może, zawsze ktoś inny ma prawo wymagać takich zachowań (np.: kontrahent, żona czy
instytucja państwowa). Gdy komuś przyznaje się prawo do żądania czegoś, to zawsze ktoś
zobowiązany jest do realizacji tego żądania. Stosowanie normy prawnej powoduje, zatem
powstanie szczególnej relacji, pomiędzy co najmniej dwoma podmiotami. Jedna strona ma
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
13
prawo żądać (prawo do roszczenia) a druga ma obowiązki prawne wobec żądającego. Taka
relacja to inaczej stosunek prawny. Od stosunku społecznego różni się on tym, że wynika
z normy prawnej.
Rys. 1. Konstrukcja stosunku prawnego [29]
Stosunki prawne wynikają z norm prawnych i osadzone są w konkretnych okolicznościach
życia. Ich liczba i różnorodność jest przeogromna. Sklasyfikowanie ich jest niezwykle trudne
i wykraczające poza ramy tego przedmiotu. Warto jednak zwrócić uwagę na dwie ich cechy
stosunków prawnych.
Po pierwsze, różna może być pozycja prawna poszczególnych podmiotów stosunku
prawnego. Podmioty mogą mieć status równorzędny jak w stosunkach cywilnoprawnych np.
prawo cywilne, prawo pracy. Status podmiotów może być jednak nierównorzędny  np. organ
administracyjny wydajÄ…cy decyzjÄ™ administracyjnÄ… (stosunek administracyjnoprawny) czy
sąd wydający wyrok więzienia (stosunek karnoprawny). Sąd i organ administracyjny może
być również podmiotem stosunku cywilnoprawnego (np. kupując materiały biurowe).
Po drugie, stosunki prawne mogą mieć charakter jednostronny (każda osoba jest albo
podmiotem obowiązku albo podmiotem prawa) lub też, jak w przykładzie o kontraktacji,
pozycje osób mogą się zmieniać (charakter dwustronny).
Rodzaje zdarzeń prawnych
Zdarzeniem prawnym jest każde rzeczywiste wydarzenie (działanie człowieka lub natury),
które powoduje powstanie, zmianę bądz
zakończenie stosunku prawnego. Zdarzenia te mogą
być zależne od woli człowieka (np. sprzedaż samochodu, zawarcie małżeństwa) lub też
niezależne od niej (np. zniszczenia spowodowane wichurą, śmierć człowieka). Pamiętać
trzeba, że nie chodzi tu o świadomość, lecz o działanie człowieka pod wpływem jego woli.
Działaniu człowieka zgodnemu z jego wolą może towarzyszyć wyrażanie woli (słowem,
pismem czy w jakikolwiek sposób okazywać on może, iż chodzi mu o powstanie, zmianę lub
rozwiązanie stosunku prawnego). W tej sytuacji mówi się o aktach prawnych. Jeżeli człowiek
działa świadomie i zgodnie z własna wolą, lecz nie towarzyszy temu wyrażanie woli mamy
do czynienia z czynem.
Stosunki i zdarzenia prawne
Zdarzenia prawne obejmujÄ…:
- czyny,
- akty prawne.
Czyny prawne to wszystkie działania zgodne w wolą człowieka, którym nie towarzyszy
wyrażanie woli wywołania skutków prawnych. W zależności od zgodności z obowiązującymi
przepisami prawnymi, czyny dzieli siÄ™ na:
a) dozwolone  nie zakazane przez prawo (np. jazda na rowerze  jest się wówczas
adresatem norm prawa o ruchu drogowym),
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
14
b) niedozwolone  zakazane przez prawo (np. kradzież jabłek z nie swojego sadu  jest się
adresatem art.123 KW).
Akty prawne dzielÄ… siÄ™ na trzy kategorie:
a) czynności prawne  świadome działanie jednej lub kilku osób wyrażające się
oświadczeniem woli, mające na celu wywołanie skutków prawnych (np. zawarcie
umowy),
b) decyzje administracyjne  decyzje wydawane w danych sprawach przez organy władzy
publicznej (np. zgoda na budowÄ™ domu wydana przez urzÄ…d nadzoru budowlanego),
c) konstytutywne orzeczenia sÄ…dowe  decyzje sÄ…du w danej sprawie zmieniajÄ…ce stan
zainteresowanych stron (np. decyzja o podziale majątku rozwodzących się małżonków);
sąd może również wydawać orzeczenia deklaratywne (np. orzeczenie, iż złożono żądane
dokumenty), lecz te nie sÄ… aktami prawnymi.
Rys. 2. Klasyfikacja zdarzeń prawnych [31]
Z rysunku 2 wynika, iż zdarzenia mogą być zależne od woli człowieka (przykład: sprzedaż
samochodu, zawarcie małżeństwa) lub też niezależne od woli (przykład: zniszczenia
spowodowane wichurą, śmierć człowieka). Pamiętać trzeba, że nie chodzi tu o świadomość,
lecz o działanie człowieka pod wpływem jego woli. Działaniu człowieka zgodnemu z jego
wolą może towarzyszyć wyrażanie woli (słowem, pismem czy w jakikolwiek sposób
okazywać on może, iż chodzi mu o powstanie, zmianę lub rozwiązanie stosunku prawnego).
W tej sytuacji mówi się o aktach prawnych. Jeżeli człowiek działa świadomie i zgodnie
z własna wolą, lecz nie towarzyszy temu wyrażanie woli mamy do czynienia z czynem.
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do ćwiczeń.
1. Co to jest prawo i w jakim znaczeniu można się tym pojęciem posługiwać?
2. Co to jest norma prawna?
3. Kto jest adresatem norm prawnych?
4. Jaka jest struktura norm prawnych?
5. Jakie są rodzaje stosunków prawnych?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
15
6. Co oznacza pojęcie stosunek prawny i jakie elementy stosunku prawnego można
wyróżnić?
7. Jakie są rodzaje zdarzeń prawnych?
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Zastanów się, które z twoich zachowań (lub zachowań z twojego otoczenia) mogłyby
spowodować powstanie stosunku prawnego  wymień dwa. Określ ich rodzaj.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) dokonać w parze z kolegą analizy wybranych zachowań,
2) zapisać na kartce trzy wybrane przez was zachowania,
3) określić te zachowania w aspekcie stosunku prawnego,
4) wynik pracy zaprezentować przed grupą,
5) uczestniczyć w dyskusji panelowej- stosunki prawne i ich rodzaje.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- arkusze papieru formatu A4,
- flamastry,
- małe kartki,
- poradnik dla ucznia.
Ćwiczenie 2
Dokonaj analizy stosunku prawnego, który łączy pracownika Domu Pomocy Społecznej z
pracodawcÄ….
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) określić na podstawie jakiego faktu prawnego stosunek ten powstał,
2) określić podmioty tego stosunku,
3) odszukać w kodeksie pracy odpowiednie przepisy dotyczące stosunku pracy i zapoznać
siÄ™ z nimi,
4) określić zakres praw i obowiązków, jakie wynikają ze stosunku pracy,
5) zapisać na kartce osobno uprawnienia pracownika i jego obowiązki oraz uprawnienia
pracodawcy i jego obowiÄ…zki,
6) zaprezentować grupie wyniki swojej pracy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- kodeks pracy,
- przykładowa umowa o pracę,
- kartki papieru,
- mazaki,
- flip-chart.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
16
Ćwiczenie 3
Scharakteryzuj stosunek prawny wynikający z poniższego przepisu:
Art. 217. ż1. KK  Kto uderza człowieka lub w inny sposób narusza jego nietykalność
cielesną, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zidentyfikować rodzaje stosunków prawnych,
2) wskazać podmiot oraz przedmiot stosunku publicznie przedstawić swoją rolę,
3) przeanalizować dokumenty prawne,
4) współpracować w zespole.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- poradnik dla ucznia,
- arkusze papieru,
- flamastry,
- Kodeks cywilny.
Ćwiczenie 4
Posługując się przepisami prawa ustal, czy i jakimi wadami dotknięte są następujące
oświadczenia woli:
Opis sytuacji (1):
Franciszek K. ma duże zaległości podatkowe. W obawie przed zajęciem mu przez organy
finansowe domku letniskowego przeniósł fikcyjnie własność domu na rzecz obcej mu osoby,
która podjęła się roli fikcyjnego nabywcy nieruchomości.
Opis sytuacji (2):
W umowie zawartej przed notariuszem strony uzgodniły, że właściciel nieruchomości
składającej się z trzech działek gruntu A, B, C zbywa je na rzecz nabywcy X za cenę 20
tysięcy zł każda. W jakiś czas póz
niej nabywca zorientował się, że treść umowy odbiega od
postanowień umownych, mianowicie umowa opiewa na dwie działki A, B za 60 tysięcy
złotych ogółem.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) dokładnie zapoznać się z opisem sytuacji,
2) wybrać do analizy jeden przypadek,
3) odszukać w dostępnych aktach prawnych odpowiednie przepisy mające zastosowanie do
wybranej sytuacji,
4) przygotować odpowiedz
popartÄ… odpowiednimi podstawami prawnymi,
5) zaprezentować ją na forum grupy i uzasadnić swoje stanowisko,
6) wziąć udział w dyskusji.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- odpowiednie akty prawne tj. kodeks cywilny, kodeks postępowania cywilnego,
- wzory pism procesowych,
- kartki,
- pisaki.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
17
4.1.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) określić, czym jest prawo i kiedy się nim można posługiwać?
ðð ðð
2) określić, co stanowi normę prawną i kto jest jej odbiorcą:
ðð ðð
3) określić, jaka jest struktura norm prawnych?
ðð ðð
4) wymienić elementy stosunku prawnego?
ðð ðð
5) wymienić rodzaje stosunków prawnych,
ðð ðð
6) określić czym jest zdarzenie prawne?
ðð ðð
7) wymienić rodzaje zdarzeń prawnych?
ðð ðð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
18
4.2. Przepisy prawa cywilnego, rodzinnego i opiekuńczego,
prawa pracy oraz prawa o ubezpieczeniach społecznych
4.2.1. Materiał nauczania
Prawo cywilne
Prawo cywilne (łac. ius civile)  gałąz
prawa obejmująca zespół norm prawnych
regulujących stosunki cywilnoprawne między podmiotami prawa prywatnego (osobami
fizycznymi, osobami prawnymi oraz jednostkami organizacyjnymi niebędącymi osobami
prawnymi, którym ustawy przyznały zdolność prawną), a także sytuację prawną osób i rzeczy
jako podmiotów i przedmiotów stosunków cywilnoprawnych oraz treść stosunków prawnych,
na którą składają się uprawnienia i obowiązki podmiotów tych stosunków. Normy prawa
cywilnego wyróżniają się spośród innych norm prawnych zwłaszcza tym, że regulują stosunki
między autonomicznymi podmiotami. Oznacza to, że nie występuje charakterystyczny dla
prawa publicznego stosunek podporzÄ…dkowania jednego podmiotu innemu podmiotowi. Ze
stosunków cywilnoprawnych wynika, więc zasada autonomiczności podmiotów, która
oznacza, iż samodzielnie kształtują one relacje między sobą. Normy prawa cywilnego
wyznaczają tylko ogólne granice autonomii podmiotów uwzględniając interes powszechny.
Prawo cywilne jest w Polsce prawem stanowionym (od XIX wieku) i skodyfikowanym
(od 1965 r.). Podstawowym z
ródłem prawa cywilnego jest Kodeks cywilny  ustawa z 23
kwietnia 1964 r., obowiÄ…zujÄ…ca od 1 stycznia 1965 r. Prawo cywilne dzieli siÄ™ na wiele
podgałęzi. Specyficzną pozycję mają : prawo pracy, prawo własności intelektualnej i prawo
handlowe, które wyodrębniły się z prawa cywilnego, zachowując jednak wiele z jego cech.
We właściwym, klasycznym prawie cywilnym wyodrębnia się następujące działy:
- część ogólną- dotyczącą zasad wspólnych całemu prawu cywilnemu;
- prawo rzeczowe - odnoszÄ…ce siÄ™ do rzeczy;
- prawo zobowiązań- zawierające normy prawa majątkowego o charakterze względnym;
- prawo spadkowe- zawierające normy prawne dotyczące przejścia majątku po zmarłym na
inne podmioty prawa;
- prawo rodzinne.
Podział ten, wzorowany na systematyce pandektowej wywodzącej się z póz
nego prawa
rzymskiego, nie jest podziałem poprawnym z logicznego punktu widzenia, dokonano go,
bowiem wedle różnych kryteriów. W praktyce okazał się ona jednak najskuteczniejszym
podziałem. Oprócz tego istnieje wiele węższych gałęzi prawa (np. prawo wodne, prawo
górnicze), które zazwyczaj łączą cywilnoprawną i administracyjną metodę regulacji. Zespół
norm określających prawo, którego państwa jest właściwe dla oceny międzynarodowych
stosunków osobistych w zakresie prawa cywilnego tworzy dział zwany prawem prywatnym
międzynarodowym.
Prawo rodzinne
Prawo rodzinne  wyspecjalizowany dział prawa cywilnego regulujący stosunki prawne
w rodzinie zarówno niemajątkowe i majątkowe, jej istnienie i funkcjonowanie, stosunki
wewnÄ…trz rodziny jak i z osobami trzecimi. W Polsce kwestie zwiÄ…zane z prawem rodzinnym
reguluje kodeks rodzinny i opiekuńczy, kodeks cywilny i ustawy szczegółowe. y
ródłem
prawa rodzinnego w ustawodawstwie polskim jest Kodeks rodzinny i opiekuńczy, który
powstał 25 lutego 1965 r. i był od tego czasu wielokrotnie zmieniany, ostatnio w 2007 roku.
Najważniejsze zmiany dotyczyły:
- przepisów o przysposobieniu,
- wyboru nazwisk noszonych przez małżonków,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
19
- unormowania w kodeksie konkordatowej formy zawarcia małżeństwa,
- unormowania w kodeksie instytucji separacji,
- reformy małżeńskich ustrojów majątkowych.
Kodeks rodzinny stanowi niejako uzupełnienie przepisów kodeksu cywilnego, mimo że
materia, którą reguluje została zawarta w odrębnym akcie prawnym. Nowoczesna regulacja
praw rodzinnych dokonana została w Traktacie Konstytucyjnym Unii Europejskiej, gdzie
w rozdziale II zawarte zostało prawo do założenia rodziny i zawarcia małżeństwa, zakaz
dyskryminacji, różnorodność kulturową, religijną i językową, równouprawnienie kobiet
i mężczyzn, prawa dziecka, ochrona życia rodzinnego i zawodowego i tym samym prawa te
zostały w sposób znaczący rozwinięte, także z punktu widzenia teorii praw człowieka.
Podstawowe pojęcia związane z prawem rodzinnym to:
- małżeństwo,
- przysposobienie,
- obowiÄ…zek alimentacyjny,
- opieka,
- kuratela.
Państwo zaczęło ingerować w stosunki rodzinne w XVIII wieku: Kodeks Napoleona nie
mówił o władzy rodzicielskiej, ale o ojcowskiej, ojciec miał prawo karcenia domowego.
Dopiero od XIX w. wprowadzono sankcje przeciw nadużywaniu karcenia dzieci.
Prawo pracy
Prawo pracy  jest to gałąz
prawa obejmująca ogól regulacji w zakresie stosunku pracy
konkretnego pracodawcy i pracownika jako stron stosunku pracy oraz regulacji dotyczÄ…cych
organizacji pracowników i pracodawców, układów i sporów zbiorowych, a także partycypacji
i dialogu w zbiorowych stosunkach pracy. Prawo pracy jest zespołem norm związanych ze
stosunkiem pracy, regulujących stosunki prawne pomiędzy pracownikiem a pracodawcą.
Kodeks pracy jest w systemie prawa pracy podstawowym aktem prawnym regulujÄ…cym
wzajemne prawa i obowiązki stron stosunku pracy. Regulacje dotyczące praw i obowiązków
podmiotów stosunku pracy występują nie tylko w kodeksie, ale także w innych aktach
prawnych, które zawierają albo odesłanie wprost do odpowiednich przepisów kodeksu pracy
lub stanowią, że przepisy kodeksu mają zastosowanie do spraw nimi nie uregulowanych.
Prawo pracy jest to ogól norm prawnych regulujących społeczne stosunki pracy
podporządkowanej i sprawy z nimi związane. Początki prawa pracy (zwany również prawem
robotniczym) wiążą się z rewolucją przemysłową. Uzyskano ograniczenie pracy kobiet,
dzieci, czasu pracy (w W. Brytanii czas pracy dzieci 1802 r., inspekcja pracy 1833 r.),
ubezpieczenia społeczne (Niemcy 1883-1889), nadawanie mocy prawnej układom zbiorowym
pracy między związkami zawodowymi a pracodawcami, normowanie umowy o pracę
w kodeksach cywilnych. Prawo pracy kształtowało się pierwotnie w ramach prawa
Administracyjnego i cywilnego, wyodrębniło się jako samodzielna gałąz
prawa po I wojnie
światowej. Do rozwoju prawa pracy w skali między narodowej przyczyniła się MOP
(Międzynarodowa Organizacja Pracy). Stosunek pracy to stosunek prawny o charakterze
dobrowolnym i trwałym, łączący pracownika i pracodawcę. Do nawiązania stosunku pracy
dochodzi poprzez określoną czynność prawną, skutkującą powstaniem różnych postaci (form)
prawnych tego stosunku, czyli:
- umowy o pracÄ™,
- powołania,
- mianowania,
- wyboru,
- spółdzielczej umowy o pracę.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
20
Na treść stosunku pracy składają się wzajemne uprawnienia i obowiązki jego stron.
Pracownik powinien świadczyć osobiście, sumiennie i starannie pracę określonego rodzaju
oraz w określonym rozmiarze na rzecz pracodawcy, kierując się jego wskazówkami
i poleceniami. Natomiast pracodawca ma obowiązek dopuścić pracownika do pracy,
zapewnić należyte warunki pracy (zwłaszcza bhp), terminowo wypłacać wynagrodzenie za
pracę oraz inne świadczenia związane z wynagrodzeniem, które wynikają z umowy o pracę
oraz przepisów prawa pracy. Każda ze stron zobowiązana jest do dbałości o dobro drugiej
strony, oznacza to konieczność współdziałania pracodawcy i pracownika w wykonywaniu
wzajemnych zobowiązań, co może skutkować powstaniem roszczeń po jednej lub drugiej
stronie. Pracodawca jest władny dyscyplinować pracownika w drodze postępowania
porządkowego poprzez nakładanie nań stosownych kar porządkowych. Na pracodawcy
bowiem spoczywa ryzyko gospodarcze i osobowe zwiÄ…zane z kooperacjÄ… stron w ramach
stosunku pracy. Ewentualne szkody w mieniu pracodawcy obciążają nie pracowników, lecz
pracodawcÄ™.
Obok zatrudnienia w ramach stosunku pracy występują różne formy zatrudnienia
niepracowniczego związane zwłaszcza z umowami cywilnoprawnymi:
- umowa o dzieło,
- umowa zlecenia,
- umowa agencyjna.
Prawo o ubezpieczeniach społecznych
Zabezpieczenie społeczne w Polsce  to system świadczeń, do których obywatele mają
prawo lub, z których mają możliwość korzystania w wypadkach i na warunkach określonych
w odpowiednich przepisach prawa. Celem zabezpieczenia społecznego jest zapewnienie
bezpieczeństwa socjalnego obywatelom na wypadek ryzyka socjalnego takiego jak: choroba,
wypadek przy pracy, choroba zawodowa, niezdolność do pracy trwała i okresowa, starość,
utrata pracy, macierzyństwo, śmierć żywiciela rodziny, niedostatek dochodu w rodzinie, czy
trudna sytuacja życiowa. Zabezpieczenie społeczne realizowane jest poprzez:
- ubezpieczenia społeczne,
- zaopatrzenie społeczne,
- pomoc społeczną.
Ubezpieczenia społeczne charakteryzuje przymus odprowadzania składki przez wszystkich
pracujących. Oparte są one na idei solidaryzmu społecznego. Świadczenia udzielane z tego
systemu mają charakter roszczeniowy (obligatoryjny). Do nabycia uprawnień wymagane jest
opłacanie składek dostosowanych do rozmiarów ryzyka i wysokości dochodów. Powstały
w ten sposób fundusz jest z
ródłem pokrycia wydatków na świadczenia. Wysokość i warunki
przyznawanych świadczeń są określone ustawowo przy użyciu zobiektywizowanych
kryteriów, a same świadczenia są zróżnicowane zależnie od wysokości opłacanych składek
(osiąganych dochodów). Nabycie prawa do świadczeń następuje z chwilą spełnienia
warunków przewidzianych w ustawie, niezależnie od rzeczywistej potrzeby. Instytucja
dysponująca funduszem ubezpieczeniowym (np. ZUS) stwierdza tylko zaistnienie przesłanek
ustawowych i określa skutki wynikające z nich w sferze uprawnień, wykorzystując przepisy
kodeksu postępowania administracyjnego. Od jej decyzji zainteresowanemu przysługuje
odwołanie do niezależnych organów.
Rodzaje ubezpieczeń społecznych:
- ubezpieczenie emerytalno-rentowe,
- ubezpieczenie chorobowe,
- ubezpieczenie wypadkowe.
Rodzaje świadczeń z ubezpieczenia społecznego:
- długookresowe, np. emerytura, renty z tytułu niezdolności do pracy, renta rodzinna,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
21
- krótkookresowe, np. zasiłek chorobowy, macierzyński, świadczenia rehabilitacyjne,
zasiłek wyrównawczy, opiekuńczy,
- jednorazowe, np. zasiłek pogrzebowy.
Zaopatrzenie społeczne  nie jest związane z wcześniejszym opłacaniem składek.
Świadczenia finansowane są z funduszy publicznych (podatków). Wysokość i warunki
przyznawania świadczeń określone są ustawowo na podstawie zobiektywizowanych
kryteriów. Z reguły świadczenia przysługują wszystkim obywatelom danego kraju,
należącym do określonej grupy (np. ludzie starzy, rodziny z dziećmi). Wymiar świadczenia
jest jednolity w ramach danej grupy i jest on ustalony na poziomie zapewniajÄ…cym wszystkim
członkom tej grupy zaspokojenie potrzeb, na co najmniej minimalnym poziomie. Świadczenia
te mają charakter roszczeniowy, przy czym prawa do świadczeń wynika wyłącznie z woli
ustawodawcy. Przykładowym świadczeniem o charakterze zaopatrzeniowym jest zasiłek
rodzinny wraz z dodatkami, czy świadczenie pielęgnacyjne.
Zakład Ubezpieczeń Społecznych  państwowa jednostka organizacyjna o osobowości
prawnej. Do najważniejszych zadań ZUS-u należy realizacja przepisów o ubezpieczeniach
społecznych, dysponowanie środkami finansowymi funduszów ubezpieczeń społecznych oraz
Funduszu Alimentacyjnego, realizacja umów i porozumień międzynarodowych w dziedzinie
ubezpieczeń społecznych, opracowywanie aktualnych analiz i prognoz w zakresie
ubezpieczeń społecznych, kontrola wykonywania przez płatników składek i przez
ubezpieczonych obowiązków w zakresie ubezpieczeń społecznych oraz innych zadań
zleconych Zakładowi oraz kontrola orzecznictwa o czasowej niezdolności do pracy.
Pomoc społeczna  podobnie jak zaopatrzenie społeczne nie jest związana z opłacaniem
składek. Jest to instytucja polityki społecznej państwa mająca na celu umożliwienie osobom
i rodzinom przezwyciężenie trudnych sytuacji życiowych wówczas, gdy nie są one w stanie
przezwyciężyć jej własnym staraniem wykorzystując swoje zasoby, możliwości
i uprawnienia. Świadczenia z pomocy społecznej przyznawane są indywidualnie po
uprzednim zbadaniu warunków życiowych danej osoby i stosownie do jej potrzeb. Mają one
charakter fakultatywny (roszczeniowy). y
ródłem finansowania świadczeń są fundusze
publiczne zarówno lokalne, jaki i centralne. Podstawowym aktem prawnym regulującym
działalność pomocy społecznej jest Ustawa z dnia 12.03.2004 r. o pomocy społecznej.
Pomocy społecznej udziela się z powodu trudnej sytuacji życiowej, do której można zaliczyć:
- ubóstwo,
- sieroctwo,
- bezdomność,
- bezrobocie,
- niepełnosprawność,
- długotrwałą lub ciężką chorobę,
- przemoc w rodzinie,
- wielodzietność oraz potrzebę ochrony macierzyństwa,
- bezradność w sprawach opiekuńczo wychowawczych i prowadzeniu gospodarstwa
domowego zwłaszcza w rodzinach niepełnych lub wielodzietnych, brak umiejętności
w przystosowaniu do życia młodzieży opuszczającej placówki opiekuńczo-
wychowawcze,
- trudności w integracji osób, które otrzymały status uchodz
cy,
- trudności w przystosowaniu do życia po zwolnieniu z zakładu karnego,
- alkoholizm lub narkomaniÄ™,
- zdarzenie losowe i sytuacja kryzysowa,
- klęskę żywiołową lub ekologiczną.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
22
Prawo do świadczeń pieniężnych przysługuje w zasadzie po spełnieniu warunku dochodu
w rodzinie i wystąpienia jednej z ww. sytuacji określonej w art. 8 Ustawy o pomocy
społecznej.
Świadczenia z pomocy społecznej dzieli się na:
I. Świadczenia pieniężne, którymi są:
- zasiłek stały,
- zasiłek okresowy,
- zasiłek celowy i specjalny zasiłek celowy,
- zasiłek i pożyczka na ekonomiczne usamodzielnienie,
- pomoc dla rodzin zastępczych,
- pomoc na usamodzielnienie i kontynuacjÄ™ nauki,
- świadczenie pieniężne na utrzymanie i pokrycie wydatków związanych z nauką
języka polskiego dla uchodz
ców.
II. Świadczenia niepieniężne:
- praca socjalna,
- bilet kredytowany,
- składki na ubezpieczenie zdrowotne,
- składki na ubezpieczenie społeczne,
- pomoc rzeczowa w tym na ekonomiczne usamodzielnienie siÄ™,
- sprawienie pogrzebu,
- poradnictwo specjalistyczne,
- interwencja kryzysowa,
- schronienie,
- posiłek,
- niezbędne ubranie,
- usługi opiekuńcze w miejscu zamieszkania, w ośrodkach wsparcia oraz
w rodzinnych domach pomocy,
- specjalistyczne usługi opiekuńcze w miejscu zamieszkania oraz ośrodkach wsparcia,
- mieszkanie chronione,
- pobyt i usługi w domach pomocy społecznej,
- opieka i wychowanie w rodzinie zastępczej i placówce opiekuńczo-wychowawczej,
- pomoc w uzyskaniu odpowiednich warunków mieszkaniowych, pomoc w uzyskaniu
zatrudnienia, pomoc na zagospodarowanie  w formie rzeczowej dla osób
usamodzielniajÄ…cych siÄ™,
- szkolenie, poradnictwo rodzinne i terapia rodzinna prowadzone przez ośrodki
adopcyjno-opiekuńcze.
Ustawa o pomocy społecznej reguluje tryb postępowania w sprawach przyznawania
świadczeń, dla spraw nieuregulowanych w ustawie mają zastosowanie przepisy kodeksu
postępowania administracyjnego.
Świadczenia niepieniężne obejmują świadczenie usług dla osób niezdolnych do samoobsługi
(w środowisku oraz wymagających całodobowej opieki. Jeżeli wymaga tego indywidualna
sytuacja, osobom samotnym, które z powodu wieku, choroby lub innych przyczyn wymagają
pomocy innych, a są jej pozbawione, przysługuje pomoc w formie usług opiekuńczych lub
specjalistycznych usług opiekuńczych (art. 50 ustawy o pomocy społecznej). W razie
niemożności zapewnienia usług opiekuńczych w miejscu zamieszkania przez rodzinę i gminę
osoba wymagająca opieki całodobowej może ubiegać się o skierowanie do domu pomocy
społecznej (art. 54 ustawy o pomocy społecznej).
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
23
Ośrodki Pomocy Społecznej w ramach świadczeń niepieniężnych udzielają schronienia
poprzez przyznanie tymczasowego miejsca noclegowego w noclegowniach, schroniskach,
domach dla bezdomnych, ośrodkach interwencji kryzysowej, hostelach.
W ramach systemu pomocy społecznej funkcjonują także placówki zapewniające
półstacjonarną opiekę środowiskową. Są to ośrodki wsparcia, które zapewniają całodzienny
pobyt, posiłki, podstawowe świadczenia opiekuńcze, rekreacyjno-kulturalne, edukacyjne,
rehabilitacyjne.
Przykład: Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 15 września 2000 r.
w sprawie domów pomocy społecznej (Dz. U. Nr 82, poz. 929 z dnia 4 paz
dziernika 2000 r.)
Rozdział 5
Tryb kierowania i przyjmowania osób ubiegających się o przyjęcie do domu
ż 17.
1. Do domu kieruje siÄ™ na podstawie:
1) pisemnego wniosku osoby ubiegajÄ…cej siÄ™ o skierowanie do domu, zwanej dalej
 osobą ubiegającą się", złożonego do ośrodka pomocy społecznej właściwego ze
względu na jej miejsce zamieszkania lub pobytu, z wyjątkiem osób, o których
mowa w ż 3 ust. 2; za zgodą osoby ubiegającej się lub jej przedstawiciela
ustawowego wniosek może zgłosić inna osoby fizyczna lub prawna, powiatowe
centrum pomocy rodzinie lub ośrodek pomocy społecznej,
2) wywiadu środowiskowego (rodzinnego) przeprowadzonego przez pracownika
socjalnego ośrodka pomocy społecznej właściwego ze względu na miejsce
zamieszkania osoby ubiegającej się, zawierającego w szczególności pisemne
stwierdzenie braku możliwości zapewnienia usług opiekuńczych w miejscu
zamieszkania przez rodzinę i gminę, z wyjątkiem osób, o których mowa w ż 3
ust. 2,
3) opinii ośrodka pomocy społecznej dotyczącej stopnia sprawności osoby
ubiegającej się, z wyjątkiem osób, o których mowa w ż 2 pkt 7 i ż 3 ust. 2; wzór
opinii określa załącznik nr 3 do rozporządzenia,
4) opinii właściwego ze względu na miejsce zamieszkania lub pobytu osoby
ubiegającej się powiatowego zespołu do spraw orzekania o stopniu
niepełnosprawności, zwanego dalej  zespołem do spraw orzekania ,
stwierdzającej wystąpienie przesłanek wymienionych w art. 19 ust. 1 ustawy oraz
określającej typ domu, do którego osoba ubiegająca się powinna zostać
skierowana, z wyjątkiem osób, o których mowa w ż 2 pkt. 7 i ż 3 ust. 2,
5) wniosku osoby niepełnosprawnej intelektualnie przebywającej w domu, która
ukończyła 30 lat, lub jej opiekuna prawnego,
6) decyzji o przyznaniu zasiłku stałego wyrównawczego lub renty socjalnej; do
decyzji dołącza się zgodę osoby ubiegającej się, jej przedstawiciela ustawowego
lub opiekuna prawnego na ponoszenie opłaty za pobyt w domu oraz zgodę na
potrącanie opłaty przez ośrodek pomocy społecznej z zasiłku stałego, zasiłku
wyrównawczego lub renty socjalnej, w przypadku skierowania do domu
ponadlokalnego,
7) decyzji organu emerytalno-rentowego ustalającego wysokość renty lub
emerytury; do decyzji załącza się zgodę osoby ubiegającej się na ponoszenie
opłaty oraz na jej potrącanie przez właściwy organ emerytalno-rentowy ze
świadczenia emerytalnego lub rentowego, zgodnie z odrębnymi przepisami,
8) oświadczenia o wysokości dochodu osoby ubiegającej się, rodziny zobowiązanej
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
24
do ponoszenia opłaty, dochodu dziecka, w przypadku gdy opłatę ponosić będzie
opiekun prawny,
9) zaświadczenia, o którym mowa w art. 22 ustawy z dnia 24 stycznia 1991 r.
o kombatantach oraz niektórych osobach będących ofiarami represji wojennych
i okresu powojennego (Dz. U. z 1997 r. Nr 142, poz. 950, z 1998 r. Nr 37, poz.
204, Nr 106, poz. 668 i Nr 162, poz. 1118, z 1999 r. Nr 38, poz. 360 i Nr 77, poz.
862 oraz z 2000 r. Nr 12, poz. 136).
2. W przypadku gdy do domu kieruje siÄ™ osobÄ™ na podstawie orzeczenia sÄ…du,
wydanie decyzji o skierowaniu do domu nie wymaga przedłożenia dokumentów,
o których mowa w ust. 1 pkt 2 8. Dokumenty te powinny zostać skompletowane
w terminie trzech miesięcy od daty wydania decyzji o skierowaniu do domu.
3. Dokumenty, o których mowa w ust. 1 i 2, kompletuje ośrodek pomocy społecznej,
o którym mowa w ust. 1 pkt 1. W przypadku gdy osobę ubiegającą się kieruje się do
domu o zasięgu ponadgminnym, dokumenty te ośrodek przekazuje do właściwego
ze względu na siedzibę domu powiatowego centrum pomocy rodzinie.
4. DecyzjÄ™ o skierowaniu lub odmowie skierowania do domu:
1) prowadzonego przez powiat lub na jego zlecenie  wydaje starosta lub z jego
upoważnienia kierownik powiatowego centrum pomocy rodzinie,
2) prowadzonego przez gminÄ™ lub na jej zlecenie  wydaje prezydent, burmistrz,
wójt lub z upoważnienia rady gminy  kierownik ośrodka pomocy społecznej,
właściwy ze względu na miejsce zamieszkania lub pobytu osoby ubiegającej się.
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Co to jest opieka prawna i kuratela?
2. Co obejmuje pojęcie stosunek pracy?
3. Jaki znasz podstawowy stosunek pracy?
4. Co oznacza pojęcie zabezpieczenie społeczne i w jaki sposób może być ono realizowane?
5. Jakie występują rodzaje ubezpieczeń społecznych?
6. Czym charakteryzuje się pomoc społeczna i jakie są rodzaje świadczeń z pomocy
społecznej?
7. Jaki jest zakres regulacji ustawy o pomocy społecznej?
8. Jakie są zasady i warunki objęcia świadczeniami z pomocy społecznej?
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Pogrupuj i scharakteryzuj świadczenia z:
- ubezpieczenia społecznego,
- zaopatrzenia społecznego,
- pomocy społecznej.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) wylosować rodzaj świadczenia do charakterystyki,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
25
2) z otrzymanych od nauczyciela zapisanych na kartkach różnych świadczeń społecznych
wybrać te, które są świadczeniami wylosowanego rodzaju,
3) posegregować kartki i przyczepić w odpowiednim miejscu na tablicy,
4) przedstawić cechy charakterystyczne wylosowanego świadczenia,
5) zaprezentować wyniki na forum grupy,
6) wysłuchać wyników pracy innych,
7) sprawdzić i omówić poprawność wylosowanego ćwiczenia,
8) wziąć udział w dyskusji podsumowującej.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- tablica,
- klej lub magnesy,
- kartki z wypisanymi świadczeniami społecznymi.
Ćwiczenie 2
Dokonaj analizy ustawy o pomocy społecznej i przedstaw zasady objęcia osoby starszej
pomocą społeczną.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się z odpowiednim tekstem z Poradnika dla ucznia,
2) odszukać przepisy ustawy regulujące zasady objęcia pomocą społeczną,
3) określić sytuacje trudne kwalifikujące do ubiegania się o pomoc ze środków pomocy
społecznej,
4) określić, co ustawa rozumie pod pojęciem dochód rodziny,
5) określić zasady ustalania kryterium dochodowego osoby lub rodziny uprawniającego do
ubiegania się o pomoc społeczną,
6) zaprezentować wyniki pracy na forum grupy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- ustawa o pomocy społecznej,
- kartki formatu A 4,
- pisaki,
- mazaki.
Ćwiczenie 3
Przeanalizuj przepisy kodeksu rodzinnego i opiekuńczego dotyczące opieki i dokonaj ich
charakterystyki.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) odszukać przepisy prawne dotyczące opieki i dokładnie się z nimi zapoznać,
2) ustalić, kiedy Sąd powołuje opiekę prawną osobno dla osób dorosłych i małoletnich,
3) ustalić, na jaki okres może być ustanowiona opieka,
4) określić zakres opiekuna prawnego,
5) określić, czy opieka jest odpłatna, czy nieodpłatna,
6) wypisać i zaprezentować cechy charakterystyczne opieki prawnej.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
26
Wyposażenie stanowiska pracy:
- kodeks rodzinny i opiekuńczy,
- mazaki,
- papier,
- tablica.
4.2.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz?
Tak Nie
1) posłużyć się przepisami prawa cywilnego?
ðð ðð
2) posłużyć się przepisami prawa rodzinnego i opiekuńczego?
ðð ðð
3) posłużyć się przepisami prawa pracy?
ðð ðð
4) udzielić podstawowych informacji dotyczących przepisów Księgi IV
Kodeksu Cywilnego? ðð ðð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
27
4.3. Przepisy prawa międzynarodowego dotyczące praw człowieka
4.3.1. Materiał nauczania
Podstawową formą prawa międzynarodowego jest prawo międzynarodowe publiczne,
będące zespołem norm regulujących stosunki międzynarodowe w szerokim znaczeniu: nie
tylko stosunki międzypaństwowe, lecz także stosunki między państwami a innymi
podmiotami oraz między tymi innymi podmiotami, tzn. ogólnie stosunki między różnymi,
niezależnymi od siebie i nie podlegającymi jakiejś wspólnej władzy państwowej podmiotami.
Wyróżnia się także prawo międzynarodowe prywatne, które w istocie swej nie jest prawem
międzynarodowym, ale prawem wewnętrznym różnych państw. y
ródła prawa prywatnego
mają charakter wewnętrzny (są to ustawy o prawie prywatnym międzynarodowym, kodeksy
cywilne i handlowe, rozrzucone ustawy itp.), w przeciwieństwie do prawa publicznego,
którego z
ródłami są przeważnie umowy międzynarodowe, a także zwyczaje i uchwały
prawotwórcze organizacji międzynarodowych. Podmiotami prawa publicznego
międzynarodowego są państwa, organizacje, a w ograniczonym zakresie jednostki, natomiast
podmiotami prawa prywatnego międzynarodowego są wszystkie podmioty prywatno-prawne
(jak Skarb Państwa, spółki, osoby fizyczne).
Prawa człowieka (w oparciu o Międzynarodowe Pakty Praw Człowieka z 1966 roku oraz
Powszechną Deklarację Praw Człowieka):
a) prawa osobiste: (Art. 38 - 56 Konstytucji RP) prawo do:
- życia
- rzetelnego sÄ…du,
- decydowania o swoim życiu,
- prawo jednego człowieka kończy się tam, gdzie zaczyna się prawo innego człowieka,
b) prawa i wolności polityczne: tzw. prawa negatywne - prawa służące ochronie wolności
jednostki przed ingerencją ze strony państwa (Art. 57 - 63 Konstytucji RP):
- prawo do obywatelstwa,
- możliwość uczestniczenia w życiu publicznym,
- czynne prawo wyborcze - możliwość uczestnictwa w wyborach,
- bierne prawo wyborcze - możliwość kandydowania w wyborach,
- wolność zrzeszania się,
- prawo do uczestniczenia i organizowania pokojowych manifestacji,
- prawo do składania wniosków, petycji, skarg,
- dostęp do informacji o działaniach władz i osób publicznych,
- równy dostęp do służby publicznej,
c) wolności i prawa ekonomiczne, socjalne i kulturalne tzw. prawa pozytywne - uprawnienia
jednostki do świadczeń na jej rzecz - prawa socjalne prawo do: (Art. 68, 75 Konstytucji
RP):
- ochrony zdrowia,
- nauki,
- pracy,
- odpowiedniego i zadowalajÄ…cego wynagrodzenia, zapewniajÄ…cego jednostce i jej
rodzinie egzystencję odpowiadającą godności ludzkiej,
- pomocy socjalnej (ogólnie),
- rozrywki (np. granie w piłkę nożną, pływanie),
d) prawa ekonomiczne (Art. 64 Konstytucji RP):
- prawo do własności,
- prawo dziedziczenia,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
28
e) prawa solidarnościowe (w większości nie posiadają sformalizowanego charakteru
prawnego)  wszystkie prawa przysługujące grupom społecznym, np. prawo narodów do
samostanowienia,
f) prawa kulturalne (Art. 73 Konstytucji RP):
- wolność twórczości artystycznej,
- badań naukowych oraz ogłaszania ich wyników,
- wolność korzystania z dóbr kultury i ich wytwarzania.
Gwarancje:
1) materialne (dotyczą głównie praw socjalnych, ekonomicznych i kulturowych),
2) formalne (prawo do ochrony prawnej jednostki):
- prawo każdego człowieka do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy przez
niezawisły sąd,
- prawo do fachowej obrony w postępowaniu przed organami aparatu państwowego,
- prawo do skargi konstytucyjnej.
System ochrony praw człowieka można podzielić na 4 sfery:
 system powszechny,
 systemy regionalne,
 systemy wewnątrzpaństwowe,
 organizacje wyspecjalizowane.
System powszechny  tworzy społeczność międzynarodowa, przygotowująca akty
normatywne w dziedzinie ochrony praw człowieka. W ramach ONZ realizacją zadań
związanych z przestrzeganiem praw jednostki zajmują się różne organy:
 Wysoki Komisarz ds. Praw Człowieka,
 Komisja Praw Człowieka.
Systemy regionalne  działają na terenie poszczególnych kontynentów. Najbardziej
rozbudowany jest system europejski. W Radzie Europy przygotowano ważne akty prawne, są
to, np.:
- Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności  1950 r.,
- Europejska Karta Socjalna  1961 r.,
- Europejska Konwencja o Zapobieganiu Torturom oraz Nieludzkiemu traktowaniu lub
Karaniu  1989 r.
Dokumenty wypracowane przez Wspólnotę Europejska to:
- Deklaracja Podstawowych Praw i Wolności  1989 r.,
- Deklaracja o Prawach Człowieka  1991 r.
Systemy wewnątrzpaństwowe  państwa uznające międzynarodowe prawa i konwencje
w zakresie ochrony praw człowieka zobowiązują się do ich przestrzegania poprzez ratyfikacje
i dostosowanie własnego prawodawstwa do norm prawa międzynarodowego, tworzenia
zarówno gwarancji materialnych, jak i formalnych dla realizacji ochrony praw człowieka.
Ważną rolę odgrywają również organizacje wyspecjalizowane:
- Międzynarodowy Czerwony Krzyż,
- Amnesty International,
- Międzynarodowa Organizacja Pracy,
- UNESCO, Human Rights,
- Europejski Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu, do którego każdy obywatel może
wnieść skargę w związku z łamaniem przez władze państwowe i samorządowe w jego
kraju międzynarodowych aktów prawnych, w tym głównie konwencji o prawach
człowieka.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
29
Prawa człowieka to wrodzone, niezbywalne prawa przynależne każdemu człowiekowi z racji
jego przynależności do rodzaju ludzkiego. Praw tych nie można nadać, ani ich pozbawić, stąd
określa się je niekiedy mianem praw pierwotnych lub praw naturalnych. Prawa człowieka
dzieli się na kilka części (tzw. generacji).
I generacja  podstawowe fundamentalne prawa obywatelskie i polityczne:
- prawo do życia,
- prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego,
- prawo do wolności sumienia i myśli,
- prawo do gromadzenia siÄ™ i zrzeszania siÄ™,
- prawo do uczestnictwa w życiu publicznym,
II generacja  prawa ekonomiczne, socjalne i kulturalne:
- prawo do słusznych i korzystnych warunków pracy,
- prawo do tworzenia i przynależności do związków zawodowych,
- prawo do nauki,
- prawo do bezpieczeństwa socjalnego,
- prawo do uczestnictwa w życiu kulturalnym,
III generacja  prawa kolektywne:
- prawo do rozwoju,
- prawo do korzystania z dobrodziejstw cywilizacyjnych,
- prawo do życia w pokoju,
- prawo do ochrony danych osobowych.
Prawa I generacji powinny być bezwzględnie przestrzegane, zaś II i III generacji  w miarę
możliwości państwa.
Obowiązujące prawo w Polsce w zakresie praw pacjenta stanowi, że pacjenci mają prawo
do:
- wyrażania zgody lub odmowy zgody na określone świadczenie (proponowane leczenie,
czynności diagnostyczne i hospitalizacja)  po uzyskaniu odpowiedniej informacji,
- uzyskania informacji o stanie zdrowia,
- poszanowania ich intymności i godności w czasie leczenia (terapii),
- swobodnego kontaktu z rodziną i innymi osobami i opieki pielęgnacyjnej sprawowanej
przez rodzinÄ™,
- tajemnicy korespondencji.
Każdy człowiek, w każdych warunkach ma prawo do godnego życia. W aktach prawa
międzynarodowego podkreśla się, że istnieje potrzeba szczególnej ochrony godności
i autonomii człowieka znajdującego się w pewnych sytuacjach, np. osoby chorej, czy
pozbawionej wolności. Istotną kategorią praw z tym związanych są prawa pacjenta. Dotyczą
one ochrony autonomii i wolności, ochrony nietykalności osobistej oraz ochrony danych
osobistych (stan zdrowia, przebyte choroby, stosowana terapia itp.).
Przedmiot szczególnej uwagi stanowi ochrona praw pacjentów szpitali psychiatrycznych,
gdyż psychiatria jak żadna inna dziedzina medyczna często wymaga posłużenia się
przymusem zewnętrznym, stąd szczególne regulacje, służące ochronie praw pacjentów
szpitali psychiatrycznych. Podstawowym aktem prawnym z tej dziedziny jest Ustawa z dnia
19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego. ZobowiÄ…zuje ona organy administracji
rzÄ…dowej i samorzÄ…dowej do:
- tworzenia i prowadzenia psychiatrycznej opieki zdrowotnej i prowadzenia usług
i domów pomocy społecznej dostosowanych do szczególnych potrzeb osób
z zaburzeniami psychicznymi,
- zapewnienia nauczania dzieci upośledzonych umysłowo i specjalnego postępowania
rewalidacyjno-wychowawczego wobec nich,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
30
- organizowania oparcia społecznego dla psychicznie chorych i upośledzonych umysłowo,
którzy mają poważne trudności w życiu codziennym,
- bezpłatnych świadczeń zdrowotnych dla tych osób.
Reguluje ona również tryb postępowania przy przyjęciu do szpitala psychiatrycznego i domu
pomocy społecznej.
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Co jest podstawową formą prawa międzynarodowego?
2. Czego dotyczÄ… gwarancje formalne?
3. Co oznacza pojęcie prawa człowieka?
4. Czego dotyczÄ… prawa pacjenta?
4.3.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Podaj po jednym przykładzie podanych poniżej praw i wolności politycznych:
- możliwość uczestniczenia w życiu publicznym,
- czynne prawo wyborcze - możliwość uczestnictwa w wyborach,
- wolność zrzeszania się,
- prawo do składania wniosków, petycji, skarg,
- równy dostęp do służby publicznej.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) z otrzymanych od nauczyciela zapisanych na kartkach różnych przykładów praw wybrać
te, które są przykładem poszczególnych praw wymienionych w ćwiczeniu,
2) posegregować kartki i przyczepić w odpowiednim miejscu na tablicy,
3) uzasadnić dokonany wybór na forum grupy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- tablica,
- klej lub magnesy,
- kartki z wypisanymi różnymi przykładami praw.
Ćwiczenie 2
Dokonaj analizy ustawy o ochronie zdrowia psychicznego i przedstaw zasady przyjęcia
do Domu Pomocy Społecznej osoby chorej psychicznie, która nie wyraża zgody na pobyt
w DPS, a brak opieki zagraża życiu tej osoby.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) odszukać przepisy ustawy regulujące zasady przyjmowania do DPS osób chorych
psychicznie,
2) określić jakie mogą wystąpić dodatkowe sytuacje trudne,
3) określić, co ustawa rozumie pod pojęciem chory psychicznie,
4) zaprezentować wyniki pracy na forum grupy.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
31
Wyposażenie stanowiska pracy:
- ustawa o ochronie zdrowia psychicznego,
- kartki formatu A 4,
- pisaki, mazaki.
Ćwiczenie 3
Przeanalizuj Deklarację o Prawach Człowieka i dokonaj jej charakterystyki.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) odszukać Deklarację o Prawach Człowieka i dokładnie się z nią zapoznać,
2) wypisać i zaprezentować cechy charakterystyczne Deklaracji,
3) zaprezentować wyniki analizy na forum grupy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- Deklaracja Praw Człowieka,
- mazaki,
- papier,
- tablica.
4.3.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz?
Tak Nie
1) posłużyć się przepisami prawa międzynarodowego?
ðð ðð
2) scharakteryzować prawa człowieka?
ðð ðð
3) wymienić i opisać system ochrony praw człowieka?
ðð ðð
4) udzielić podstawowych informacji dotyczących wybranych praw
czÅ‚owieka? ðð ðð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
32
5. SPRAWDZIAN OSI
GNI
Ć
INSTRUKCJA DLA UCZNIA
1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartÄ™ odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Test zawiera 20 zadań. Do każdego zadania dołączone są 4 możliwości odpowiedzi.
Tylko jedna jest prawidłowa.
5. Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej rubryce
znak X. W przypadku pomyłki należy błędną odpowiedz
zaznaczyć kółkiem, a następnie
ponownie zakreślić odpowiedz
prawidłową.
6. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
7. Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego rozwiązanie
na póz
niej i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.
8. Na rozwiÄ…zanie testu masz 45 minut.
ZESTAW ZADAC
TESTOWYCH
1. Prawo do nazwiska uregulowane jest w przepisach prawa
a) cywilnego.
b) administracyjnego.
c) rodzinnego i opiekuńczego.
d) konstytucyjnego.
2. Prawo podmiotowe bezwzględnie obowiązujące to
a) ogół norm prawnych obowiązujących wszystkich obywateli.
b) uprawnienie skuteczne wobec wszystkich podmiotów prawa.
c) uprawnienie skuteczne wobec konkretnie oznaczonych osób.
d) ogół norm obowiązujących konkretnie oznaczone osoby.
3. Przepis art. 27 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, który stwierdza, że  oboje
małżonkowie obowiązani są, każdy według swych sił oraz swych możliwości
zarobkowych i majątkowych, przyczyniać się do zaspokojenia potrzeb rodziny, którą
przez swój związek założyli zawiera normę
a) dozwalajÄ…cÄ….
b) zakazujÄ…cÄ….
c) nakazujÄ…cÄ….
d) względnie obowiązującą.
4. y
ródłem prawa stanowiącym bardziej szczegółowe rozwinięcie przepisów prawa
zawartych w ustawie i wydawanym na podstawie delegacji ustawowej jest
a) uchwała.
b) zarzÄ…dzenie.
c) regulamin.
d) rozporzÄ…dzenie.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
33
5. PodstawÄ… pracowniczego stosunku pracy jest
a) umowa o pracÄ™.
b) umowa agencyjna.
c) umowa o dzieło.
d) umowa zlecenie.
6. Przy ustalaniu zakresu uprawnień i obowiązków opiekuna prawnego, należy posłużyć się
przepisami
a) ustawy o pomocy społecznej.
b) kodeksu cywilnego.
c) kodeksu rodzinnego i opiekuńczego.
d) kodeksu postępowania administracyjnego.
7. Opiekę prawną powołuje się dla osoby dorosłej w sytuacji
a) choroby psychicznej.
b) całkowitego ubezwłasnowolnienia.
c) długotrwałej choroby.
d) niezaradności osób starszych i samotnych.
8. Pełnoletniej osobie, samotnie gospodarującej, całkowicie niezdolnej do pracy z powodu
wieku lub niepełnosprawności, jeżeli jej dochód jest niższy od kryterium ustalonego
zgodnie z art. 8 Ustawy o pomocy społecznej, przysługuje
a) zasiłek stały.
b) zasiłek okresowy.
c) renta socjalna.
d) specjalny zasiłek celowy.
9. Ustawa o ochronie zdrowia psychicznego dopuszcza możliwość przyjęcia do szpitala
osoby chorej psychicznie bez wymaganej zgody pacjenta lub jego przedstawiciela
ustawowego tylko wtedy, gdy dotychczasowe zachowanie tej osoby wskazuje na to, że
z powodu tej choroby zagraża bezpośrednio własnemu życiu albo zdrowiu innych osób.
Takie działanie uzasadnia sytuację, gdy
a) osoba chora psychicznie posądza bliskich, że ją trują i chcą ją  wykończyć  jest
agresywna wobec małżonka, rzuca w niego przedmiotami.
b) osoba chora psychicznie wulgarnie odnosi się do bliskich i sąsiadów.
c) osoba chora psychicznie często upija się.
d) osoba chora psychicznie nie przyjmuje systematycznie leków.
10. Zasady organizowania przez gminę usług opiekuńczych dla osób samotnych
i niepełnosprawnych uregulowane są w ustawie o
a) pomocy społecznej.
b) rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnieniu osób niepełnosprawnych.
c) ochronie zdrowia psychicznego.
d) świadczeniach rodzinnych.
11. Świadczeniem z ubezpieczenia społecznego jest
a) zasiłek socjalny.
b) renta socjalna.
c) zasiłek chorobowy.
d) zasiłek stały.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
34
12. W stosunku do osoby w wieku 27 lat o naruszonej sprawności organizmu zdolnej do
wykonywania zatrudnienia na stanowisku pracy przystosowanym do jej potrzeb
i możliwości wymagającej częściowo lub okresowo pomocy innej osoby w celu pełnienia
ról społecznych orzec można
a) niepełnosprawność.
b) umiarkowany stopień niepełnosprawności.
c) znaczny stopień niepełnosprawności.
d) lekki stopień niepełnosprawności.
13. Obywatel obcego państwa popełnił przestępstwo na polskim statku morskim. Wobec tej
osoby będzie miała zastosowanie
a) polska ustawa karna.
b) ustawa karna państwa z którego pochodzi popełniający przestępstwo.
c) żadna z ustaw karnych bo jest obcokrajowcem.
d) ustawa morska.
14. Za zezwoleniem Sądu małżeństwo zawarła 16 letnia dziewczyna. Zamieszkała wraz
z mężem u swoich rodziców, którzy uważają, że mają prawo i obowiązek kierowania
postępowaniem córki z racji jej wieku i ich władzy rodzicielskiej. Stanowisko rodziców
jest uzasadnione
a) tak bo dziewczyna jest nieletnia.
b) nie bo dziewczyna jest mężatką.
c) nie bo taki obowiązek mają rodzice męża.
d) tak bo rodzice zawsze mają prawo i obowiązek kierować postępowaniem swoich
dzieci.
15. Przez okres 3 lat rodzice nie utrzymywali dziecka, gdyż ojciec przebywał w tym czasie
w zakładzie karnym, a matka nie pracowała. Dziecko pozostawało na utrzymaniu
dziadków. Do utrzymania dziecka zobowiązani byli
a) mimo wszystko rodzice.
b) dziadkowie.
c) zakład karny.
d) instytucje pomocy społecznej.
16. Kto bez podstawy prawnej uzyskał korzyść majątkową kosztem innej osoby obowiązany
jest do
a) wydania korzyści w naturze, a gdyby to było niemożliwe, do zwrotu jej wartości.
b) zatrzymania wszystkiego.
c) zwrotu wyłącznie równowartości uzyskanych korzyści.
d) zwrotu w naturze czegoÅ› innego.
17. Uzyskanie pozwolenia organu budowlanego na budowÄ™ domu jednorodzinnego od strony
prawnej reguluje
a) prawo cywilne.
b) prawo administracyjne.
c) prawo pracy.
d) prawo rodzinne i opiekuńcze.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
35
18. Zwolnienia z pracy np. w ramach zwolnień grupowych reguluje
a) prawo administracyjne.
b) prawo pracy.
c) prawo cywilne.
d) prawo rodzinne i opiekuńcze.
19. Pozbawionym władzy rodzicielskiej można być na podstawie
a) prawa administracyjnego.
b) prawa pracy.
c) prawa cywilnego.
d) prawa rodzinnego i opiekuńczego.
20. Umowę najmu lokalu użytkowego zawiera się na podstawie
a) prawa cywilnego.
b) prawa administracyjnego.
c) prawa pracy.
d) prawa rodzinnego i opiekuńczego.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
36
KARTA ODPOWIEDZI
ImiÄ™ i nazwisko ............................................................................................................................
Stosowanie przepisów prawa w działalności socjalnej
Zakreśl poprawną odpowiedz
.
Nr
Odpowiedz
Punkty
zadania
1 a b c d
2 a b c d
3 a b c d
4 a b c d
5 a b c d
6 a b c d
7 a b c d
8 a b c d
9 a b c d
10 a b c d
11 a b c d
12 a b c d
13 a b c d
14 a b c d
15 a b c d
16 a b c d
17 a b c d
18 a b c d
19 a b c d
20 a b c d
Razem:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
37
6. LITERATURA
1. Adamiak B., Borkowski J.: Kodeks postępowania administracyjnego z komentarzem.
C.H. Beck, 2006
2. Anioł W.: Międzynarodowa polityka społeczna. Wyd. UW, Warszawa 1989
3. Andrzejewski M.: Prawo rodzinne i opiekuńcze. C.H. Beck, 2006
4. Bezpłatny Biuletyn dla prawników  Sygnały Prawne
5. Breczko A., Zamróz A., Oliwniak S.: Wstęp do nauk prawnych. Temida 2, Białystok
1994
6. Błędowski P.: Pomoc społeczna i opieka nad osobami starszymi. BPS, Warszawa 1996
7. Europejska Karta Społeczna. Dz. U. Nr 8 z 1999 r., poz. 67
8. Fijałkowski T.: Kodeks pracy. Ustawy, nowe przepisy wykonawcze, komentarz,
orzecznictwo sÄ…dowe, teksty ujednolicone. Wydawnictwo WGP, 2007
9. GÅ‚Ä…bicka K.: Polityka socjalna w Unii Europejskiej, Studia Europejskie nr 4 z 1997
10. Grewiński M.: Integracja Socjalna Wspólnoty Europejskiej cz.1, 2, Studia Europejskie
nr 2, 3 z 2000
11. Gronowska B., Jasudowicz T., Mik C.: Prawa człowieka. Dokumenty międzynarodowe.
COMER, Toruń 1993
12. Gromek K.: Prawo rodzinne. C.H. Beck, 2006
13. Ignatowicz J., Nazar M.: Prawo rodzinne. LexisNexis, 2005
14. Jamróz A. (red): Wstęp do prawa. Temida 2, Wydawnictwo Stowarzyszenia
Absolwentów Wydziału Prawa UW, Wydanie I, 1999
15. Kodeks cywilny. Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Wolters Kluwer Oficyna, Kraków 2007
(stan prawny 21.04.2007)
16. Kodeks postępowania administracyjnego i inne akty prawne. Wolters Kluwer Oficyna,
Kraków 2007
17. Lewandowski I.: Elementy prawa. PWN, Warszawa 1999
18. A
ętowski J.: Prawo administracyjne dla każdego. Ecostar, Warszawa 1995
19. Michalska A.: Europejska Konwencja Praw Człowieka. Podstawowe dokumenty.
Helsińska Fundacja Praw człowieka, Warszawa 1995
20. Prawa człowieka w szpitalach psychiatrycznych i domach pomocy społecznej. Raport
z badań. Helsińska Fundacja Praw Człowieka, Warszawa 1996
21. Przewodnik po Europejskiej Karcie Społecznej, Warszawa 2001
22. Rozporządzenie Rady Ministrów z dn. 8 stycznia 2002 r. w sprawie przyjmowania
i rozpatrywania skarg i wniosków (Dz.U. z 2002 r., nr 5, poz. 46)
23. Stawecki T., Winczorek P.: Wstęp do prawoznawstawa. Wyd.4, C.H. Beck, 2003
24. Strona Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej, Pomoc Społeczna, Akty Prawne.
http://www.mps.gov.pl/index.php?gid=352
25. Ustawa z dn. 14 czerwca 1960 r. KPA(tekst jednolity: Dz. U. z 2000 r., nr 98, poz. 1071)
26. Ustawa z 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej. Dz.U. z 15 kwietnia 2004 r. Nr 64,
poz. 593, z póz
n. zm.
27. Ustawa z 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnieniu
osób niepełnosprawnych. Dz.U. Nr 123, poz. 776 ze zm.
28. Ustawa z 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie. Dz.U z dnia
20 września 2005 r., Nr 180, poz. 1493
29. Ustawa z 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego. Dz.U z 1994 r., Nr 111,
poz. 535 z póz
n. zm.
30. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny. Dz.U. z dnia 18 maja 1964 r. z póz
n. zm.
31. Strona www.abcprawa.pl  10.06.2007
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
38