MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Emilia Niemiec  Jasińska
Kształtowanie umiejętności rozwiązywania problemów
346[04].O1.03
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy,
Radom 2007
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
Recenzenci:
mgr Grażyna Mokrzycka
mgr Dorota Kaczor
Opracowanie redakcyjne:
inż. Danuta Szczepaniak
Konsultacja:
dr Dorota Koprowska
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 346[04].O1.03
 Kształtowanie umiejętności rozwiązywania problemów , zawartego w modułowym
programie nauczania dla zawodu opiekun w domu pomocy społecznej.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
1
SPIS TREÅšCI
1. Wprowadzenie 3
2. Wymagania wstępne 5
3. Cele kształcenia 6
4. Materiał nauczania 7
4.1. Twórcze rozwiązywanie problemów 7
4.1.1. Materiał nauczania 7
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 12
4.1.3. Ćwiczenia 12
4.1.4. Sprawdzian postępów 14
4.2. Rozwiązywanie problemów społecznych 15
4.2.1. Materiał nauczania 15
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 22
4.2.3. Ćwiczenia 23
4.2.4. Sprawdzian postępów 26
4.3. Psychospołeczne uwarunkowania pracy opiekuńczej 27
4.3.1. Materiał nauczania 27
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 30
4.3.3. Ćwiczenia 30
4.3.4. Sprawdzian postępów 31
5. Sprawdzian osiągnięć 32
6. Literatura 37
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
2
1. WPROWADZENIE
Poradnik ten będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy z zakresu technik
rozwiązywania problemów oraz podstawowych problemów społecznych i pozwala na
ukształtowanie umiejętności niezbędnych do wykonywania zawodu opiekun w domu pomocy
społecznej
W poradniku zamieszczono:
wymagania wstępne  wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć już ukształtowane,
abyś bez problemów mógł korzystać z poradnika,
cele kształcenia  wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem,
 materiał nauczania  wiadomości teoretyczne niezbędne do osiągnięcia założonych celów
kształcenia i opanowania umiejętności zawartych w jednostce modułowej,
 zestaw pytań, abyś mógł sprawdzić, czy już opanowałeś określone treści,
 ćwiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować
umiejętności praktyczne,
 sprawdzian postępów,
 sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw pytań otwartych. Zaliczenie testu potwierdzi
opanowanie materiału całej jednostki modułowej,
 literaturÄ™.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
3
346[04].O1
Podstawy świadczenia usług
socjalnych
346[04].O1.01
Charakteryzowanie
psychofizycznych
i społecznych aspektów
rozwoju człowieka
346[04].O1.03
346[04].O1.02 346[04].O1.04
Kształtowanie
Doskonalenie umiejętności Prowadzenie profilaktyki
umiejętności
interpersonalnych i promocji zdrowia
rozwiÄ…zywania
problemów
346[04].O1.05 346[04].O1.06
Stosowanie przepisów Stosowanie przepisów prawa
bezpieczeństwa i higieny pracy oraz w działalności socjalnej
udzielanie pierwszej pomocy
Schemat układu jednostek modułowych
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
4
2. WYMAGANIA WST
PNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej, powinieneś umieć:
- prezentować własne zdanie,
- współpracować w zespole, przyjmując różne role,
- przezwyciężać bariery komunikacyjne,
- stosować techniki ułatwiające komunikowanie się,
- prowadzić konstruktywną dyskusję,
- formułować i wyrażać opinie,
- wykazywać empatię i wrażliwość na problemy innych,
- wyjaśniać znaczenie informacji w poszukiwaniu sposobów rozwiązywania problemów.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
5
3. CELE KSZTAA
CENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej, powinieneś umieć:
- wyjaśnić podmiotowy charakter problemu,
- określić rodzaje sytuacji problemowych,
- przedstawić fazy rozwiązywania problemów,
- dokonać analizy sytuacji problemowej,
- zaplanować strategie rozwiązywania problemów,
- określić prakseologiczne zasady rozwiązywania problemów,
- rozpoznać psychospołeczne bariery twórczego rozwiązywania problemów,
- rozwiązać problemy w pracy opiekuńczo-socjalnej,
- zidentyfikować problemy socjalne rodzące zagrożenia społeczne,
- zinterpretować zachowania społeczne zbiorowości i jednostki,
- określić cele i zadania polityki społecznej w Polsce,
- wyjaśnić podstawowe pojęcia kwestii społecznej,
- scharakteryzować strukturę pomocy społecznej,
- określić psychospołeczne uwarunkowania pracy opiekuńczej,
- scharakteryzować wzorzec opiekuna w domu pomocy społecznej.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
6
4. MATERIAA
NAUCZANIA
4.1. Twórcze rozwiązywanie problemów
4.1.1. Materiał nauczania
Ludzie, w trakcie swojego życia napotykają na różnorodne problemy. Najczęściej
dokonuje się ich podziału ze względu na rodzaj działalności, w której powstał problem.
W związku z tym wyróżniamy problemy naukowe (matematyczne, fizyczne, psychologiczne),
techniczne, organizacyjne, społeczne, polityczne, itd.
Pojęcie problemu nie jest jednoznacznie określone w pracach psychologicznych i pracach
pedagogicznych. W pracach tych można znalez
ć około 30 różnych pojęć związanych
z problemem. Bardzo ogólnie można więc powiedzieć, że problemy to sytuacje trudne, nowe
i niepewne. Z przeprowadzonych rozważań wynika, że problem to zadanie (sytuacja), którego
podmiot nie może rozwiązać za pomocą bezpośredniego zasobu wiedzy, ale rozwiązanie tego
zadania staje się możliwe dzięki czynnościom myślenia produktywnego. Problemy mają
charakter podmiotowy, sÄ… zawsze czyjeÅ›.
I grupa  problem jest sytuacją trudną lub trudnością, która powstaje w trakcie ludzkiej
działalności, np. student czeka na egzamin.
II grupa  problem jest sytuacją nową dla podmiotu, np. człowiek, który po raz pierwszy
trafił do więzienia.
III grupa  problem jest sytuacją niepewną lub sytuacją zawierającą niepewność, np.
która jest godzina  patrzę na zegarek i redukuję niepewność psychologiczną.
Ludzie dążą do osiągnięcia różnych celów: zdobywania orientacji, podjęcia decyzji
i wykonania jej. W przypadku jednak, gdy skromna wiedza człowieka uniemożliwia
osiągnięcia tych celów  wówczas pojawiają się problemy:
- problemy orientacyjne  czyli tzw. problemy poznawcze, powstajÄ… w trakcie tych
czynności, których celem jest zdobycie informacji o otaczającym nas świecie,
- problemy decyzyjne  powstają przy podejmowaniu postanowienia o działaniu,
- problemy wykonawcze  powstają wówczas gdy realizujemy podjęte decyzje.
W pracy socjalnej problemy rozumiane są jako trudności w osiąganiu celów, z którymi
ludzie nie są w stanie sobie poradzić wykorzystując własne zasoby. Wśród najczęstszych
problemów klientów zwolennicy generalistycznego podejścia do pracy wskazują na:
- konflikty interpersonalne,
- problemy podejmowania decyzji,
- niedostatki środków zaspokajania podstawowych potrzeb,
- zakłócenia w relacjach z organizacjami formalnymi,
- trudności w wypełnianiu ról społecznych,
- trudności radzenia sobie z poważnymi zmianami w życiu,
- problemy natury emocjonalnej
Wyróżniamy 4 główne fazy rozwiązywania problemów (za Dewey em):
1. Dostrzeganie problemu  podmiot dostrzega problem, uświadamia sobie, że zasób
posiadanej przez niego wiedzy nie wystarcza do osiągnięcia planowanych celów.
2. Analiza sytuacji problemowej  człowiek analizuje informacje zawarte w sytuacji
problemowej oraz strukturę celu, który ma osiągnąć. Bada jakie są rozbieżności i luki
między tym, co jest dane, a tym, co jest pożądane.
3. Wytwarzanie pomysłów rozwiązania  faza produktywna, podmiot wytwarza nowe
informacje, takie jak hipotezy, metody itp. Wszelkie rezultaty myślenia produktywnego
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
7
będziemy nazywać pomysłami rozwiązania. Wytwarzanie pomysłów jest kluczową fazą
rozwiązywania problemów.
4. Weryfikacja pomysłów  zwana inaczej oceną lub kontrolą pomysłów.
Nie wszystkie fazy są niezbędne w toku rozwiązywania każdego problemu. Pewne fazy
mogą być pominięte. Fazy te są realizowane w różnej kolejności. Relacje między fazami są
różnorodne.
Faza dostrzegania problemu  Faza ta jest szczególnie ważna. Einstein twierdził, że
dostrzeganie przez człowieka problemów jest czynnością bardziej specyficzną niż ich
rozwiązywanie. Dostrzeganie problemów jest procesem bardzo trudnym.
W stałym środowisku uprzednio wyuczone reakcje nawykowe umożliwiają podmiotowi
osiąganie planowanych celów.
Asher sformułował następujące reguły ułatwiające odkrywanie problemów:
Wskazówka I  wykonanie schematu sytuacji, który pomoże dostrzec problem. Podać
wyczerpującą listę braków i luk, które zawiera dana sytuacja.
Wskazówka II  zbadać przebieg procesu dzięki któremu zapoznaliśmy się z daną
sytuacją. Być może przyjęte są złe założenia, które utrudniają dostrzeżenie luk
i wieloznaczności w sytuacji.
Wskazówka III  chcąc wykryć problem trzeba wymyślić sytuację alternatywną. Nowa
sytuacja, często zupełnie nie realna, pozwala dostrzec błędne założenia i wady aktualnej
sytuacji.
W celu zdefiniowania problemu podopiecznego opiekun w domu pomocy społecznej
powinien zbadać naturę oraz zakres potrzeb, ustalić, jakie usługi oraz środki będą potrzebne.
Należy uwzględnić następujące czynniki:
- fizyczne,
- rozwojowe,
- emocjonalne,
- biograficzne,
- organizacyjne,
- kulturowe.
Rola opiekuna w domu opieki społecznej w rozwiązywaniu problemów jego klientów ma
polegać na ich aktywizowaniu. W związku z tym powinien on rozpocząć dyskusję od
właściwie zdefiniowanego problemu podopiecznego i jego uszczegółowienia. Można
wymienić następujące aspekty uszczegółowienia problemu:
- rozbieżność poczynań,
- umiejscowienie w czasie,
- osoby zwiÄ…zane z problemem,
- proces kształtowania się problemu,
- zróżnicowanie postrzegania problemu przez osoby znaczące.
Przy definiowaniu problemu możemy napotkać na przeszkody:
- czysto intelektualne (sztywność myślenia, nadmiar informacji zbędnych),
- o charakterze emocjonalnym (różne rodzaje lęków, brak wrażliwości na problemy),
- bariery społeczno-kulturowe (stereotypy).
Analiza sytuacji problemowej  po odkryciu problemu podmiot realizuje fazÄ™ analizy
jego struktury. Analiza to aktywne badanie celu oraz danych początkowych, które są zawarte
w sytuacji problemowej. W fazie tej zasadniczą rolę odgrywa myślenie reproduktywne (są to
procesy pamięciowe, motoryczne itp).
Faza wytwarzania pomysłów  ma szczególne znaczenie dla rozwiązywania problemów,
podmiot wytwarza nowe informacje  pomysły rozwiązania. Informacje te wzbogacają
dotychczasowy zasób jego wiedzy i pozwalają mu osiągnąć planowany cel.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
8
Według Dunckera pomysły rozwiązań powstają stopniowo. Można wyróżnić 3
zasadnicze etapy rozwoju pomysłu zwane również poziomami:
ETAP I  człowiek wybiera ogólny kierunek poszukiwań, rozwiązania, kierunek
ogranicza w pewnym sensie rejon poszukiwań i decyduje o dalszym przebiegu procesu
wytwarzania pomysłów. Kierunek poszukiwań jest wyznaczony przez reguły heurystyczne,
które człowiek stosuje. Reguły heurystyczne (heurystyki) to przeciwieństwo algorytmu. Są to
zawodne zasady, reguły, taktyki i instrukcje, które nie gwarantują rozwiązania danego
zadania.
ETAP II  człowiek zgodnie z wybranym kierunkiem, tworzy pomysły cząstkowe, które
są zarysem rozwiązania. Pomysł cząstkowy nie jest jeszcze w pełni określony
i sprecyzowany, zawiera on luki, które w przyszłości trzeba będzie zapełnić.
ETAP III  człowiek tworzy ostateczny pomysł. Jeśli zostanie on odrzucony, musi
tworzyć następne pomysły cząstkowe i końcowe. W fazie tworzenia pomysłów człowiek
może wielokrotnie zmieniać kierunek poszukiwań. Trójetapowy model Dunckera odtwarza
proces stopniowego tworzenia pomysłu: proces, który zaczyna się od odkrycia kierunku
poszukiwań, a kończy na sformułowaniu ostatecznego pomysłu. Jest to proces kierowany
przez reguły heurystyczne, które nie gwarantują, że problem zostanie poprawnie rozwiązany.
Celem ostatniej fazy  weryfikacja pomysłów  jest dokonanie oceny wartości
wygenerowanych pomysłów rozwiązania danego problemu.
W pracy opiekuńczej proponuje się wykorzystywanie do rozwiązywania problemów
techniki kontraktu i informacji zwrotnej według następującego schematu:
1. Pierwszy kontakt między podopiecznym a opiekunem w domu pomocy społecznej 
przedstawienie problemu usunięto.
2. Zebranie informacji potrzebnych do ustalenia kontraktu w sprawie interwencji. etapy
kontraktu.
DZIAA
ANIA
ZADANIE 1.
PROBLEM DO CEL 1 ZADANIE 2.
ROZWI
ZANIA
ZAMIAR CEL 2 ZADANIE 3.
ZADANIE 4.
Rys. 1. Etapy kontraktu [4]
3. Wspólne wypracowanie kontraktu w sprawie interwencji.
Zamiar  odnosi się do określenia i/lub uzasadnienia interwencji.
Problem do rozwiązania  zidentyfikowane i szkodliwe warunki, które muszą ulec
zmianie, aby poprawiło się funkcjonowanie klienta.
Cele  przyszłościowe stany rzeczy pożądane dla klienta.
Zadanie  zachowania potrzebne przy osiÄ…ganiu celu.
Działania  czynności osób biorących udział w kontrakcie nastawione na realizację
celów.
4. Ciągła wzajemna informacja zwrotna oceniająca skutki ustaleń i podejmowanych działań.
Cechy charakterystyczne kontraktu:
a) zrozumiałość,
b) obopólność,
c) elastyczność,
d) pragmatyczność.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
9
Kontrakt jest zrozumiały i jasny, gdy wszystkie strony (pracownik, klient, inni
specjaliści) jednakowo rozumieją jego terminologię i wówczas, gdy zawiera on jak najmniej
założeń, że coś jest oczywiste. W związku z tym należy unikać zawodowego żargonu
i terminologii prawniczej, w zamian stosując jasne pojęcia , prosty, zrozumiały dla klienta
język. Ponadto kontrakt powinien być zaakceptowany przez każdą ze stron.
Obopólność związana jest z taką wartością pracy socjalnej jak samostanowienie klienta.
W praktyce jednak bywa to trudne do osiągnięcia.
Elastyczność kontraktu oznacza, iż w miarę rozwoju usługi można go renegocjować.
Kontrakt z klientem składa się bowiem z planów, a nie ścisłych zasadach (jak to ma miejsce
w kontrakcie prawnym). Przysparza ona pewne dylematy dotyczące jak wiele można jej
zaakceptować w kontrakcie usługi.
Zgodnie z zasadami pragmatyczności do kontraktu nie należy wprowadzać działań,
zachowań i zobowiązań, które przekraczają możliwości zarówno klienta, jak i pracownika.
Rozwiązywanie problemu możliwe jest przede wszystkim dzięki myśleniu
produktywnemu, twórczemu.
Proces twórczego myślenia wg G. Walasa można przedstawić jako 4  etapowy proces:
Etap 1  Preparacja  sformułowanie problemu
Etap 2  Inkubacja  wylęganie się pomysłu
Etap 3  Olśnienie  odkrycie rozwiązania
Etap 4  Weryfikacja pomysłów
Twórcze (kreatywne) myślenie w procesie rozwiązywania problemów można pobudzać,
wykorzystując techniki twórczego myślenia. Oto kilka przykładowych technik twórczego
myślenia:
ZWI  Zalety, Wady i coÅ› InteresujÄ…cego  jest technikÄ… ukierunkowujÄ…cÄ… uwagÄ™ podczas
myślenia. Należy kolejno skupiać się wyłącznie na zaletach, wadach, a na końcu podać coś
interesujÄ…cego.
RWC  Rozważ Wszystkie Czynniki  zastosowanie tej techniki ma na celu wzięcie pod
uwagę wszystkich uwarunkowań danej sytuacji. Skłania do sporządzenia jak najdłuższej listy
uwarunkowań problemu bez ich wstępnej oceny.
SiN  Skutki i Następstwa  ma na celu świadome rozważenie konsekwencji określonej
decyzji czy postępowania ze względu na czas, skutki działania można podzielić na
bezpośrednie, krótkoterminowe, średnioterminowe i długoterminowe.
IPW  Inny Punkt Widzenia  obmyślając jakieś działanie powinniśmy uwzględnić
wszystkich, których to dotyczy bezpośrednio lub pośrednio. Chodzi o ustalenie, kto odczuje
bezpośrednio skutki naszej decyzji i co o niej myśli. Dlatego IPW stosuje się dwuetapowo:
- I etap  sporządzenie listy osób, organizacji, instytucji, które odczują skutki działania.
- II etap  wczuwanie się w sposób myślenia każdego z tych ludzi lub grup ludzi.
CiD  Cel i Dążenie  technika ta skłania do ograniczenia się do spraw najistotniejszych
i stałego uświadamiania sobie celu myślenia. Należy zadawać sobie następujące pytania:
1. Co chcemy osiągnąć w wyniku myślenia?
2. Jaki jest dokładnie cel naszego myślenia?
3. Na czym koncentrujemy siÄ™ w tej chwili?
4. Czy nie odbiegliśmy od zasadniczego tematu?
Zadając sobie te pytania musimy cały czas mieć wyobrażenie idealnego rezultatu, do
którego zmierzamy.
PP  Podstawowe Priorytety  w celu skupienia siÄ™ na sprawach najistotniejszych stosuje
siÄ™ PP pytajÄ…c:
1. Co ma pierwszeństwo przed innymi?
2. Co jest najważniejsze?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
10
Rozwiązywanie różnego rodzaju problemów jest czynnością niezwykle skomplikowaną,
angażującą wiele procesów poznawczych, wymagających od człowieka korzystania
z wzorców, nawyków i schematów. W trakcie tego procesu ludzie napotykają na różnego
rodzaju bariery o charakterze psychospołecznym.
1. Bariery poznawcze:
- niezdolność przezwyciężenia raz przyjętego stanowiska,
- niezdolność zobaczenia problemu w nowym świetle,
- niezdolność do powstrzymania lub zmiany natychmiastowego osądu.
2. Bariery emocjonalne:
- przesÄ…dy,
- lęk przed niepowodzeniem, ośmieszeniem się, byciem innym,
- nadmierna motywacja powstająca pod naciskiem, np. krótkich terminów, nacisków
zewnętrznych,
- negatywizm,
- nieumiejętność postępowania zgodnie z czyimiś sugestiami.
3. Bariery kulturowe:
- konformizm i zależność, zgoda na przeciętność, staranie zachowania status quo,
- dominacja władzy lub grupy  osobiste bezpieczeństwo i poddawanie się przywódcom
jest ważniejsze niż indywidualna inicjatywa,
- presja społeczna na osiąganie prestiżu i korzyści majątkowych wywołujące napięcia
psychiczne.
Każde działanie, które podejmuje człowiek powinno przebiegać zgodnie z zasadami
działania zorganizowanego i obejmować następujące etapy:
Etap I  Przygotowanie, na które składa się:
- ustalenie celów możliwie po wcześniejszym rozpoznaniu,
- ustalenie zasobów, jakimi możemy się posługiwać w naszym działaniu (materialnych,
ludzkich, finansowych),
- ułożenie planu działania, czyli ustalenie sposobu osiągnięcia celów.
Etap II  Realizacja działań, czyli wdrożenie zaplanowanych działań.
Etap III  Ocena skutków działania, czyli sprawdzenie stopnia osiągnięcia celów.
Narzędziem oceny może być między innymi powtórne rozpoznanie (diagnoza).
Owa diagnoza powinna przebiegać zgodnie z zasadami prakseologii. Prakseologia jest
nauką o sprawnym działaniu, której podstawowy problem można wyrazić pytaniem: jak
należy działać, by działać najsprawniej? Jej zadaniem jest zdobywanie i uzasadnianie
wskazań dotyczących tego, co trzeba czynić, co dobrze jest czynić lub co wystarczy czynić
w określonych okolicznościach, aby jak najsprawniej osiągnąć zamierzone skutki.
Prakseologia określa cechy sprawności działania, nazywane nieraz zasadami sprawnego
działania, w których podstawowe znaczenie mają; skuteczność, korzystność i ekonomiczność.
Skuteczność działania związana jest z osiągnięciem zamierzonego skutku. Działanie jest
skuteczne wówczas, gdy konkretny cel został osiągnięty. Pojęcie skuteczności może mieć
różne stadium nasilenia, ponieważ działanie może być całkowicie skuteczne, jeśli cel został
w pełni osiągnięty lub częściowo skutecznie, jeśli skutek osiągnięto tylko w pewnym stopniu
np. kiedy na wycieczce zwiedziliśmy wszystkie zabytki, jakie zamierzaliśmy zwiedzić,
wówczas można mówić o pełnej skuteczności działania, jeśli zaś niektórych z nich nie
zwiedziliśmy, wtedy działanie było częściowo skuteczne. Działanie jest nieskuteczne,
wówczas gdy cel nie został wcale osiągnięty np. zamierzona wycieczka się nie odbyła.
Korzystność działania występuje, gdy uzyskany wynik użyteczny jest większy od
poniesionych nakładów. Jeżeli wynik użyteczny jest niższy w porównaniu z nakładami mamy
do czynienia ze zjawiskiem działania niekorzystnego.
Ekonomiczność działania jest określeniem stosunku wyniku użytecznego do nakładów.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
11
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Co to jest problem i w jakich sytuacjach powstaje?
2. Jakie są najczęstsze typy problemów zgodnie z generalistycznym podejściem do pracy
socjalnej?
3. Jakie są etapy rozwiązywania problemów?
4. Na czym polega rola opiekuna w domu pomocy społecznej w rozwiązywaniu problemów
klienta?
5. Jaki rodzaj myślenia jest najczęściej uruchamiany podczas rozwiązywania problemów?
Jakie sÄ… jego etapy?
6. Jakie są etapy najczęściej stosowanej techniki rozwiązywania problemów
wykorzystywanej w pracy opiekuńczej?
7. Czym powinien charakteryzować się kontrakt?
8. Na czym polegają techniki twórczego rozwiązywania problemów?
9. Jakie można wyróżnić psychospołeczne bariery myślenia twórczego?
10. Czym charakteryzuje się skuteczne działanie?
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Występując w roli opiekuna w domu pomocy społecznej i stosując technikę kontraktu
i udzielania informacji zwrotnej, przeprowadz
symulacjÄ™ rozwiÄ…zania problemu
przedstawionego w opisie sytuacji.
Opis sytuacji:
Pan X, rozwodnik, lat 58, od 25 lat mieszka samotnie w spółdzielczym mieszkaniu. Ma
dorosłego syna, z którym nie utrzymuje kontaktów. Z zawodu jest mechanikiem
samochodowym. Od 8 miesięcy jest bezrobotny, utrzymuje się z dorywczej pracy. Został
zwolniony z pracy z powodu nadużywania alkoholu. W zeszłym tygodniu spadł ze schodów
i złamał sobie prawą rękę. Do domu pomocy społecznej został skierowany przez pracownika
socjalnego.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) dobrać partnera do wykonania ćwiczenia,
2) odegrać rolę opiekuna w domu pomocy społecznej,
3) przeanalizować schemat zawierania kontraktu,
4) postąpić zgodnie ze schematem zawierania kontraktu i udzielania informacji zwrotnej,
5) wspólnie z partnerem, odgrywającym rolę Pana X, zawrzeć kontrakt w celu rozwiązania
problemu przy uwzględnieniu informacji zwrotnych,
6) spisać warunki kontraktu wynegocjowane wspólnie z osobami odgrywającymi role,
7) przedstawić swoje wyniki pracy na forum klasy,
8) wziąć udział w dyskusji podsumowującej przebieg ćwiczenia i mającej na celu ocenę
sposobu prowadzenia negocjacji i reagowania na informacjÄ™ zwrotnÄ….
Wyposażenie stanowiska pracy:
- arkusze papieru,
- pisaki.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
12
Ćwiczenie 2
Na podstawie załączonego opisu sytuacji dokonaj rozpoznania problemów i zaproponuj
sposób ich rozwiązania.
Opis sytuacji:
Pani Zofia ma 70 lat, mieszka sama w dużym mieście. Zajmuje mieszkanie w starym
budownictwie na parterze. Jest wdową, jedyny syn mieszka w innym mieście i rzadko
odwiedza matkę. Pani Zofia, pomimo iż uczęszcza do domu pomocy społecznej od
poniedziałku do piątku, czuje się osamotniona. Zdarzają się sytuacje, kiedy pani Zofia
zapomina drogi do domu, gubi się. Po południu większość czasu spędza w oknie przyglądając
się życiu innych osób. Sąsiedzi uznają ją za osobę wścibską, kontrolującą ich życie.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) dokładnie zapoznać się z opisem sytuacji,
2) przypomnieć sobie informacje na temat etapów rozwiązywania problemów,
3) zdefiniować problem/my do rozwiązania,
4) zapoznać się z procedurą przydzielonej przez nauczyciela techniki rozwiązywania
problemów:
- burza mózgów,
- drzewo decyzyjne,
5) zastosować odpowiednią (przydzieloną przez nauczyciela) technikę rozwiązania
problemów i zgromadzić pomysły rozwiązania problemów,
6) dokonać wyboru najodpowiedniejszego sposobu rozwiązywania problemów,
7) zapisać i zaprezentować na forum grupy efekty pracy,
8) wziąć udział w dyskusji podsumowującej ćwiczenia,
9) podzielić się spostrzeżeniami na temat barier występujących w poszukiwaniu rozwiązań
problemów.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- opisy procedur wybranych technik rozwiązywania problemów,
- tablica,
- duże arkusze papieru,
- mazaki,
- arkusze papieru A4,
- taśma klejąca.
Ćwiczenie 3
Posługując się systemem  Sześciu Pytań , zdefiniuj problem i zaproponuj wstępne jego
rozwiÄ…zanie.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) dobrać partnerów do pracy w 4-osobowej grupie,
2) wybrać partnera do pracy w parach (osoba A i osoba B),
3) przyjąć rolę osoby A, przedstawiającej problem własny lub z zaprezentowanej przez
nauczyciela listy, lub osoby B, próbującej pomóc osobie A w rozwiązaniu problemu
zadając osobie A wskazane w treści ćwiczenia pytania,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
13
4) zamienić się rolami (teraz osoba B ma problem, a osoba A zadaje pytania zgodnie
z procedurą 6 pytań),
5) na forum 4-osobowej grupy zaprezentować doświadczenia związane z wykonywanym
zadaniem i porównać problemy oraz osiągnięte wyniki,
6) wziąć udział w dyskusji (cała grupa) na temat przydatności procedury  Sześciu pytań
w definiowaniu i rozwiązywaniu problemów.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- lista sytuacji trudnych,
- system  Sześć pytań :
- Co (stanowi problem)?
- Kogo (to dotyka)?
- Gdzie (to siÄ™ zdarza)?
- Kiedy (to się zdarza/zdarzyło)?
- Dlaczego (to się zdarza/zdarzyło)?
- Jak (temu zaradzić)?
4.1.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) wyjaśnić podmiotowy charakter problemu?
ðð ðð
2) określić rodzaje sytuacji problemowych?
ðð ðð
3) przedstawić fazy rozwiązywania problemów?
ðð ðð
4) dokonać analizy sytuacji problemowej?
ðð ðð
5) zaplanować strategie rozwiązywania problemów?
ðð ðð
6) określić prakseologiczne zasady rozwiązywania problemów?
ðð ðð
7) rozpoznać psychospołeczne bariery twórczego rozwiązywania
ðð ðð
problemów?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
14
4.2. Rozwiązywanie problemów społecznych
4.2.1. Materiał nauczania
Polityka społeczna stanowi jedną z nauk społecznych. Jej pojęcie odnosi się zarówno do
dyscypliny naukowej oraz do praktycznej działalności uprawnionych do tego podmiotów,
realizujÄ…cych jego cele i zadania.
Polityka społeczna rozpatrywana z punktu widzenia dyscypliny naukowej to naukowa
teoria oraz określenie metodologii i metod badawczych, zajmujących się zagadnieniem
potrzeb materialnych i duchowych człowieka oraz grup społecznych na określonym stadium
rozwoju państw z uwzględnieniem uwarunkowań geofizycznych i kulturowych. Natomiast
J. Auleytner definiuje politykę społeczną jako  działania państwa, samorządów i organizacji
pozarządowych, której celem jest poprawa położenia materialnego, asekuracja przed
ryzykami życiowymi i wyrównywanie szans życiowych grup społecznych ekonomicznie
i socjalnie najsłabszych . Można więc przyjąć, że polityka społeczna odnosi się do
działalności państwa i organizacji społecznych w dziedzinie kształtowania warunków bytu
i pracy, zmierzajÄ…c do maksymalnego zaspokojenia potrzeb indywidualnych i zbiorowych
oraz poprawy tych warunków.
W zakres przedmiotowy polityki społecznej wchodzą:
1) sfera bytu  wyżywienie, mieszkanie, pomoc materialna w przypadku zdarzeń losowych,
niezdolność do pracy,
2) sfera pozamaterialna  ochrona zdrowia, edukacja, usługi i działalność kulturalna,
3) potrzeby o charakterze psychospołecznym  aktywność społeczna, satysfakcja z pracy,
uznanie, poczucie bezpieczeństwa ekonomicznego i społecznego,
Celem polityki społecznej jest:
1) zapewnienie bezpieczeństwa socjalnego, które obejmuje zapewnienie dochodów i usług
w sytuacji wystąpienia ryzyka socjalnego (choroba, inwalidztwo, starość, śmierć,
bezrobocie),
2) stworzenie równych szans rozwoju ludzi oraz kształcenie młodego pokolenia,
3) zapewnienie pokoju społecznego, który jest podstawą stabilizacji życiowej ludzi,
współpracy w osiąganiu celów, tolerancji różnic między ludz
mi,
4) akcentowanie życia rodzinnego, co oznacza powrót do wartości związków między ludz
mi
i poczucia bezpieczeństwa na podstawie więzi emocjonalnych i uczuciowych.
Wychowanie przyszłych generacji wymaga wsparcia rodzin nie tylko ubogich i nie tylko
materialnego ze strony osób i instytucji.
Adresaci polityki społecznej to zarówno grupy społeczne, jak i indywidualne osoby,
które nie mogą z takich czy innych względów zaspokoić we własnym zakresie swoich
niezbędnych dla normalnego życia potrzeb.
Termin  kwestia społeczna używany jest w polityce społecznej w dwojakim zakresie 
w węższym i szerszym znaczeniu. Zdaniem Duneckiego  kwestia społeczna w węższym
zakresie definiowana jest jako konkretny problem o szczególnie niekorzystnym wpływie na
życie i współdziałanie członków danej społeczności. W wyodrębnianiu tego rodzaju
problemów pomocne jest stawianie następujących pytań:
-  zaspokajanie jakich potrzeb jest blokowane? (mamy wówczas do czynienia z kwestią
np. bezrobocia, ubóstwa, mieszkaniową),
-  zaspokajanie czyich potrzeb (jakich grup społecznych) jest blokowane? (wyróżniamy
wówczas kwestię robotniczą, chłopską, osób w podeszłym wieku, niepełnosprawnych).
W szerokim ujęciu  kwestia społeczna oznacza główną przyczynę wszelkiego rodzaju
powstałych kwestii społecznych.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
15
Kwestie społeczne to zjawiska i okoliczności tworzące stan napięcia społecznego,
wywołujące powszechne zaniepokojenie i dążenie do rozwiązania problemu.
Podsumowując   kwestia społeczna :
- jest to zjawisko o dużym zasięgu zarówno lokalnym jak i globalnym,
- powoduje jakiś rodzaj dysfunkcji społecznej, dezorganizację życia jednostki jak
i społeczeństwa,
- przejawia tendencje wzrostowe i budzące ogólne zainteresowanie,
- towarzyszy jej przekonanie o możliwości eliminacji danej przeszkody.
Tabela 1. Stopnie dotkliwości kwestii społecznych [opracowanie własne].
Umiarkowany Intensywny Krytyczny
Niedostatek Bieda Nędza
Brak samodzielnego
Dyskomfort mieszkaniowy Bezdomność
mieszkania
Bezrobocie czasowe Długotrwałe bezrobocie Chroniczne bezrobocie
Stygmatyzacja Marginalizacja Wykluczenie
Niepewność Uzależnienie od pomocy Bezradność
Kwestia społeczna jako pojęcie jest ściśle związana z takimi określeniami jak: asymetria,
dezorganizacja, dolegliwość, dysfunkcja, niewydolność, niezgodność, sprzeczność,
zagrożenie czy też zawodność. Określenia te odzwierciedlają stan nierównowagi społecznej
i co ważniejsze stan ten nie ma charakteru przejściowego ale istnieje co najmniej ostatnią
dekadę zmieniając jedynie niektóre swoje cechy.
Sposoby regulowania zbiorowego życia mają bezpośredni związek z powstawaniem
i trwaniem kwestii społecznych. Ich z
ródła tkwią wewnątrz społeczeństwa w mechanizmach
życia zbiorowego.
Na kwestię społeczną należy spojrzeć z perspektywy asymetrycznych przekształceń
w rozwoju gospodarczym, które rodzą zagrożenie społeczne. W związku z tym:
- nie rozwój gospodarczy, lecz asymetryczne przekształcenia w działaniach gospodarczych
tworzyć mogą kwestie społeczne,
- te asymetryczne przekształcenia w rozwoju gospodarczym, które rodzą zagrożenia
społeczne, przyczyniają się jednocześnie do powstawania kwestii społecznych,
- nie każda asymetria w gospodarce wywołuje kwestię społeczną.
Zagrożenie społeczne niesie za sobą niebezpieczeństwo degradacji ludzi, w związku
z tym rozwiązanie kwestii społecznych dotyczy człowieka i działań nie tylko ograniczających
zagrożenie, lecz i humanizujących sferę gospodarczej aktywności.
Istnienia asymetrii interesów, nierówności, sprzeczności, zagrożeń egzystencji prowadzi
do powstawania roszczeń, pretensji adresowanych od  dołu do góry przez grupy interesów
w kierunku państwa. Państwo stało się podmiotem, którego zadanie polegać ma na
niwelowaniu określonego ryzyka.
Kwestie społeczne występują w różnych wymiarach:
- lokalnym,
- narodowym,
- globalnym.
W chwili obecnej jedną z najważniejszych kwestii społecznych w Polsce jest ubożenie
ludności, bezrobocie, brak mieszkań, ochrona zdrowia i edukacja.
Posiadanie mieszkania zaspokaja wiele potrzeb człowieka, w tym jedną z podstawowych
wg hierarchii potrzeb Maslowa  potrzebę bezpieczeństwa, determinuje rozwój jednostki oraz
ma wpływ na jej stan zdrowia fizycznego i psychicznego.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
16
Polityka społeczna kieruje się w zakresie kwestii mieszkaniowej następującymi
zasadami:
1) możliwość korzystania z samodzielnego mieszkania jest prawem każdej jednostki
i rodzin,
2) powyższe prawo powinno być zagwarantowane przez państwo,
3) sferę mieszkaniową wspomaga państwo za pomocą środków publicznych.
Polityka mieszkaniowa bada stosunki mieszkaniowe i prawidłowości w nich występujące
oraz wskazuje cele oraz określa metody działania w zakresie zaspokajania i poprawy
warunków mieszkaniowych. Sprawy mieszkaniowe stanowią obecnie w Polsce szczególnie
trudny i uporczywy problem, który charakteryzują następujące czynniki:
- deficyt mieszkań, rozumiany jako różnica pomiędzy liczbą gospodarstw a zamieszkałych
domostw,
- duże zagęszczenie mieszkań,
- niski stan ich wyposażenia w instalacje sanitarne,
- zaniedbania w utrzymaniu zasobów mieszkaniowych.
Zgodnie z definicją Światowej Organizacji Zdrowia za zdrowie uznajemy stan pełnego
fizycznego, umysłowego, społecznego dobrostanu (a nie tylko brak choroby).
Polityka ochrony zdrowia, która jest bardzo ważną dziedziną polityki społecznej, polega
na realizacji zadań przedstawionych w tabeli 2.
Tabela 2. Zadania polityki ochrony zdrowia [opracowanie własne].
Opieka medyczno-
Profilaktyka Leczenie
-społeczna
Postępowanie higieniczne Zapobiegające rozwojowi Nad osobami upośledzonymi
umacniajÄ…ce zdrowie choroby fizycznie
Działanie zapobiegawcze,
Nad osobami upośledzonymi
zmniejszanie skutków Ograniczające chorobę
psychicznie
choroby
Przywracanie utraconych Nad osobami nieuleczalnie
Rehabilitacja
funkcji chorymi
W celu zidentyfikowania i oceny zjawisk charakteryzujÄ…cych kwestiÄ™ zdrowotnÄ…
wykorzystywane są następujące mierniki statystyczne:
1. Negatywne:
- zachorowalność (zapadalność na choroby)  stosunek liczby świeżych zachorowań na
daną chorobę do liczby osób narażonych na ryzyko zachorowalności w przyjętym
czasie,
- chorobowość  liczba chorych na daną chorobę w stosunku do liczby ludności na
określonym obszarze w przyjętym czasie,
- śmiertelność  liczba zgonów na daną chorobę w stosunku do liczby zachorowań na tę
chorobę w danym czasie, na określonym obszarze,
- umieralność  stosunek liczby zgonów do liczby ludności na danym obszarze
w analizowanym czasie.
2. Pozytywne:
- przeciętne dalsze trwanie życia  liczba lat do przeżycia w określonym czasie,
- skala szczepień, badań diagnostycznych,
- spożycie dóbr i usług, wykształcenie
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
17
Wśród głównych przyczyn natężenia kwestii zdrowotnej w Polsce wyróżniamy:
- zanieczyszczenie środowiska,
- negatywne zachowania jednostki: palenie papierosów, niewłaściwe odżywianie,
nadużywanie alkoholu, kultura w ruchu komunikacyjnym,
- bezrobocie,
- dostępność do świadczeń medycznych,
- problemy mieszkaniowe.
Kwestia ekologiczna znalazła się w kręgu zainteresowań polityki społecznej ze względu
na ogromną skalę zagrożeń, która nie pozostaje bez wpływu na warunki bytu człowieka.
Egzystencja człowieka została zagrożona w związku z naruszeniem równowagi
przyrodniczej. Czynniki, które przyczyniły się do zaburzenia homeostazy przyrodniczej to:
- ogromny postęp techniczny,
- uprzemysłowienie,
- procesy urbanizacyjne  nadmierne skupianie ludności w miastach.
- stosowanie różnych środków chemicznych w rolnictwie,
- znaczny wzrost ludności na świecie,
- ingerencja człowieka w przekształcanie przyrody.
Powyższe czynniki doprowadziły do zanieczyszczenia powietrza (efekt cieplarniany,
dziura ozonowa), zmian ilościowych i jakościowych w zasobach wodnych i zasobach
biotycznych oraz do degradacji gleb.
Stosunkowo nową kwestią społeczną w Polsce jest bezrobocie. Zgodnie z ustawą
o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu z dnia 14.XI.1994 r. wraz z póz
niejszymi
zmianami, osobą bezrobotną jest osoba nie zatrudniona i nie wykonująca żadnej pracy
zarobkowej, zdolna i gotowa do podjęcia zatrudnienia w pełnym wymiarze czasu pracy
obowiązującym w danym zawodzie lub służbie (a jeżeli jest osobą niepełnosprawną 
przynajmniej w połowie wymiaru czasu pracy), nie ucząca się w szkole w systemie
dziennym, zarejestrowana we właściwym dla miejsca zameldowania rejonowym urzędzie
pracy, jeżeli:
- ukończyła 18 lat, z wyjątkiem młodocianych absolwentów,
- kobieta nie ukończyła 60 lat, a mężczyzna 65 lat,
- nie nabyła prawa do emerytury, renty, zasiłku lub świadczenia przedemerytalnego,
świadczenia rehabilitacyjnego lub wychowawczego,
- nie posiada nieruchomości rolnej o powierzchni użytków rolnych powyżej 2 ha
przeliczeniowych lub nie podlega ubezpieczeniu emerytalno-rentowemu z tytułu stałej
pracy jako domownik w takim gospodarstwie,
- nie podlega pozarolniczej działalności gospodarczej,
- nie uzyskuje miesięcznych dochodów podlegających opodatkowaniu podatkiem
dochodowym od osób fizycznych, w wysokości przekraczającej połowę najniższego
wynagrodzenia,
- nie jest osobą tymczasowo aresztowaną lub nie odbywa kary pozbawienia wolności.
Bezrobocie jest doświadczeniem stresującym, ponieważ sprawia, iż jednostka musi
zmienić dotychczasowe wzory zachowania, aby przystosować się do nowej sytuacji.
Z psychologii stresu bowiem wynika, że szczególnie stresujące są te wydarzenia, nad którymi
nie mamy kontroli.
Powstały stres na skutek braku lub utraty pracy powoduje negatywne zmiany w stanie
zdrowia. Psychologowie stwierdzili, że poczucie wyobcowania, izolacji społecznej, niska
kontrola nad wydarzeniami zwiększa ryzyko zawału serca. Na podstawie badań
przeprowadzonych w Stanach Zjednoczonych wysunięto wniosek o zbieżności wskaz
nika
bezrobocia z zaburzeniami sercowo-naczyniowymi, marskością wątroby, alkoholizmem,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
18
chorobami psychicznymi wreszcie samobójstwami. Osoby bezrobotne cechuje fatalizm,
apatia, obniża się ich sprawność psychofizyczna, pojawiają się trudności z rozpoczęciem
jakiejkolwiek czynności, koncentracją nad tym co robią. Wykonanie tego, w czym dawniej
byli sprawni teraz sprawia im kłopot, wszystko robią wolniej. Bezrobotni widzą te zmiany
w sobie i to ich dodatkowo stresuje.
W Polsce bezrobocie charakteryzują następujące czynniki:
- wysoki udział ludzi młodych w populacji bezrobotnych (szczególnie dużo ich przybywa
w lipcu i sierpniu, kiedy rejestrują się w urzędach pracy absolwenci różnego typu szkół),
- znaczny udział procentowy w całej populacji bezrobotnych osób posiadających
wykształcenie zawodowe oraz podstawowe,
- znaczny udział długotrwale bezrobotnych w ogólnej populacji, co łączy się z utratą prawa
do otrzymania zasiłku ( długotrwałe bezrobocie niesie ze sobą specyficzne problemy
psychiczne i społeczne),
- zwiększający się udział kobiet w ogólnej liczbie bezrobotnych,
- przestrzenne zróżnicowanie bezrobocie.
Liczba bezrobotnych zarejestrowanych w urzędach pracy w końcu stycznia 2007 r.
wyniosła 2365,8 tys. osób (w tym 1321,2 tys. kobiet) i była wyższa niż przed miesiącem
o 56,4 tys. osób (o 2,4%) oraz niższa o 500,9 tys. (o 17,5%) od liczby bezrobotnych
zarejestrowanych przed rokiem (w styczniu 2006 r. w porównaniu z poprzednim miesiącem
liczba bezrobotnych zwiększyła się o 93,7 tys. osób, tj. o 3,4%). Z ogólnej liczby
bezrobotnych 43,5% mieszkało na wsi.
Bezrobocie nie tylko samo jest problemem społecznym, ale leży także u podstaw wielu
innych kwestii społecznych. I tak np. szczególnie długotrwałe bezrobocie związane jest
z obniżeniem standardu materialnego życia nie tylko samego bezrobotnego, ale i całej jego
rodziny. Stąd bardzo często obszary długotrwałego bezrobocia pokrywają się w danym
społeczeństwie z obszarami ubóstwa. Ubóstwo związane jest z niezaspokojeniem potrzeb na
pożądanym poziomie. Dotyczy tych jednostek, które są pozbawione podstawowych środków
do życia: pożywienia, ubrania, schronienia. Definicja ubóstwa, przyjęta przez Radę Ministrów
EWG mówi, że ubóstwo  odnosi się do osób, rodzin lub grup osób, których środki są
ograniczone w takim stopniu, że poziom ich życia obniża się poza akceptowane minimum
w kraju zamieszkania .
Z badań nad rozmiarami ubóstwa w Polsce wynika, że znaczna część społeczeństwa
znajduje się w złej sytuacji materialnej i że ubóstwo obejmuje stopniowo coraz więcej osób.
W 2001 roku poniżej minimum socjalnego żyło ponad 53% ludności. Ubóstwo powoduje
wiele ujemnych skutków społecznych:
- stwarza problemy w zakresie uzyskania i utrzymania mieszkania, zmniejsza dostęp do
oświaty (rodzice ubodzy nie mają środków potrzebnych na pokrycie kosztów posyłania
dzieci do szkoły: zakupu podręczników i innych pomocy szkolnych, kosztów dojazdu do
szkoły, jeśli miejsce zamieszkania jest zbytnio oddalone od szkoły, kosztów ubrania),
- ogranicza dostęp do świadczeń zdrowotnych (ludziom ubogim trudno jest dojechać do
lekarza jeżeli ośrodek zdrowia jest znacznie oddalony od ich miejsca zamieszkania),
- wyklucza możliwość korzystania z dóbr kultury (sąd też zjawisko funkcjonalnego albo
wtórnego analfabetyzmu, pojawiające się masowo w ubogich środowiskach),
- jest jednym z ważnych powodów alkoholizmu i narkomanii,
- przyczynia się do wzrostu przestępczości,
- zmniejsza popyt na artykuły konsumpcyjne, żywność, odzież.
Istnienie niedoskonałości w zakresie systemów pomocy osobom i rodzinom ubogim
może w rezultacie działać demoralizująco. Ubóstwo odradza się bowiem samodzielnie 
ubodzy rodzą i wychowują dzieci skazane z góry na pozostanie w sferze ubóstwa.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
19
Niezwykle ważną kwestią dla opiekuna w domu pomocy społecznej jest kwestia
niepełnosprawności. Niepełnosprawność zgodnie z Międzynarodową Klasyfikacją
Funkcjonowania, Niepełnosprawności i Zdrowia (przyjętą podczas Światowego
Zgromadzenia na rzecz Zdrowia) dotyczy całej ludzkości, bowiem każdy człowiek może
doświadczyć pogorszenia stanu zdrowia i stać się osobą niepełnosprawną.
Osoby niepełnosprawne stanowią około15 procent populacji w rozwiniętych gospodarczo
krajach Unii Europejskiej. Z danych uzyskanych w wyniku narodowego powszechnego spisu
przeprowadzonego w 2002 roku wynika, iż osoby niepełnosprawne stanowią w Polsce 14,3
procent ludności kraju. Oznacza to, że co siódmy mieszkaniec naszego kraju jest osobą
niepełnosprawną lub za taką się uważa.
Zdefiniowanie pojęcia niepełnosprawność jest trudne, ponieważ nie daje się jasno
sprecyzować. W życiu każdego człowieka pojawiają się momenty mniejszych lub większych
możliwości czy też ograniczeń fizycznych. To wszystko, co obecnie jest dla nas łatwo
dostępne, za kilka lat może stać się barierą nie do pokonania. Pomijając dysfunkcje
z powodów nieszczęśliwych wypadków, istnieje wiele przyczyn pogłębiania się wraz
z wiekiem niepełnosprawności i dysfunkcji.
Zgodnie z definicją sformułowaną przez Światową Organizację Zdrowia (WHO):  Osoba
niepełnosprawna to osoba, u której istotne uszkodzenia i obniżenie sprawności
funkcjonowania organizmu powodują uniemożliwienie, utrudnienie lub ograniczenie
sprawnego funkcjonowania w społeczeństwie, biorąc pod uwagę takie czynniki jak płeć, wiek
oraz czynniki zewnętrzne.
Problemy życia codziennego, na które napotykają w Polsce osoby niepełnosprawne
podobne są do problemów całej społeczności. Dodatkowo muszą one zmierzyć się
z szeregiem barier wynikających z różnego rodzaju niepełnosprawności. Wnioski
o charakterze ogólnym, pochodzące z badań przeprowadzonych wśród osób
niepełnosprawnych przez studentów pod kierunkiem E. Kowala, koncentrują się wokół takich
zagadnień, jak:
- niechęć do współpracy lub zadowolenie z zainteresowania,
- odczucie małej wartości społecznej,
- zasadnicze oczekiwania zwiÄ…zane z miejscem zamieszkania.
Zachowania społeczne to bardzo szerokie i wieloznaczne pojęcie, rozumiane
niejednolicie przez etologów, psychologów i socjologów. Zazwyczaj przyjmuje się, że są to
zachowania osobników związane z wysyłaniem sygnałów do innych przedstawicieli swojego
gatunku. Zachowania społeczne określane są także jako szeroko pojęte interakcje jednostka 
jednostka, jednostka  grupa i grupa  grupa. Najważniejsze z nich to: altruizm,
współdziałanie i agresja. Specyficznym rodzajem zachowań społecznych są zachowania
prospołeczne, które wiążą się z działaniem na rzecz interesu grupy, czy innych osób, np.
pomaganie innym.
Problemy społeczne ze względu na powszechność występowania zwracają uwagę opinii
publicznej. Stają się przedmiotem troski członków zbiorowości i jednostek. Problemy
społeczne zazwyczaj wymagają interwencji zorganizowanych instytucji społecznych czy
specjalnych organizacji.
Struktura pomocy społecznej
Organizacja pomocy społecznej znajduje się w zakresie kompetencji organów
administracji rządowej i samorządowej przy współpracy, opartej na zasadzie partnerstwa,
z organizacjami społecznymi i pozarządowymi, kościołami i związkami wyznaniowymi oraz
osobami fizycznymi i prawnymi. Można zatem wyróżnić trzy sektory tej pomocy, które
w zakresie swej działalności krzyżują się.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
20
Tabela 3. Struktura pomocy społecznej w Polsce [opracowanie własne].
SEKTOR I PUBLICZNY
SEKTOR II PRYWATNY
SEKTOR III NON - PROFIT
Rys. 2. Schemat sektora publicznego pomocy społecznej w Polsce stan prawny na dzień 01.06.2006 [15]
Sektor I
Na poziomie centralnym pomoc społeczną reprezentują: Departament Pomocy
i Integracji Społecznej w Ministerstwie Pracy i Polityki społecznej, natomiast na poziomie
województwa  wojewódzki wydział polityki społecznej. Pomoc samorządową na poziomie
wojewódzkim organizuje regionalny ośrodek polityki społecznej mający swą siedzibę
w urzędzie marszałkowskim, a funkcjonujący pod różnymi nazwami, np. departamentu
pomocy społecznej. Pomoc społeczna na poziomie powiatowym organizowana jest przez
powiatowe centrum pomocy rodzinie, zaś na gminnym przez miejskie lub gminne ośrodki
pomocy społecznej. Powyższe organizacje sprawują pieczę nad różnymi instytucjami, takimi
jak:
- domy pomocy społecznej  tu wyróżniamy między innymi domy pomocy społecznej dla
dzieci i młodzieży niepełnosprawnych intelektualnie, domy dla matek z małoletnimi
dziećmi i kobiet w ciąży, domy pomocy społecznej dla osób starszych,
- środowiskowe domy samopomocy,
- świetlice środowiskowe i terapeutyczne,
- ośrodki pomocy dzieciom i rodzinie,
- schroniska,
- noclegownie,
- ośrodki adaptacyjne,
- kluby młodzieży niepełnosprawnej,
- ośrodki usług opiekuńczo-terapeutycznych,
- punkty opieki,
- domy dziecka,
- ośrodki interwencji kryzysowej,
- ośrodki adaptacyjno-opiekuńcze,
- rodzinne domy dziecka itp.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
21
Sektor II prywatny
Sektor prywatny, inaczej komercyjny, który świadczy usługi o charakterze opiekuńczo 
socjalnym zaczyna się w Polsce dopiero kształtować. Powoli powstają zakłady oferujące
usługi opiekuńczo  socjalne zakładane przez osoby fizyczne i prywatne. W przyszłości
sektor ten może zostać poszerzony o sprywatyzowane placówki pomocy społecznej.
Sektor III non  profit
Rys. 3. Schemat sektora non  profit pomocy społecznej [15]
Sektor ten reprezentowany jest przez instytucje i organizacje pozarządowe. Działalność
z zakresu pomocy społecznej realizują między innymi różnego rodzaju fundacje, które
gromadzą w tym celu środki i następnie wydatkują je zgodnie z założeniami statutowymi,
stowarzyszenia, działające w zakresie ochrony zdrowia i pomocy społecznej oraz związki,
organizacje kombatanckie. Powoływane są przez osoby fizyczne, prawne lub instytucje
państwowe.
Administracja, a zwłaszcza organy samorządu terytorialnego powinny zapewnić pomoc
w działaniu tego typu organizacji oraz w pewnym stopniu koordynować ich działalność na
szczeblu lokalnym.
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Co oznacza pojęcie polityka społeczna?
2. Jakie są główne cele polityki społecznej?
3. Jakie można wyróżnić stopnie dotkliwości kwestii społecznych?
4. Jakie najważniejsze kwestie społeczne występują obecnie w Polsce?
5. Co rozumiesz pod pojęciem zachowań społecznych jednostek i zbiorowości?
6. Jakie są sektory pomocy społecznej w strukturze pomocy społecznej?
7. Jakie organy koordynują działalność sektorów pomocy społecznej?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
22
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Rozpoznaj problemy niepełnosprawnych i zaproponuj sposób poprawy ich sytuacji.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) dobrać partnerów do pracy w grupie (5 6 osób),
2) określić problemy osób niepełnosprawnych w Polsce,
3) sformułować i zapisać na kartkach w kształcie koła podstawowe odpowiedzi na pytanie
 jak jest?  jakie są problemy osób niepełnosprawnych,
4) sformułować i zapisać na kartkach w kształcie koła podstawowe odpowiedzi na pytanie
 jak być powinno? , zastanowić się i ustalić dlaczego nie jest jak być powinno? (określić
przyczyny tego stanu rzeczy)  zapisać na kartkach w kształcie owalu,
5) Wskazać sposoby poprawy sytuacji osób niepełnosprawnych (WNIOSKI z dyskusji) 
zapisać na kartkach w kształcie prostokątów, kartki przyczepić do tablicy do metaplanu
w odpowiednich miejscach, zaprezentować wyniki pracy na forum grupy,
6) podsumować ćwiczenie.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- tablica, w którą łatwo wbijać pinezki,
- duży arkusz szarego papieru przyczepionego do tablicy,
- kartki w trzech kolorach, o różnych kształtach (owal, koło, prostokąt),
- pinezki,
- mazaki.
Ćwiczenie 2
Na podstawie przedstawionego opisu, udziel odpowiedzi na następujące pytania:
1. Jakie problemy występują w opisanej rodzinie?
2. Jakie skutki społeczne mogą wynikać z tych problemów?
3. Jakie działania naprawcze powinni podjąć poszczególni członkowie rodziny?
4. W jakich instytucjach mogą szukać wsparcia poszczególni członkowie rodziny?
Zaproponuj, jakie działania profilaktyczne powinny podjąć władze gminy, aby zapobiec
w przyszłości rozwojowi wskazanych problemów socjalnych.
Państwo X mieszkają na wsi. Utrzymują się z małego gospodarstwa, ponadto pani X
pracuje na pół etatu w pobliskiej szkole jako sprzątaczka. Mają na utrzymaniu dwójkę dzieci
w wieku szkolnym. Młodszy ośmioletni syn choruje na cukrzycę. Nie sprawia problemów
wychowawczych, bardzo dobrze siÄ™ uczy. Marzy o komputerze.
Jego starsza o sześć lat siostra uczęszcza do gimnazjum w oddalonym o 20 kilometrów
mieście. Bardzo chciałaby się modnie ubierać, otrzymywać kieszonkowe i posiadać telefon
komórkowy. Nauka sprawia jej duże trudności, a ostatnio zaczęła chodzić z koleżankami na
wagary.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) dobrać partnerów do pracy w grupie,
2) zapoznać się z opisem sytuacji,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
23
3) udzielić odpowiedzi na poszczególne pytania i zapisać je na kartce (każdą odpowiedz
na
odrębnej kartce),
4) umieścić kartki z odpowiedziami w wyznaczonym miejscu,
5) zaproponować działania profilaktyczne,
6) zaprezentować wyniki pracy na forum grupy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- kartki samoprzylepne,
- pisaki,
- tablica.
Ćwiczenie 3
Opracuj projekt stowarzyszenia działającego w zakresie pomocy społecznej.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) dobrać partnerów do pracy w grupie,
2) zastanowić się nad obszarem działań stowarzyszenia,
3) wybrać nazwę stowarzyszenia,
4) określić teren działania i zasady pozyskiwania środków finansowych,
5) ustalić cele i sposoby ich realizacji,
6) wybrać partnerów wspierających,
7) przedstawić projekt na forum grupy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- arkusze papieru,
- pisaki,
- tablica.
Ćwiczenie 4
Wskaż najważniejsze przyczyny bezdomności. Bezdomność jest zjawiskiem społecznym,
sytuacją osób, które w danym czasie nie posiadają i własnym staraniem nie mogą zapewnić
sobie takiego schronienia, które mogłyby uważać za swoje i które spełniałoby minimalne
warunki pozwalające uznać je za pomieszczenie mieszkalne.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) z podanego wykazu czynników przyczyniających się do powstania zjawiska bezdomności
wybrać 4 najważniejsze czynniki,
2) następnie w parze z kolegą (koleżanką) na drodze negocjacji z czynników wybrać
wspólne 4  najważniejsze,
3) połączyć się z drugą parą w grupę 4  osobową, sprawdzić które czynniki są wspólne
i przedstawić 4 najważniejsze,
4) dokonać porównania wyników pozostałych grup z klasy,
5) podaną listę czynników pogrupować ze względu na przyczyny wynikające:
- z sytuacji społeczno-ekonomicznej,
- z sytuacji prawnej,
- z przyczyn zwiÄ…zanych z patologiami,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
24
- z przyczyn natury socjopsychologicznej,
- przyczyn osobowościowych,
6) zaprezentować wykonane ćwiczenie.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- wykaz czynników warunkujących zjawisko bezdomności:
- rozpad rodziny,
- eksmisje,
- powrót z zakładu karnego bez możliwości zamieszkania,
- brak stałych dochodów,
- przemoc w rodzinie,
- brak tolerancji społecznej,
- uzależnienia,
- likwidacja hoteli pracowniczych,
- opuszczenie domu dziecka,
- powrót ze szpitala psychiatrycznego,
- uchodz
stwo,
- bezrobocie,
- rozwód,
- poczucie osamotnienia,
- kartki,
- pisaki,
- tablica.
Ćwiczenie 5
Wez
udział w debacie na temat  Trudności mieszkaniowe wynikają z deficytu
mieszkań .
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się z zasadami prowadzenia debaty,
2) znalez
ć swoje miejsce w grupie popierającej tezę debaty lub w grupie negującej,
3) jeżeli jest członkiem grupy popierającej tezę  przygotować argumenty na jej poparcie,
4) jeżeli jest członkiem grupy negującej tezę  przygotować argumenty potrzebne do jej
zanegowania,
5) z każdej grupy wybrać 3-4-osoby, które będą reprezentować grupę w debacie,
przewodniczącego debaty oraz osobę, która będzie pilnowała czasu wypowiedzi;
pozostałe osoby przyjmą rolę obserwatorów i wezmą udział w II części debaty,
6) jako przewodniczący poprowadzić debatę, wyznaczyć poszczególnych mówców,
7) jako pilnujący czasu  dopilnować, aby każdy mówca zmieścił się w wyznaczonym
czasie (3 do 5 minut w zależności od początkowych ustaleń),
8) jako przedstawiciel grupy broniącej lub negującej tezę, zabierać głos w debacie według
ustalonego porzÄ…dku,
9) jako obserwator przysłuchać się debacie i wziąć udział w drugiej części debaty (dyskusja
plenarna) na temat zadań państwa w zakresie kształtowania właściwej polityki
społecznej.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- arkusz papieru,
- przybory do pisania.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
25
4.2.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) zidentyfikować problemy rodzące zagrożenia społeczne?
ðð ðð
2) zanalizować proces rozwiązywania problemów w pracy socjalnej?
ðð ðð
3) określić cele i zasady polityki społecznej?
ðð ðð
4) wyjaśnić podstawowe pojęcia kwestii społecznej?
ðð ðð
5) zinterpretować zachowania społeczne zbiorowości i jednostki?
ðð ðð
6) scharakteryzować strukturę pomocy społecznej?
ðð ðð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
26
4.3. Psychospołeczne uwarunkowania pracy opiekuńczej
4.3.1. Materiał nauczania
Aspekt społeczny pracy opiekuńczej
Do niedawna w Polsce funkcje opiekuńcze nad osobami w trudnych sytuacjach
wypełniały tradycyjne grupy społeczne: rodzina, sąsiedzi. Jednakże wiele przemian
demograficznych, ekonomicznych, politycznych, a także przemian w samych rodzinach
doprowadziło do ograniczenia owej pomocy. Rodziny ograniczyły swoją dzietność, nastąpiła
zmiana stylu życia młodego pokolenia, a trudna sytuacja materialna doprowadza do sytuacji,
w której muszą pracować wszyscy dorośli, aby się utrzymać. Postępujący rozpad więzi
spowodował, że nie można liczyć na opiekę i wsparcie ze strony sąsiadów. Jednocześnie
rośnie liczba osób, które nie mogą sobie poradzić w rozwiązywaniu trudności życia
codziennego. Na skutek tych przemian istnieje:
- konieczność szczegółowego rozpoznawania problemów społecznych,
- konieczność wsparcia instytucjonalnego działań opiekuńczych,
- konieczność przygotowania różnych grup zawodowych do wymagań rzeczywistości
społecznej.
Åšrodowisko
Potrzeba to odczuwany przez jednostkÄ™ stan braku czegoÅ›, co w zwiÄ…zku ze strukturÄ…
organizmu, indywidualnym doświadczeniem oraz miejscem jednostki w społeczeństwie, jest
niezbędne do utrzymania jej przy życiu, umożliwienia jej rozwoju, utrzymania określonej roli
społecznej oraz zachowania równowagi psychicznej. Zaspokojenie potrzeby usytuowane jest
w szerokim kontekście społecznym  w środowisku społeczno-kulturowym.
Człowiek żyje w określonym środowisku, jest z nim ściśle związany, czerpie z niego
wszystko to, co zaspokaja jego potrzeby życiowe. Środowisko stanowi z
ródło zewnętrznych
bodz
ców rozwojowych, które wywołują zmiany w psychice i osobowości człowieka.
struktura struktura
zewnętrzna dynamiczna
Åšrodowisko
jest zawsze występują w nim wpływy
czyjeÅ› wychowawcze
(zamierzone i niezamierzone)
Rys. 4. Schemat zależności opisujących środowisko [opracowanie własne]
Pedagogika społeczna zwraca uwagę na symetryczność oddziaływań wychowawczych,
które polegają na wywieraniu przez środowisko wpływów na jednostkę i jednostki na
środowisko. Pożądane jest przetwarzanie środowiska własnymi siłami w imię ideałów.
Działania organizujące środowisko w celu realizacji aspiracji jednostki i grupy mają charakter
twórczy.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
27
Åšrodowisko
Wg rodzaju Wg sposobu Wg cech
bodz
ców powstawania terytorialnych
naturalne
(powstajÄ…ce
naturalne społeczne kulturowe spontanicznie) wiejskie miejskie
np. rodzina
Rys. 5. Rodzaje środowisk [opracowanie własne]
Zadanie jednostki polega na równoważeniu wpływu różnych czynników
środowiskowych. Konieczne jest ich równoważenie w trzech podstawowych rodzajach
transakcji:
JEDNOSTKA TRANSAKCJE ÅšRODOWISKO
POTRZEBY -------------------- ZASOBY
ASPIRACJE -------------------- OKOLICZNOÅšCI
ZDOLNOÅšCI -------------------- OCZEKIWANIA
Brak mobilizacji człowieka do wykorzystania własnych umiejętności i zdolności,
powoduje zatrzymanie ich rozwoju, a nawet zanik. Z drugiej strony wymagania stawiane
przez środowisko mogą być w stosunku do możliwości jednostki nierealne. Niejednokrotnie
z powodu różnych przyczyn, zdarzają się sytuacje, w których człowiek nie jest w stanie sam
poradzić sobie ze stresem powstałym na skutek zaburzenia lub braku równowagi pomiędzy
nim a środowiskiem (rodziną, grupą, itp.). Przykładową przyczyną może być przewlekła,
długotrwała choroba, prowadząca do ograniczenia możliwości życiowych, a tym samym
udziału w życiu społecznym. Skutkiem jest uruchomienie się mechanizmów prowadzących
do marginalizacji i wykluczenia.
Jedną z podstawowych zasad organizowania pomocy w szczególności dla osób starych,
niepełnosprawnych, chorych jest umożliwienie im funkcjonowania w środowisku naturalnym.
Wymaga to uruchomienia, w wielu przypadkach, ogromnej ilości form pomocy. Jedna z nich
jest zapewnienie odpowiedniej opieki.
Opieka to dbanie o kogoś, zindywidualizowana działalność, która obejmuje te sytuacje
życiowe, w których ludzie nie są w stanie sami sobie poradzić w obliczu nieszczęścia,
choroby i innych zdarzeń losowych. Cechy charakterystyczne opieki:
- zaspokajanie ponadpodmiotowych potrzeb podopiecznego,
- ciągłość opieki,
- bezinteresowność opieki,
- stosunek opiekuńczy,
- odpowiedzialność opiekuna za podopiecznego.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
28
Opieka pełni następujące funkcje:
- homeostatyczną  polegająca na równoważeniu procesów wymiany (transakcji)
pomiędzy jednostką a środowiskiem,
- egzystencjonalną  jej celem jest zapewnienie zachowanie zdrowia, a nawet życia,
- regulacyjnÄ…  jej celem jest rozbudzanie i regulowanie potrzeb oraz granic, norm
i sposobów ich zaspokajania,
- usamodzielniającą  która prowadzi do względnie pełnej samodzielności i niezależności
życiowej,
- osobotwórczą  spełniająca się poprzez stymulacyjne mechanizmy opieki (aktywizujące,
motywujące, pobudzające do działania),
- socjalizacyjną  mającą na celu uspołecznienie i ukulturalnianie potrzeb oraz ich
zaspokajanie.
Wychowawczy sens opieki
Wychowawczy sens opieki uwidacznia się wówczas, gdy u jej podstaw znajdują się
podstawowe normy wychowania oraz w podopiecznych zachodzą zmiany pożądane,
pozytywne. Osoba podejmująca się roli opiekuna w domu pomocy społecznej  wychowawcy
musi świadomie sprawować opiekę. Powinna mieć świadomość podstawowych wartości
wychowania i możliwości ich realizacji w działaniu, stosować metody wychowania w celu
modyfikacji sytuacji opiekuńczo-wychowawczych oraz przejawić pozytywną postawę
wychowawczą. Opiekun w domu pomocy społecznej powinien przejawiać postawę:
- odpowiedzialności, sumienności i rzetelności w wykonywaniu obowiązków
zawodowych,
- odpowiedzialności za poziom własnej wiedzy i umiejętności zawodowych (motywacja
pracy nad sobÄ…),
- empatii wobec klienta,
- odpowiedzialności za skutki własnych decyzji i zachowań w kontakcie z klientem,
- komunikatywności,
- szacunku i tolerancji dla indywidualności i odrębności podopiecznego,
- zachowaniach etycznych wobec innych osób.
Opiekuna w domu pomocy społecznej charakteryzują ponadto następujące właściwości
psychofizyczne:
- dobry stan zdrowia psychofizycznego,
- zainteresowania społeczne i pedagogiczne,
- odporność na stres w sytuacjach trudnych,
- zrównoważenie emocjonalne,
- zdolność do samodzielnego podejmowania decyzji,
- umiejętności organizacyjne.
W pracy opiekuńczo-wychowawczej opiekun powinien kierować się następującymi
zasadami pracy socjalnej:
1) akceptacji klienta (podopiecznego),
2) indywidualizacji,
3) kontrolowanej swobody ekspresji emocjonalnej,
4) neutralności w komunikowaniu się z klientem (podopiecznym),
5) obiektywizmu tj. wszechstronnego, opartego na profesjonalnej wiedzy rozpatrywania
każdej sytuacji,
6) ograniczonego zaangażowania emocjonalnego,
7) samostanowienia, tj. uznaniu praw klienta (podopiecznego) do wolności, w tym
popełniania błędów i odpowiedzialności za swoje życie,
8) udostępniania zasobów,
9) poufności.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
29
4.3.1. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczenia.
1. Z jakimi zjawiskami związany jest wzrost liczby osób potrzebujących opieki?
2. Jakie można wyróżnić rodzaje środowisk uwzględniając trzy kryteria?
3. Co oznacza pojęcie  opieka ?
4. Jakie sÄ… funkcje opieki?
5. Czym charakteryzuje siÄ™ opieka?
6. Na czym polega wychowawczy sens opieki?
7. Jakimi zasadami w pracy opiekuńczo-wychowawczej powinien kierować się opiekun
w domu pomocy społecznej?
4.3.2. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Opracuj projekt powinności opiekuna w domu pomocy społecznej.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) dobrać partnerów do pracy w grupie,
2) określić, co powinien umieć opiekun w domu pomocy społecznej, aby wykonywać
prawidłowo swoje obowiązki,
3) przedyskutować w grupie każdą z umiejętności,
4) wnioski zapisać na pojedynczych kartkach,
5) pogrupować kartki określające różne rodzaje umiejętności  przykleić do dużego arkusza
papieru,
6) efekty pracy zaprezentować na forum grupy,
7) na podstawie plakatów opracowanych przez poszczególne grupy i sprecyzować zadania
opiekuna w domu pomocy społecznej.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- kartki pisaki,
- duże arkusze papieru,
- mazaki,
- tablica flip chart.
Ćwiczenie 2
Opracuj kodeks etyczny opiekuna w domu pomocy społecznej.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) dobrać partnerów do pracy w grupie,
2) określić, jaki powinien być opiekun w domu pomocy społecznej, aby wykonywać
prawidłowo swoje obowiązki,
3) przedyskutować w grupie każdą z cech psychofizycznych,
4) odpowiedz
zapisać na pojedynczych kartkach,
5) pogrupować kartki określające cechy psychofizyczne  przykleić do dużego arkusza
papieru,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
30
6) efekty pracy grupy zaprezentować na forum grupy,
7) zanotować zapisy kolegów/koleżanek,
8) wziąć udział w dyskusji dotyczącej potrzeby istnienia kodeksów etycznych.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- kartki pisaki,
- duże arkusze papieru,
- mazaki,
- tablica flip chart.
4.3.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) określić psychospołeczne uwarunkowania pracy opiekuńczej?
ðð ðð
2) scharakteryzować wzorzec opiekuna społecznego?
ðð ðð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
31
5. SPRAWDZIAN OSI
GNI
Ć
INSTRUKCJA DLA UCZNIA
1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartÄ™ odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Test zawiera 20 zadań. Do każdego zadania dołączone są 4 możliwości odpowiedzi.
Tylko jedna jest prawidłowa.
5. Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej rubryce
znak X. W przypadku pomyłki należy błędną odpowiedz
zaznaczyć kółkiem, a następnie
ponownie zakreślić odpowiedz
prawidłową.
6. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
7. Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego rozwiązanie
na póz
niej i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.
8. Na rozwiÄ…zanie testu masz 35 minut.
Powodzenia!
ZESTAW ZADAC
TESTOWYCH
1. Stwierdzenie, że problem jest zawsze czyjś świadczy o
a) podmiotowym charakterze problemu.
b) przedmiotowym charakterze problemu.
c) warunkowym charakterze problemu.
d) bezwarunkowym charakterze problemu.
2. Problem to sytuacja
a) trudna, nowa, niepewna.
b) niejasna, prosta, stara.
c) złożona, o jasno określonych ramach, mająca jedno rozwiązanie.
d) skomplikowana, angażująca wszystkie procesy poznawcze, stara.
3. Pani X jest opiekunem  14 letniego chłopca z mózgowym porażeniem dziecięcym.
Podczas opieki nad chłopcem pani X kilkakrotnie zachęcała chłopca do rysowania, lecz
za każdym razem łamał kredki i rzucał nimi w opiekunkę. Pani X uważa, że zachowanie
jej podopiecznego jest wobec niej złośliwe, ponieważ chłopiec pomimo zachęt nie
zmienia swojego zachowania. Pani X poskarżyła się matce podopiecznego, która
poinformowała ją, że jej syn ma wadę wzroku i prawdopodobnie nie widzi płaskich
powierzchni, co jest przyczyną zachowań oporowych podczas rysowania. Problem
z jakim miała do czynienia opiekunka jest problemem
a) decyzyjnym.
b) wykonawczym.
c) orientacyjnym.
d) technicznym.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
32
4. Do najczęstszych problemów klientów sfery socjalnej nie należą
a) trudności w wypełnianiu ról społecznych.
b) trudności radzenia sobie z poważnymi zmianami w życiu.
c) problemy natury zdrowotnej.
d) problemy w podejmowaniu decyzji.
5. Fazy rozwiązywania problemów to kolejno
a) analiza sytuacji problemowej, dostrzeganie problemu, wytwarzanie pomysłów,
weryfikacja.
b) dostrzeganie problemu, wytwarzanie pomysłów, analiza sytuacji problemowej,
weryfikacja.
c) dostrzeganie problemu, analiza sytuacji problemowej, weryfikacja, wytwarzanie
pomysłów.
d) dostrzeganie problemu, analiza sytuacji problemowej, wytwarzanie pomysłów,
weryfikacja.
6. Badanie rozbieżności i luk między tym, co jest dane, a tym, co jest pożądane odbywa się
w fazie
a) dostrzeżenia problemu.
b) analizy sytuacji problemowej.
c) wytwarzania pomysłów rozwiązania.
d) weryfikacji pomysłów.
7. W pracy socjalnej do rozwiązywania problemów często wykorzystuje się technikę
a) kontraktu i asertywności.
b) kontraktu i aktywnego słuchania.
c) kontraktu i informacji zwrotnej.
d) aktywnego słuchania i informacji zwrotnej.
8. Na wspólne wypracowanie kontraktu w sprawie interwencji nie składa się
a) zamiar.
b) działanie.
c) wymiana informacji.
d) cel.
9. Niezdolność zobaczenia problemu w nowym świetle należy do barier o charakterze
a) emocjonalnym.
b) kulturowym.
c) poznawczym.
d) praktycznym.
10. Zgodnie z zasadami działania zorganizowanego ustalenie celów powinno odbywać się na
etapie
a) przygotowania działań.
b) realizacji działań.
c) oceny działań.
d) weryfikacji działań.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
33
11. Sprawy dnia codziennego związane z polityką społeczną, to
a) praca, jedzenie, nauka.
b) praca, jedzenie, podróże.
c) praca, konflikty w pracy, podróże.
d) nauka, praca, podróże.
12. Kwestie społeczne o umiarkowanym stopniu dotkliwości to
a) bieda, brak samodzielnego mieszkania.
b) niedostatek, bezrobocie czasowe.
c) bezradność, długotrwałe bezrobocie.
d) nędza, bezdomność.
13. Asymetria, dysfunkcja to pojęcia kwestii społecznych, których wspólną cecha jest
a) uporzÄ…dkowanie.
b) chaos.
c) równowaga.
d) jednolitość.
14. Negatywnym miernikiem statystycznym pomocnym w identyfikacji problemów
zdrowotnych jest
a) wykształcenie.
b) skala szczepień.
c) zachorowalność.
d) spożycie dóbr i usług.
15. Zachowaniem prospołecznym nazywamy
a) organizowanie zbiórki pieniędzy na rzecz dzieci z porażeniem mózgowym.
b) nieudzielenie pomocy ofiarom wypadku.
c) zachowania agresywne na meczu piłki nożnej.
d) pomoc koledze w kradzieży.
16. W strukturze pomocy społecznej stowarzyszenie działające na rzecz dzieci głuchych
znajduje siÄ™ w sektorze
a) publicznym  rzÄ…dowym.
b) publicznym  samorzÄ…dowym.
c) prywatnym.
d) non-profit.
17. W skład sektora publicznego wchodzą
a) MOPS, fundacje, hostele.
b) MOPS, spółki, ośrodki adaptacyjne.
c) hotele, ośrodki pomocy dzieciom i młodzieży, MOPS.
d) stowarzyszenia, MOPS, noclegownie.
18. Opieka nie pełni funkcji
a) regulacyjnej.
b) usamodzielniajÄ…cej.
c) ochronnej.
d) homeostatycznej.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
34
19. W pracy opiekuńczej należy uwzględniać następujące uwarunkowania jednostkowe:
a) zasoby, okoliczności, aspiracje.
b) zasoby, potrzeby, aspiracje.
c) zasoby, okoliczności, oczekiwania.
d) zdolności, aspiracje, potrzeby.
20. W pracy opiekuńczo-wychowawczej opiekun w domu pomocy społecznej powinien
kierować się następującymi zasadami pracy socjalnej
a) indywidualizacji, neutralności, subiektywizmu.
b) neutralności, małych kroków, poufności.
c) uporze w realizacji podejmowanych działań, poufności, samostanowienia.
d) indywidualizacji, akceptacji, poufności.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
35
KARTA ODPOWIEDZI
ImiÄ™ i nazwisko& .......................................................................................
Kształtowanie umiejętności rozwiązywania problemów
Zakreśl poprawną odpowiedz
.
Nr
Odpowiedz
Punkty
zadania
1.
a b c d
2.
a b c d
3.
a b c d
4.
a b c d
5.
a b c d
6.
a b c d
7.
a b c d
8.
a b c d
9.
a b c d
10.
a b c d
11.
a b c d
12.
a b c d
13.
a b c d
14.
a b c d
15.
a b c d
16.
a b c d
17.
a b c d
18.
a b c d
19.
a b c d
20.
a b c d
Razem:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
36
6. LITERATURA
1. Auleytner J.: Polityka społeczna pomiędzy ideą a działaniem. Uniwersytet Warszawski,
Warszawa 1994
2. Brammer L.: Kontakty służące pomaganiu. SP, PTP, Warszawa 1984
3. Błedowski P.: Pomoc społeczna i opieka nad osobami starszymi. BPS, Warszawa 1996
4. Garwin C. D., Seabury B. A.: Działania interpersonalne w pracy socjalnej. Śląsk 
Wydawnictwo Naukowe, Katowice 1998
5. Kozielecki J.: Myślenie w rozwiązywaniu problemów. PWN, Warszawa 1992
6. Kurzynowski A.: Polityka społeczna. SGH, Warszawa 2002
7. Kwaśniewski J.: Praca socjalna, pomoc społeczna. BPS, Warszawa 1995
8. Lisowski A.: Badania potrzeb społecznych BPS. Warszawa 1996
9. Meer K., Neijenhof J.: Elementarne umiejętności społeczne. CMDNŚSM, Warszawa
1993
10. Nocuń A., Szmagalski J.: Podstawowe umiejętności w pracy socjalnej i ich kształcenie.
Inerart, Warszawa 1996
11. Ratyński W.: Problemy i dylematy polityki społecznej w Polsce. Difin, Warszawa 2003
12. Rembowski J.: Psychologiczne problemy starzenia się człowieka. PWN, Warszawa 
Poznań 1984
13. Sternberg R.J., Spear-Swerling L.: Jak nauczyć dzieci myślenia. GWP, Gdańsk 2003
14. Tarkowski Z.: Zarządzanie i organizacja pomocy społecznej. Wydawnictwo Fundacji
 DRATOR , Lublin 2000
15. www.mps.gov.pl
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
37