MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Emilia Niemiec Jasińska
Rozpoznawanie potrzeb i problemów podopiecznych
346[04].Z1.03
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
Recenzenci:
mgr Grażyna Mokrzycka
dr Andrzej Niesporek
Opracowanie redakcyjne:
inż. Danuta Szczepaniak
Konsultacja:
dr Dorota Koprowska
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 346[04].Z1.03
 Rozpoznawanie potrzeb i problemów podopiecznych , zawartego w modułowym programie
nauczania dla zawodu opiekun w domu pomocy społecznej.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
1
SPIS TREÅšCI
1. Wprowadzenie 3
2. Wymagania wstępne 5
3. Cele kształcenia 6
4. Materiał nauczania 7
4.1 Niepełnosprawność  rodzaje i konsekwencje 7
4.1.1. Materiał nauczania 7
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 15
4.1.3. Ćwiczenia 15
4.1.4. Sprawdzian postępów 19
4.2 Potrzeby człowieka i skutki ich niezaspokojenia 20
4.2.1. Materiał nauczania 20
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 28
4.2.3. Ćwiczenia 29
4.2.4. Sprawdzian postępów 31
4.3 Metody pracy socjalnej i rehabilitacji osób niepełnosprawnych 32
4.3.1. Materiał nauczania 32
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 38
4.3.3. Ćwiczenia 38
4.3.4. Sprawdzian postępów 41
4.4 Metody pracy z ludz
mi starszymi 42
4.4.1. Materiał nauczania 42
4.4.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 46
4.4.3. Ćwiczenia 47
4.4.4. Sprawdzian postępów 49
5. Sprawdzian osiągnięć 50
6. Literatura 55
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
2
1. WPROWADZENIE
Poradnik będzie Ci pomocny w kształtowaniu umiejętności rozpoznawania potrzeb
i problemów podopiecznych.
W poradniku zamieszczono:
- wymagania wstępne, czyli wykaz niezbędnych umiejętności, które powinieneś mieć
opanowane, aby przystąpić do pracy z poradnikiem,
- cele kształcenia programu jednostki modułowej,
- materiał nauczania (rozdział 4) umożliwiający samodzielne przygotowanie się do
wykonania ćwiczeń i zaliczenia sprawdzianów,
- zestaw ćwiczeń, które umożliwiają Ci nabycie umiejętności praktycznych, zawierający
wykaz materiałów, środków dydaktycznych do realizacji ćwiczenia oraz pytania
sprawdzające wiedzę potrzebną do wykonania ćwiczenia. Zaliczenie ćwiczeń jest
dowodem osiągnięcia umiejętności praktycznych określonych w programie jednostki
modułowej,
- sprawdzian postępów, w którym powinieneś odpowiadać na pytanie tak lub nie, co
oznacza, że opanowałeś materiał lub nie,
- sprawdzian osiągnięć wraz z instrukcją i kartą odpowiedzi,
- literaturÄ™.
Jeżeli masz trudności ze zrozumieniem tematu lub ćwiczenia, poproś nauczyciela lub
instruktora o wyjaśnienie i ewentualnie sprawdzenie, czy dobrze wykonujesz daną czynność.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
3
346[04].Z1
Działalność opiekuńcza
346[04].Z1.01
346[04].Z1.02
Planowanie
Stosowanie metod pracy
i organizowanie pracy
socjalnej
opiekuńczej
346[04].Z1.03
Rozpoznawanie potrzeb
i problemów podopiecznych
346[04].Z1.05
346[04].Z1.04
Pomaganie osobom
Wykonywanie zabiegów
niepełnosprawnym w korzystaniu
higieniczno-pielęgnacyjnych
z programów rehabilitacyjnych
Schemat układu jednostek modułowych
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
4
2. WYMAGANIA WST
PNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej, powinieneś umieć:
- wskazywać podstawowe metody stosowane w pracy socjalnej,
- identyfikować pojęcie problemu i etapy jego rozwiązywania,
- identyfikować pojęcie zmiany rozwojowej w poszczególnych okresach życia człowieka,
- identyfikować zasady planowania pracy,
- identyfikować podstawowe kwestie społeczne,
- charakteryzować strukturę pomocy społecznej,
- identyfikować zasady pracy z osobą niepełnosprawną,
- formułować i wyrażać opinie,
- aktywnie słuchać,
- formułować jasne i logiczne argumenty w dyskusji,
- uczestniczyć w pracy zespołu przyjmując różne role.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
5
3. CELE KSZTAA
CENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej, powinieneś umieć:
- scharakteryzować poszczególne rodzaje niepełnosprawności,
- określić konsekwencje niepełnosprawności,
- określić potrzeby ludzi niepełnosprawnych,
- zdiagnozować problemy osoby niepełnosprawnej, ich z
ródła, przejawy oraz wpływ na
funkcjonowanie podopiecznego,
- zorganizować pomoc podopiecznemu w zakresie własnych możliwości i umiejętności,
- rozpoznać patologie społeczne, ich z
ródła i przejawy,
- scharakteryzować metody rewalidacji osób z niedorozwojem umysłowym, niewidomych,
niesłyszących, głucho-niewidomych, starych i przewlekle chorych,
- opisać istotę problemów społecznych, ich przejawy oraz wpływ na funkcjonowanie
podopiecznego,
- opracować plan niesienia pomocy podopiecznemu z uwzględnieniem jego własnych
możliwości,
- scharakteryzować proces starzenia się organizmu człowieka,
- rozpoznać problemy psychosomatyczne człowieka starego,
- zaktywizować seniorów do pracy nad własnym rozwojem,
- dostosować metody pracy do wieku, stanu psychicznego i sytuacji socjalnej
podopiecznego,
- wykazać wrażliwość na problemy podopiecznego.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
6
4. MATERIAA
NAUCZANIA
4.1. Niepełnosprawność  rodzaje i konsekwencje
4.1.1. Materiał nauczania
Osoby niepełnosprawne stanowią około15 % populacji w rozwiniętych gospodarczo
krajach Unii Europejskiej. Z danych uzyskanych w wyniku narodowego powszechnego spisu
przeprowadzonego w 2002 roku wynika, iż osoby niepełnosprawne stanowią w Polsce 14,3%
ludności kraju. Oznacza to, że co siódmy mieszkaniec naszego kraju jest osobą
niepełnosprawną lub za taką się uważa.
Zdefiniowanie pojęcia niepełnosprawności jest trudne. W życiu każdego człowieka
pojawiają się momenty mniejszych lub większych możliwości czy też ograniczeń fizycznych.
To wszystko, co obecnie jest dla nas łatwo dostępne, za kilka lat może stać się barierą nie do
pokonania. Pomijając dysfunkcje z powodów nieszczęśliwych wypadków, istnieje wiele
przyczyn pogłębiania się wraz z wiekiem niepełnosprawności i dysfunkcji.
Zgodnie z definicją sformułowaną przez Światową Organizację Zdrowia (WHO): osoba
niepełnosprawna to osoba, u której istotne uszkodzenia i obniżenie sprawności
funkcjonowania organizmu powodują uniemożliwienie, utrudnienie lub ograniczenie
sprawnego funkcjonowania w społeczeństwie, biorąc pod uwagę takie czynniki jak płeć, wiek
oraz czynniki zewnętrzne.
Tabela 1. Poziomy niepełnosprawności
biologiczny społeczny psychologiczny
Dysfunkcjonalność organizmu Niezdolność do pełnego Utrata, częściowa lub pełna,
uczestnictwa w życiu społecznym: zdolności do podmiotowego
organizowania własnego działania,
- pełnienia ról społecznych,
co utrudnia zaspokojenie potrzeb
- podejmowania odpowiedniej
i wywiązywanie się z zadań
aktywności społecznej.
narzucanych przez otoczenie
społeczne
Niepełnosprawność ogólnie można podzielić na:
- wrodzonÄ…,
- nabytÄ….
Reakcje, w związku z nabyciem defektu fizycznego lub doświadczaniem poważnej
choroby, określa się mianem traumy psychicznej. Informacje o nowym położeniu dotyczą
spraw podstawowych i pojawiają się nagle, doprowadzając do wystąpienia przeżyć
wstrząsających całym życiem psychicznym człowieka. Przeżycia te dzielimy następująco (za
S. J. Kohl):
1) walka o przeżycie  strach, bezradność,
2) wyobrażenie śmierci,
3) zaburzenia myślenia  myślenie chaotyczne, nieuporządkowane,
4) odczucia fantomowe  poczucie dezorientacji we własnym ciele,
5) lamentowanie,
6) próby zrozumienia kalectwa  irracjonalne obwinianie siebie, innych, losu za to, co się
wydarzyło,
7) przymus wyobrażania sobie własnego ciała  próby usunięcia uszkodzonego fragmentu
ciała ze świadomości, obawa o to, czy nie nastąpi rozwój procesu chorobowego,
8) samotność,
9) utrata ról społecznych,
10) ograniczenie aktywności zawodowej.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
7
Ilość i czas koncentracji na poszczególnych przeżyciach jest zróżnicowany. To, co dla
jednej osoby ma znaczenie podstawowe, dla innej może być nieistotne.
Inaczej sytuacja u osób z wrodzonymi dysfunkcjami ciała. Cierpienie tych osób nie ma
znamion traumy. Informacje o istniejÄ…cych anomaliach somatycznych dochodzÄ… do ich
świadomości w sposób stopniowy i osoby te, mają czas na przystosowanie się psychiczne do
niepełnosprawności.
Biorąc za kryterium podziału rodzaj niesprawności, wyróżniamy:
1. Osoby z niepełnosprawnością sensoryczną  uszkodzenia narządów zmysłu, do których
należą:
- osoby niewidome i słabowidzące,
- osoby niesłyszące i słabosłyszące.
2. Osoby z niesprawnością fizyczną, do których należą:
- osoby z niepełnosprawnością motoryczną  z uszkodzeniem narządu ruchu,
- osoby z przewlekłymi schorzeniami narządów wewnętrznych.
3. Osoby z niepełnosprawnością psychiczną, do których należą:
- osoby umysłowo upośledzone z niesprawnością intelektualną,
- osoby psychicznie chore z zaburzeniami osobowości i zachowania, osoby cierpiące na
epilepsję  z zaburzeniami świadomości.
Osoby niewidome i słabo widzące
Można dokonać wielu podziałów osób niewidomych w zależności od kryteriów, jakimi
będziemy się kierowali. Mogą to być następujące podziały:
1. Ze względu na czas powstania niepełnosprawności:
- osoby niewidome od urodzenia,
- osoby ociemniałe, które utraciły wzrok po 5 roku życia.
2. Ze względu na stopień niepełnosprawności:
- osoby o znacznym stopniu niepełnosprawności (dawna I grupa, lub osoba całkowicie
niezdolna do pracy i samodzielnej egzystencji),
- osoby o umiarkowanym stopniu niepełnosprawności (dawna II grupa, lub osoba
całkowicie niezdolna do pracy).
3. Ze względu na możliwości wzrokowe:
- osoby całkowicie niewidome bez poczucia światła,
- osoby niewidome z poczuciem światła,
- osoby słabo widzące, szczątkowi widzące, niedowidzące.
4. Ze względu na rodzaj schorzenie:
- osoby o ustabilizowanym widzeniu,
- osoby o zmiennym widzeniu.
5. Ze względu na rodzaj choroby:
- osoby z obniżoną ostrością,
- osoby z ograniczonym polem widzenia.
6. Ze względu na wielość chorób
- osoby tylko niewidome,
- osoby ze sprzężoną niepełnosprawnością (cukrzyca, SM, głuchoniewidomi).
Polska definicja opracowana przez Polski Związek Niewidomych rozróżnia osoby ze
względu na stopień uszkodzenia narządów wzroku:
1. Osoby niewidome  zalicza się do nich dzieci i dorosłych, którzy nic nie widzą od
urodzenia lub od tak wczesnego dzieciństwa, że nie pamiętają, aby kiedykolwiek
cokolwiek widzieli.
2. Osoby ociemniałe  zalicza się do nich wszystkich bez względu na wiek, którzy
posługiwali się wzrokiem lecz go utracili nagle lub stopniowo.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
8
3. Osoby szczątkowo widzące  zalicza się do nich ludzi, bez względu na wiek, którzy mają
bardzo dużą, lecz nie całkowitą utratę wzroku.
4. Osoby niewidome to takie, które mają orzeczony określony znaczny lub umiarkowany
stopień niepełnosprawności spowodowany chorobą narządu wzroku, niezależnie od czasu
zaistnienia ich powstania.
5. Osoba słabo widząca to ta, która mimo standardowej korekcji ma trudności
z planowaniem i/lub wykonaniem czynności, ale która może poprawić swoje
funkcjonowanie wzrokowe przez wykorzystanie pomocy optycznych i nieoptycznych,
dostosowanie otoczenia i/lub używanie technik związanych z poruszaniem się
w otoczeniu (A. Corn).
Brak wzroku powoduje:
- niemożność odbierania wrażeń wzrokowych, które są podstawą przebiegu spostrzeżeń
i postępu myśli,
- ograniczenie możliwości uczestniczenia w możliwościach życiowych,
- ograniczenie samodzielności,
- zmniejszenie możliwości rozwinięcia własnej osobowości,
- utrudnioną orientację przestrzenną i społeczną,
- zubożałe doznania uczuciowe, ograniczona możliwość uczenia i przystosowania
społecznego przez naśladownictwo,
- ograniczone zaspokojenie potrzeb psychicznych,
- uczucie osamotnienia,
- blokadę potrzeb poznania, niezależności, samodzielności,
- ograniczenie swobody ruchu,
- występowanie stanów frustracyjnych.
Głuchota i niedosłuch
Głuchota i niedosłuch  stopień utraty słuchu może być różny od lekkiego niedosłuchu
pełnej głuchoty:
1) lekki niedosłuch (mniej niż 40 decybeli)  ograniczenia w słyszeniu mowy,
2) umiarkowany niedosłuch (mniej niż 70 decybeli)  trudności w słyszeniu potocznej
mowy, jednak możliwy jej odbiór bez aparatu,
3) znaczny niedosłuch (70 90 decybeli)  konieczny jest odpowiedni aparat wspomagający
rozumienie mowy drogą słuchowa,
4) głuchota  (więcej niż 90 decybeli)  mowa potoczna nie jest rozumiana bez pomocy
aparatury i treningu słuchu.
Wady słuchu mogą być:
- dziedziczne (występują też u innych członków rodziny),
- wrodzone (np. w wyniku choroby matki w czasie ciąży),
- nabyte.
Najdotkliwszą konsekwencją głuchoty jest izolacja społeczna i osamotnienie.
Niesprawność fizyczna
Osoby z niepełnosprawnością narządu ruchu stanowią w Polsce niemal połowę populacji
osób niepełnosprawnych, można zatem powiedzieć, że dysfunkcje narządu ruchu stanowią,
obok innych rodzajów schorzeń, najczęstszą przyczynę niepełnosprawności w naszym kraju.
Pojęciem osoby niepełnosprawnej ze względu na dysfunkcje narządu ruchu określamy osoby
o ograniczonej sprawności kończyn górnych, dolnych lub kręgosłupa. Osoby z uszkodzeniem
anatomicznej budowy narządu ruchu  osoby te mają uszkodzenia kości i mięśni kończyn,
spowodowane urazami lub amputacjami.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
9
Osoby z niepełnosprawnością
fizycznÄ…
Osoby z zaburzeniami Osoby ze zdeformowanymi
czynności motorycznych narządami ruchu
Porażenie Niedowład
Rys. 1. Niepełnosprawność fizyczna
Osoby z zaburzeniami czynności motorycznych:
- porażenie  całkowite zniesienie czynności ruchowych (paraliż, bezwład )
- niedowład  częściowe zniesienie czynności ruchowych  obniżenie sprawności
i poprawności wykonywania ruchów, osłabienie ich siły, spowolnienie ruchów, itp.
Główne postacie porażenia lub niedowładu to:
- hemiplegia  połowiczne porażenia jednej strony ciała
- paraplegia  porażenie kończyn dolnych
- teraplegia (kwadroplegia)  porażenie wszystkich czterech kończyn
Osoby z deformacjami narządu ruchu  deformacje te objawiają się nieprawidłowościami
lub uszkodzeniami anatomicznej budowy narządu ruchu lub poszczególnych jego elementów.
Mogą one być spowodowane wadami wrodzonymi lub chorobami kości i mięśni narządu
ruchu, zwłaszcza chorobami reumatycznymi.
Problemy związane z niepełnosprawnością ruchową obejmują różnorodne aspekty życia
człowieka  od niedostosowania środowiska zewnętrznego do problemów jednostki.
Niemożność zaspokojenia wielu potrzeb, zwłaszcza potrzeby bezpieczeństwa
i niezależności może powodować stany stresowe i frustracyjne.
Niepełnosprawność psychiczna
Upośledzenie umysłowe charakteryzuje się istotnie niższym, niż przeciętnym, ogólnym
funkcjonowaniem intelektualnym z jednocześnie występującym ograniczeniem w zakresie
dwóch lub więcej spośród następujących umiejętności przystosowawczych: porozumiewania
się, samoobsługi, trybu życia domowego, uspołecznienia, korzystania z dóbr społeczno-
-kulturalnych, samodzielności, troski o zdrowie i bezpieczeństwo, umiejętności szkolnych,
organizowania czasu wolnego i pracy.
Według Światowej Organizacji Zdrowia, która przyjęła za kryterium podziału
upośledzenia umysłowego iloraz inteligencji wyróżniamy 4 stopnie upośledzenia:
- upośledzenie w stopniu lekkim (iloraz inteligencji 50 75),
- upośledzenie w stopniu umiarkowanym (iloraz inteligencji 35 50),
- upośledzenie w stopniu znacznym (iloraz inteligencji 20 35),
- upośledzenie w stopniu głębokim (iloraz inteligencji 0 20).
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
10
Przyczyny upośledzenia umysłowego:
- prenatalne  warunkuje upośledzenie umysłowe dziecka przed jego urodzeniem
(dziedziczne, wrodzone),
- postnatalne  powodujące upośledzenie umysłowe po urodzeniu (np. urazy
okołoporodowe, niedotlenienie).
Dzieci z upośledzeniem w stopniu lekkim wykazują niedostateczne zrozumienie treści,
swoje myśli wyrażają w sposób rozległy, używając często niewłaściwych wyrażeń.
Wypowiedzi ich nie mają logicznej spójności. Proces spostrzegania jest zwolniony i ma wąski
zakres, podobnie jest z koncentracją uwagi. Konsekwencją tego są trudności w wykonywaniu
zadań, które wymagają zwrócenia uwagi na kilka czynności jednocześnie. Charakterystyczna
dla tych dzieci jest również pamięć mechaniczna. W ich umyśle występuje zjawisko
perseweracji  czyli uporczywego powracania myślą do jakiegoś zagadnienia, przedmiotu,
które przestały być już aktualne. To zjawisko zaznacza się silniej przy zadaniach pisemnych
niż ustnych odpowiedziach. Pomimo upośledzonej zdolności myślenia abstrakcyjnego,
u dzieci tych zachowana jest zdolność nauczenia się mowy, a także czytania, pisania
i liczenia.
Terminem  upośledzenie umysłowe w stopniu głębszym obejmuje się stopień
umiarkowany i znaczny niepełnosprawności intelektualnej. Jednostki upośledzone w takim
stopniu mają bardziej zaburzoną funkcję receptorów i analizatorów. Zakłóceniu ulegają liczne
procesy psychiczne, np.: uwaga, pamięć, wyobraz
nia, myślenie i mowa. Szczególnie dotyczy
to możliwości spostrzegania otaczającej ich rzeczywistości. Zakres spostrzegania jest o wiele
większy niż u lekko upośledzonych. Dzieci te charakteryzuje: wolniejsze tempo
spostrzegania, słabsza pamięć, ubogi zasób słownictwa, myślenie konkretno-obrazowe, co
powoduje trudności w uogólnianiu i rozumieniu niektórych pojęć (np.: pojęć abstrakcyjnych:
czasu, przestrzeni, itp.).
U dziecka głębiej upośledzonego umysłowo istnieje jednak silna potrzeba
komunikowania się z otoczeniem. Pojęcie komunikowania się obejmuje różne formy
zachowania siÄ™ dziecka i jego relacji z otoczeniem. Dzieci te porozumiewajÄ… siÄ™ zgodnie ze
swymi możliwościami, tak za pomocą form słownych, jak i form bezsłownych. Ich
wypowiedzi są często bełkotliwe, zamazane. Pojawiają się agramatyzmy. Nie zawsze mowa 
jako instrument służący porozumiewaniu się  wykształca się należycie. Czasami jednak
pozostaje zachowane rozumienie, a niekiedy nawet i jego brak.
Z uwagi na duże opóz
nienia i zaburzenia mowy, szczególnego znaczenia nabierają
pozawerbalne sposoby komunikowania siÄ™ z otoczeniem, takie jak: gestowe, mimiczno-
-dotykowe, gestowo-dotykowe, mimiczno-wokalne, wokalno-gestowe, wokalno-dotykowe.
Znajomość tych sygnałów pozwoli zrozumieć potrzeby, dążenia, stany emocjonalne i relacje
na otrzymane polecenia.
Nabywanie umiejętności komunikacyjnych u dzieci upośledzonych jest trudne,
szczególnie wtedy, gdy w grę wchodzi naruszona sprawność ruchowa, wady sensoryczne,
brak rozumienia, czy też anatomiczne. Dzieci te mają trudności w opanowaniu mowy, nie
wysyłają one wystarczająco czytelnych sygnałów komunikacyjnych, słabo nawiązują
kontakty z spoza kręgu najbliższych lub nie nawiązują ich wcale. Dlatego należy uczyć je
takich sposobów komunikacji, które by były w pełni dla nich zrozumiane, i aby mogły za ich
pomocą nawiązywać stosowne do swych potrzeb i możliwości kontakty z najbliższymi.
Do prawidłowego przebiegu procesu uczenia się dzieci głębiej upośledzonych umysłowo,
bardzo ważne są sprawności, takie jak: odbieranie bodz
ców sensorycznych i ich integrowanie.
Sprawności te są często w małym stopniu opanowane, a ich uczenie się przebiega bardzo
wolno. Dziecko napotykając na niepowodzenia załamuje się i rezygnuje, wycofuje się
z wykonywania zadań. Taka sytuacja nie sprzyja ogólnej aktywności poznawczej jednostki
i jeszcze bardziej ogranicza jego możliwości rozwojowe. W tym przypadku ważna jest
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
11
metoda pozytywnego wzmacniania, czyli organizowania dziecku takiego środowiska,
w którym będą dominować nagrody, pochwały, w którym będzie osiągało sukcesy i będzie
akceptowane przez innych.
Pomimo wielu ograniczeń, dzieci z niepełnosprawnością intelektualną przejawiają
radość, wolę życia i zainteresowanie otoczeniem oraz potrzebę komunikowania się
i nabywania nowych doświadczeń.
Zaburzeniami osobowości występują u około 2,1%  18% populacji, częściej u ludzi
młodych i mężczyzn.
Podział zaburzeń osobowości (zgodnie z ICD  10):
1) Specyficzne zaburzenia osobowości  głęboko zakorzenione i utrwalone wzorce
zachowań (dotyczą myślenia, emocji, spostrzegania). Ujawniają się już w okresie
dzieciństwa lub dojrzewania i utrzymują się w okresie dorosłego życia.
Wyróżniamy wśród nich:
- osobowość paranoiczna  nadmierna wrażliwość na niepowodzenie i odrzucenie,
długotrwałe przeżywanie przykrości, podejrzliwość i tendencja do dostrzegania wszędzie
wrogości, nawracające i nieuzasadnione podejrzeniami dotyczącymi wierności seksualnej
partnera, stosowanie  spiskowej teorii do wyjaśniania wszelkich wydarzeń,
- osobowość schizoidalna  ograniczenie kontaktów z innymi ludz
mi, chłód emocjonalny,
mała zdolność do wyrażania uczuć i dostrzegania uczuć przeżywanych przez innych,
niepodejmowanie działań mających na celu poszukiwanie przyjemności, samotność, brak
wrażliwości na obowiązujące normy i zwyczaje społeczne,
- osobowość chwiejna emocjonalnie  tendencja do działań impulsywnych bez
uwzględniania konsekwencji tych działań , brak stabilności emocjonalnej, niezdolność do
planowania własnej przyszłości, skłonność do wybuchów gwałtownego gniewu
i gwałtownych zachowań. Tu też osobowość borderline.
- osobowość antyspołeczna (dyssocjalna)  nieliczenie się z normami społecznymi,
z uczuciami innych osób, lekceważeniem norm i zobowiązań społecznych, trudność
w utrzymywaniu stałych związków z innymi osobami, łatwość reagowania agresją
i zachowaniami gwałtownymi, nieadekwatnymi do sytuacji, niezdolność do przeżywania
poczucia winy,
- osobowość histeryczna  nadmierna ekspresja emocji, dramatyzowanie, podatność na
wpływy, płytka i chwiejna uczuciowość, nadmierna koncentracja na własnej osobie,
własnym wyglądzie. Często są to osoby egocentryczne, uwodzicielskie w zachowaniu
i manipulujące innymi przy osiąganiu własnych celów,
- osobowość obsesyjno-kompulsywna  nadmierna dokładność, skrupulatność,
powątpiewanie, ostrożność, nadmierna pedanteria i uległość wobec konwencji
społecznych, sztywność, upór, trudności w podejmowaniu decyzji, pojawianie się
natarczywych myśli lub impulsów,
- osobowość lękliwa  ciągłe i wszechogarniające poczucie napięcia i niepokoju, poczucie
niższości w stosunku do innych ludzi, niechęć do wchodzenia w bliższe związki z innymi
ludz
mi, poczucie społecznego nieprzystosowania.
- osobowość zależna  nieumiejętność podejmowania decyzji, nadmierna zależność od
bliskich i podporządkowanie im swoich potrzeb, zachęcanie innych do przejmowania
odpowiedzialności za swoje ważne decyzje życiowe, spostrzeganie siebie jako osoby
bezradnej, niekompetentnej, bezsilnej.
2) Zaburzenia nawyków i popędów (pozbawione wyraz
nej i racjonalnej motywacji
powtarzanie działań, które zazwyczaj szkodzą podmiotowi i innym osobom):
- patologiczny hazard  intensywny, trudny do opanowania popęd do gry,
- patologiczne podpalanie (piromania),
- patologiczne kradzieże (kleptomania).
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
12
Niemożność powstrzymania się od kradzieży przedmiotów niepotrzebnych, które są
następnie wyrzucane, oddawane lub kolekcjonowane. Kradzieże poprzedza narastające
napięcie, przechodzące w poczucie zadowolenia w czasie ich trwania.
3) Zaburzenia identyfikacji płciowej i preferencji seksualnych:
- transseksualizm  pragnienie bycia uznanym za osobę płci przeciwnej, niezadowolenie
z posiadania anatomicznych cech płciowych,
- transwestytyzm  nie występuje tutaj pragnienie trwałej zmiany płci,
- fetyszyzm  konieczność posiadania pewnych przedmiotów jako bodz
ców do
uzyskiwania pobudzenia oraz satysfakcji seksualnej,
- ekshibicjonizm,
- pedofilia,
- sadomasochizm.
Zaburzenia psychiczne to utrudnienia funkcjonowania społecznego i/lub psychicznego
jednostki, noszące znamiona cierpienia, zlokalizowane wokół objawu osiowego.
Zaburzenie psychiczne wg definicji w DSM  IV:  klinicznie znaczÄ…ce zachowanie lub
zespół czy wzorzec psychologiczny, który pojawia się u danej osoby i wiąże się
z cierpieniem, upośledzeniem (pogorszeniem w jednej lub wielu ważnych dziedzinach
funkcjonowania), znacznie zwiększonym ryzykiem śmierci, bólu, upośledzenia lub utraty
wolności. Dodatkowo ten objaw lub wzorzec nie może być po prostu zgodną z oczekiwaniami
reakcją na konkretne wydarzenia, takie jak na przykład śmierć ukochanej osoby (Gross,
McIlveen).
1. Psychozy endogenne  są wynikiem czynników wewnętrznych np. uszkodzenie mózgu,
wadliwy system przemiany materii:
- psychozy schizofreniczne,
- psychozy afektywne, np. cyklofrenia, paranoja, obłęd,
2. Egzogenne zaburzenia psychiczne uwarunkowane czynnikami zewnętrznymi,
np. związkami toksycznymi (alkohol, ołów).
3. Psychozy reaktywne  wywołane silnym urazem psychicznym.
4. Psychozy wieku inwolucyjnego  zwiÄ…zane z procesami starzenia siÄ™, np. melancholia
starcza, charakteropatia, starcza choroba Alzheimera.
5. Depresje np. wieku dojrzewania, poporodowa, starcza.
6. Zaburzenia wieku rozwojowego:
- zaburzenia destrukcyjne,
- zaburzenia emocjonalne,
- zaburzenia nawyków i odżywiania,
- zaburzenia rozwoju,
- zaburzenia identyfikacji z płcią.
7. Nerwice, np. neurastenia, histeria, nerwica lękowa, nerwica natręctw.
Schizofrenia
Ryzyko zachorowania na schizofrenię wynosi około 0, 85%. Statystycznie najczęściej
pojawia się pomiędzy okresem dojrzewania a 35 rokiem życia. Wśród czynników
predysponujących do zapadnięcia na tą chorobę wymienia się:
- czynniki genetyczne,
- czynniki przed  i okołoporodowe,
- czynniki psychodynamiczne i rodzinne,
- stresy i czynniki psychospołeczne.
Wyróżniamy trzy podstawowe (osiowe) objawy schizofrenii:
1. Autyzm  skupienie uwagi chorego na swoich przeżyciach wewnętrznych, co przyczynia
się do utraty kontaktu ze światem zewnętrznym.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
13
2. Zaburzenia życia uczuciowego  rozszczepienie i obniżenie uczuciowości wyższej; utrata
związków emocjonalnych z otoczeniem i pogłębianie autyzmu; reakcje emocjonalne stają
siÄ™ nieadekwatne.
3. Rozszczepienie osobowości  brak więzi pomiędzy poszczególnymi funkcjami
psychicznymi, np. paramimia, zaburzenia toku myślenia, ambiwalencja uczuć.
 10 tez o schizofrenii  informacje na podstawie materiałów Światowego Towarzystwa
Psychiatrycznego:
1. Schizofrenia jest chorobą i wymaga leczenia. Nikomu nie można przypisywać winy za
zachowanie.
2. Schizofrenia jest chorobą o wielu wymiarach i nie jest tylko chorobą mózgu. Przebieg
choroby jest bardzo różny.
3. Schizofrenia jest nie tylko chorobą, jest także doświadczeniem chorej osoby i grupy
najbliższej otaczającej tę osobę (zwłaszcza rodziny)  nierzadko łatwiej unieść ciężar
choroby niż wyzwolonych jej przebiegiem doświadczeń.
4. Schizofrenia nie jest chorobÄ… dziedzicznÄ…, nie wiadomo co jest przenoszone,
najprawdopodobniej sprzyjająca zachorowaniu cecha podatności a nie sama choroba.
5. Schizofrenia nie jest chorobą nieuleczalną i rokowanie jest zróżnicowane.
6. Jest schizofrenia  nie ma  schizofreników , zawsze obok chorych można dostrzec
zdrowe aspekty funkcjonowania u każdej chorej osoby.
7. Chory na schizofrenię nie przestaje być człowiekiem, osobą, obywatelem. Choroba nie
podważa człowieczeństwa chorych, nie narusza ludzkiej godności, nie ogranicza praw
(poza wyjątkowymi sytuacjami), nie pozbawia ani słabości ani talentów, choć może je
uwypuklać.
8. Chorzy na schizofrenię nie zagrażają innym bardziej niż osoby zdrowe.
9. Chorzy na schizofreniÄ™ oczekujÄ… szacunku, zrozumienia i pomocy.
10. Schizofrenia rzuca światło na pytania egzystencjalne o granice poznawalności świata
i własnych przeżyć, o granice między złudzeniem a rzeczywistością, o kryteria prawdy
i fałszu.
Choroby afektywne
Choroby afektywne to grupa zaburzeń psychicznych polegających na okresowym
występowaniu zaburzeń nastroju, emocji, aktywności w postaci zespołów depresyjnych,
a u niektórych również zespołów maniakalnych:
- choroba afektywna jednobiegunowa  występują tylko stany depresyjne, rzadziej tylko
maniakalne,
- choroba afektywna dwubiegunowa (cyklofrenia)  występują zespoły depresyjne
i maniakalne.
Cyklofrenia charakteryzuje się przemiennym występowaniem wyraz
nych okresów
depresji i manii, które mogą, ale nie muszą być przedzielane okresami bez zaburzeń. Objawy
psychotyczne występują głównie w okresach manii i objawiają się stałym pobudzeniem,
wygórowaną samooceną, nastawieniami wielkościowymi, nieprzemyślanym wydawaniem
pieniędzy, nierozważnymi kontaktami seksualnymi.
Zespoły zaburzeń psychicznych
Zespół psychoorganiczny  zespół objawów, które mogą powstać na skutek uszkodzenia
tkanki mózgowej. Czynniki powodujące jego powstanie mogą być różnorodne:
- zatrucie, np. alkoholem,
- zakażenie, np. zapalenie mózgu,
- uraz,
- zmiany niedokrwienne.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
14
Zespół psychoorganiczny dzieli się ogólnie na 3 typy:
1. Typ oligofreniczny  upośledzenie sprawności, powstaje bardzo wcześnie, przed lub
krótko po porodzie  inaczej upośledzenie umysłowe.
2. Typ otępienny  powstaje u człowieka, który sprawność posiada, dominuje obniżenie
sprawności intelektualnej i zaburzenia pamięci.
3. Typ charakterologiczny  dominują zmiany charakteru, natomiast obniżenie sprawności
intelektualnej może być niewielkie.
W symptomach tego zespołu można wyróżnić grupy objawów, które w różnym natężeniu
występują u wszystkich dorosłych:
- zaburzenia pamięci (dotyczą początkowo pamięci świeżej, póz
niej dochodzi do utraty
pamięci dawnej),
- obniżenie sprawności myślenia (dochodzi do niego z różnych przyczyn, najdłużej
pozostają te czynności, które były najlepiej wykształcone i najdłużej ćwiczone,
- zmiany życia uczuciowego (obniżenie uczuć wyższych, chwiejność uczuć, drażliwość,
wybuchowość),
- zmiany charakteropatyczne (niekorzystne zmiany charakteru),
- inne objawy np. odwrócenie rytmu dnia, nasilanie się pewnych objawów nocą.
W zależności od występowania i nasilenia objawów można wyróżnić:
- zespół psychoorganiczny otępienny,
- zespół psychoorganiczny charaketropatyczny.
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jaka jest definicja osoby niepełnosprawnej?
2. Jakie są poziomy niepełnosprawności?
3. Jakie przeżycia pojawiają się na skutek stania się osobą niepełnosprawną?
4. Jakie wyróżniamy rodzaje niepełnosprawności?
5. Jakie sÄ… podstawowe skutki braku wzroku dla osoby niewidomej?
6. Jakie są podstawowe skutki głuchoty dla osoby dotkniętej tą niepełnosprawnością?
7. Jakie są podstawowe skutki niepełnosprawności ruchowej?
8. Co oznacza termin upośledzenie umysłowe?
9. Jakie wyróżniamy rodzaje zaburzeń osobowości?
10. Jakie sÄ… osiowe objawy schizofrenii?
11. Jakie są przyczyny otępienia?
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Określ następstwa  konsekwencje niepełnosprawności na trzech poziomach.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się z literaturą dotycząca problemów osób niepełnosprawnych,
2) okreslić ograniczenia osób niepełnosprawnych na poziomie biologicznym,
psychologicznym i społecznym,
3) opracować wyniki swojej pracy w formie tabeli,
4) zaprezentować wyniki swojej pracy na forum grupy,
5) wziąć udział w podsumowaniu ćwiczenia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
15
Wyposażenie stanowiska pracy:
- pozycje literatury na temat osób niepełnosprawnych (ewentualnie komputer z dostępem
do Internetu),
- arkusze papieru,
- mazaki,
- tablica,
- magnesy,
- wzór tabeli:
Rodzaj Konsekwencje
biologiczne społeczne psychologiczne
niepełnosprawności
SENSORYCZNA
1.
USZKODZENIE NARZ
DU
WZROKU
2.
USZKODZENIE
NARZ
DU SA
UCHU
FIZYCZNA
PSYCHICZNA
Ćwiczenie 2
Korzystając z informacji zawartych w Poradniku dla ucznia oraz z dostępnej literatury
dokonaj charakterystyki możliwości osób z różnymi stopniami upośledzenia umysłowego.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się z literaturą dotyczącą osób upośledzonych umysłowo,
2) dokonać wyboru cech charakteryzujących osoby niepełnosprawne z uwzględnieniem ich
stopnia niepełnosprawności pod kątem:
- umiejętności interpersonalnych,
- wyrażania emocji,
- komunikacji,
- zdolności do samoobsługi,
- zdolności uczenia się,
- zdolności do pracy
3) opracować materiał w tabeli przypisując zdolności i umiejętności do stopnia
upośledzenia:
- lekkiego,
- umiarkowanego,
- znacznego,
- głębokiego,
4) zaprezentować wyniki swojej pracy na forum grupy,
5) wziąć udział w podsumowaniu zajęć.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
16
Wyposażenie stanowiska pracy:
 pozycje literatury na temat osób upośledzonych umysłowo (ewentualnie komputer
z dostępem do Internetu),
 arkusze papieru,
 mazaki,
 tablica, magnesy.
Ćwiczenie 3
Rozpoznaj i określ rodzaj niepełnosprawności na podstawie opisu przypadku.
Opis przypadku
Pan Krzysztof ma 73 lata, jest emerytowanym pracownikiem naukowym uniwersytetu.
Przez wiele lat pracował jako wykładowca matematyki, uzyskał tytuł doktora habilitowanego.
W wieku 65 lat przeszedł na emeryturę, wolny czas spędzał na podróżach i lekturze,
prowadził bogate życie towarzyskie  miał grupę dobrych znajomych, z którymi grywał
w brydża. Obecnie został przywieziony do szpitala przez Pogotowie Ratunkowe, gdyż
przewrócił się w mieszkaniu. Ponieważ nie był w stanie się podnieść, żona pana Krzysztofa
wezwała lekarza.
Pan Krzysztof sprawiał wrażenie osoby zagubionej. Nie wiedział gdzie się znajduje
(mówił:  dworzec ), nie pamiętał aktualnej daty ( 1976 ), błędnie podawał własne dane
osobowe. Poproszony o podpis przy przyjęciu do szpitala nie potrafił użyć długopisu. Nie
pamiętał też imienia swojej żony  twierdził, że umarła kilka lat temu, nie poznawał osoby
stojącej obok. Na proste pytania:  czy boli?  czy chce się panu pić? potrafił udzielić
odpowiedzi  tak lub  nie . Przy bardziej skomplikowanych odpowiadał  nie wiem lub
milczał. Podczas badania leżał spokojnie, jego twarz pozostawała bez wyrazu.
Żona pacjenta przypomniała sobie, że około 5 lat po przejściu na emeryturę pan
Krzysztof stał się bardziej nerwowy. Szczególnie irytował go  nieporządek i bałagan
w domu . Objawiało się to tym, że  ciągle coś nie było na swoim miejscu . Pacjent często nie
mógł znalez
ć okularów, pantofli, zegarka. Stopniowo przestał widywać się ze znajomymi,
twierdził, że  rozmowy go męczą . Nie wykazywał dawnego zainteresowania polityką,
przestał czytać książki. Wolny czas spędzał na spacerach. Niestety, trzy lata temu zabłądził
w pobliskim parku, trafił do domu dzięki spotkanej sąsiadce. Po tym zdarzeniu nie wychodził
sam z domu,  bo można łobuzów w parku spotkać . Spędzając czas w domu stawał się coraz
bardziej bezczynny, stracił wszelkie zainteresowania.  Siedział tylko w fotelu i myślał, nic nie
mówił . Stopniowo utracił zdolność do posługiwania się sztućcami, nie poznawał swoich
dzieci. Około pół roku przed przyjęciem do szpitala u chorego wystąpił silny lęk, twierdził, że
w domu są złodzieje, próbował uderzyć swoją żonę.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się z opisem przypadku,
2) wynotować te zachowania, które można uznać za chorobowe,
3) zakwalifikować rodzaj niepełnosprawności, wykorzystując wiedzę zawartą w materiałach
dla ucznia,
4) przeanalizować objawy różnych chorób i zidentyfikować chorobę,
5) uporządkować zapisy,
6) zaprezentować wyniki swojej pracy na forum grupy,
7) wziąć udział w podsumowaniu ćwiczenia  zwrócić uwagę na zespół objawów,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
17
Wyposażenie stanowiska pracy:
- pozycje literatury na temat rodzajów niepełnosprawności i typów chorób, (ewentualnie
komputer z dostępem do Internetu),
- arkusze papieru,
- mazaki,
- tablica,
- magnesy.
Ćwiczenie 4
Rozpoznaj objawy choroby psychicznej na podstawie opisu przypadku.
Opis przypadku
Marcin zawsze był idealnym dzieckiem, spokojnym, grzecznym i wrażliwym. Nie
sprawiał problemów wychowawczych, w szkole uczył się dobrze aż poszedł do liceum.
Według matki tam przestał się uczyć, wolał godzinami grać na gitarze. Siedział sam w pokoju
i brzdąkał. Nigdy nie miał zbyt wielu kolegów, w liceum właściwie z nikim nie utrzymywał
znajomości. Gdy zaczął opuszczać zajęcia, interweniował wychowawca klasy, sugerując, że
chłopak może przyjmować narkotyki. Matka nigdy nie znalazła żadnych dowodów na
uzależnienie syna, on sam także zaprzeczał. Gdy nie przeszedł z III do IV klasy, matka
Marcina zdecydowała się załatwić mu indywidualny tok nauki. Chłopak podszedł do tego
obojętnie. Stwierdził tylko, że  dla niego liczy się tylko muzyka, ona go wypełnia . Jeszcze
więcej czasu poświęcał grze na gitarze, równocześnie matka pacjenta zauważyła, że coraz
gorzej mu wychodziło  grał bez ładu i składu, taką kocią muzykę . Po około pół roku
bezskutecznych prób zarzucił naukę w liceum. Stał się bezczynny,  nawet grać już mu się nie
chciało, siedział tylko w swoim pokoju, palił papierosy i rozmyślał . Budziło to irytację
rodziców   ojciec mu powiedział, że jak się nie chce uczyć, to niech się do jakiej roboty
wez
mie . Nie zmieniło to zachowania Marcina. Ostatnie pół roku spędzał w swoim pokoju,
wychodząc tylko aby zjeść i do toalety. Nie rozmawiał z nikim, zapytany o cokolwiek mówił
 nie wiem lub milczał. W jego pokoju panował bałagan  porozrzucane śmieci, niedopałki,
resztki jedzenia.
Kilka dni przed wizytą u psychiatry Marcin zaczął zachowywać się inaczej. Rodzice
zauważyli, że często podchodzi do okna i obserwuje przejeżdżające przed domem
samochody. W swoim pokoju pozasłaniał szczelnie okna, nie otwierał ich nawet podczas
upałów. W nocy świecił światło, nie spał. Pytał się rodziców, czy nie mogliby się
przeprowadzić w spokojniejsze miejsce. Zaniepokojona matka zawiozła Marcina do lekarza.
W trakcie rozmowy z lekarzem niechętnie opowiadał o sobie, stale się uśmiechał bez
powodu. Nie potrafił podać aktualnej daty, stwierdził, że  nie interesuje się tym .
W rozmowie często gubił temat, przerywał w pół zdania. Zapytany o swoje zachowanie
w ciągu ostatnich kilku dni powiedział, że boi się o swoje życie. Był pewien, że samochody
specjalnie jeżdżą pod jego oknami, że jest śledzony, a odpowiedzialny za całą sytuację jest
sąsiad. Słyszał głos sąsiada, jak naradzał się z innymi ludz
mi i knuł spisek pod oknami
mieszkania. Marcin nie powiedział nikomu o swoich problemach  podejrzewał bowiem, że
 w domu sąsiad założył podsłuchy .
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się z opisem przypadku,
2) wynotować te zachowania, które można uznać za chorobowe,
3) przeanalizować objawy różnych chorób psychicznych i zidentyfikować chorobę,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
18
4) zaprezentować wyniki swojej pracy na forum klasy,
5) wziąć udział w podsumowaniu ćwiczenia  zwrócić uwagę na zespół objawów
charakteryzujÄ…cych konkretnÄ… chorobÄ™ psychicznÄ….
Wyposażenie stanowiska pracy:
- pozycje literatury na temat chorób psychicznych (ewentualnie komputer z dostępem do
Internetu),
- arkusze papieru,
- mazaki,
- tablica,
- magnesy.
4.1.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) scharakteryzować poszczególne rodzaje niepełnosprawności?
ðð ðð
2) określić konsekwencje niepełnosprawności?
ðð ðð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
19
4.2. Potrzeby człowieka i skutki ich niezaspokojenia
4.2.1. Materiał nauczania
Rodzaje i typologia potrzeb człowieka
Pewne rodzaje potrzeb odczuwane sÄ… w tym samym zakresie przez wszystkich ludzi,
np. potrzeby biologiczne (jedzenia, fizjologiczne). Potrzeby społeczne to te, które odczuwają
członkowie wielu różnych grup społecznych i o których społeczeństwo sądzi, że w ich
zaspokojeniu muszą jednostce dopomóc instytucje publiczne, np. potrzeby edukacyjne,
ochrony zdrowia, potrzeby powołania instytucji leczących narkomanów. Jednocześnie każdy
człowiek posiada potrzeby indywidualne, co jest związane z niepowtarzalnością rozwoju
fizycznego, psychospołecznego i kulturowego jednostki. Znajomość własnych potrzeb
umożliwia jednostce lepsze, bardziej sprawne kierowanie swoim życiem. Można przyjąć, że
potrzeby stale ulegają przemianom. Przeobrażeniom ulegają zwłaszcza procesy zaspokajania
potrzeb i formy, w jakich potrzeby objawiajÄ… siÄ™.
W literaturze brak do tej pory jednej, zgodnie przyjętej definicji terminu potrzeba.
Najczęściej autorzy posługują się definicją ujmującą potrzebę jako  brak czegoś
wprowadzający jednostkę w niepożądany stan, będący zwykle motywem do działania
w kierunku zmiany tego stanu, czyli zaspokojenia potrzeby .
Cechy potrzeb:
- uruchamiajÄ… motywacjÄ™ przedmiotowÄ… (zaspokojenie = posiadanie przedmiotu
pożądania) oraz psychiczną (zaspokojenie pragnień, dążeń sfery emocjonalnej),
- stanowią siłę napędową lub hamującą aktywność człowieka,
- pomagają wyznaczać cele,
- są siłą mobilizującą do poszukiwania prawdy,
- są uwarunkowane kulturowo lub biopsychicznie, czyli  inaczej mówiąc  pomiędzy
odczuwaniem braku a potrzebÄ… stojÄ… czynniki kulturowe i biopsychiczne.
Tabela 2. Klasyfikacje dychotomiczne potrzeb.
Lp. Autor klasyfikacji Rodzaje potrzeb
1. A. Maslow niedostatku rozwoju
2. W. Szewczuk pierwotne wtórne
3. K. Obuchowski powszechne indywidualne
4. T. Tomaszewski obiektywne subiektywne
5. A. Kamiński społeczne jednostkowe
6. S. Rubinsztejn materialne duchowe
7. Z. DÄ…browski) pozytywne negatywne
Potrzeby leżą u podstaw wszystkich ludzkich zachowań. W swojej koncepcji Abraham
Maslow ukazuje nam hierarchię potrzeb. Istotą podziału jest wyróżnienie potrzeb niedostatku
i potrzeb rozwoju, wzrostu.
Tabela 3. Hierarchia potrzeb według Maslowa.
1. potrzeby estetyczne (np. odczuwanie piękna)
Góra hierarchii 2. potrzeby wiedzy i zrozumienia (np. posiadanie wiedzy o świecie)
3. potrzeby samourzeczywistnienia (np. twórczości, ekspresji)
4. potrzeby szacunku i uznania (np. dominacji, sławy, respektu)
5. potrzeby przynależności i miłości
Dół hierarchii
6. potrzeby bezpieczeństwa (np. opieki i oparcia, braku lęku)
7. potrzeby fizjologiczne (np. jedzenia, odpoczynku, seksualne)
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
20
Zaspokojenie potrzeb niższego rzędu (z dołu hierarchii) cechuje następująca
prawidłowość: im więcej działań na rzecz ich zaspokojenia tym ich mniejsze nasilenie
(potrzeby te wynikają więc z niedostatku). Natomiast zaspokojenie potrzeb z samej góry
hierarchii np. samorealizacji, powiększa obszar dalszych możliwych działań i powoduje
nasilenie potrzeby.
Przyczyny niezaspokojenia potrzeb
Wyróżniamy dwa rodzaje przeszkód:
a) bezwzględne  wspólne dla wszystkich osób okoliczności uniemożliwiające zaspokojenie
danej potrzeby, np. brak miejsc pracy dla osób niepełnosprawnych prowadzi do
niezaspokojenia potrzeb materialnych, psychicznych i społecznych,
b) względne  dotyczą tylko jednostek, które:
- sÄ… nieprzystosowane,
- nie potrafią zmienić sposobu zaspokojenia danej potrzeby,
- Å‚atwo rezygnujÄ….
Niezaspokojenie potrzeb psychospołecznych niesie za sobą następujące skutki:
- dominantÄ™ niezaspokojonej potrzeby,
- wyparcie ze świadomości,
- zaspokojenie w wyobraz
ni,
- fiksacja  sztywny upór,
- rezygnacja,
- antyspołeczne wypaczenie osobowości,
- choroby (np. somatyczne, nerwice),
- uzależnienia.
Potrzeby w różnych fazach rozwojowych
Wiek stanowi zmienną, która decyduje o generowaniu się nowych potrzeb,
a przeobrażaniu już istniejących, a także o zmianie sposobu zaspokajania ich i udziału
jednostki w tym procesie. Sprawia to, iż w różnych fazach swojego życia człowiek dąży do
zaspokojenia nieco odmiennych potrzeb.
Potrzeby dzieciństwa
Potrzeby dzieciństwa najbardziej uwidaczniają się w początkowych okresach życia
człowieka. Są to:
1) potrzeba przywiązania (bliskość fizyczna, a potem psychiczna),
2) potrzeba aktywności przedmiotowej w środowisku,
3) potrzeba eksperymentowania różnych ról społecznych,
4) potrzeba odczuwania własnego wzrastania i rozwoju,
5) potrzeba aktywności własnej i odnoszenia w niej sukcesów,
6) potrzeba własnej niezależności w działaniu i stosunkach z innymi (potrzeba poczucia
autonomii i samokontroli).
Potrzeba przywiÄ…zania
Potrzeba ta pojawia się już w okresie noworodkowym i jest charakterystyczna dla całego
dzieciństwa. Przejawia się w dążeniu do posiadania kogoś bliskiego, kto stale będzie
utrzymywał kontakt z dzieckiem. Potrzebę tą można zaspokoić poprzez właściwą opiekę,
która polega między innymi na:
- koncentrowaniu uwagi na dziecku,
- przemawianiu do dziecka z pozytywnÄ… intonacjÄ…,
- wykonywaniu ruchów i gestów np. głaskanie,
- fizycznym, bezpośrednim kontakcie z matką.
Niezaspokojenie potrzeby dziecko sygnalizuje poprzez płacz. Potrzeba przywiązania jest
dla dziecka tak samo ważna jak pokarm czy ciepło. Brak lub niewłaściwa opieka matki (lub
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
21
innej stałej opiekunki) może doprowadzić do ciężkich zaburzeń somatycznych, regresji formy
zaspokojenia tej potrzeby. U dziecka w wieku 6 12 miesięcy rozłąka z matką wywołuje często
emocjonalne poczucie odrzucenia, co z kolei powoduje zahamowanie czynności ruchowych
i motorycznych. Przywiązanie uczuciowe jest bowiem warunkiem stałości, bezpieczeństwa
i wzmacnia siły dziecka, przyczyniając się do wzrost jego aktywności własnej.
Zaspokojenie potrzeby przywiązania, a więc przynależności i miłości, jest szczególnie
istotne dla dziecka chorego, niepełnosprawnego, dla którego zachowanie rodziców jest
potwierdzeniem ich miłości.
Potrzeba aktywności przedmiotowej w środowisku
Aktywność małego dziecka ogranicza się początkowo do najbliższego środowiska,
w którym uczy się bawiąc, manipulując różnymi przedmiotami i zabawkami. Otoczenie
poznaje za pomocą zmysłów smaku, dotyku, węchu i wzroku. Postępujący rozwój dziecka
sprawia, iż dąży ono do kontaktu z innymi osobami, do poznawania własnego najbliższego
otoczenia. Niezaspokojenie tej potrzeby aktywności powoduje negatywne skutki w dalszym
rozwoju dziecka. Ograniczenie kontaktu z rówieśnikami, mały dostęp do przedmiotów
(np. zabawek) może doprowadzić do powstawania problemów. Dziecku należy bowiem
zapewnić, odpowiednio do wieku, stymulację bodz
cowÄ….
Potrzeba eksperymentowania różnych ról społecznych
Zabawa przez naśladowanie sprawia, że dziecko uczy się różnych ról społecznych. Wraz
z rozwojem dziecka charakter zabaw ulega zmianie. StajÄ… siÄ™ one bogatsze, bowiem dziecko
umiejscawia w nich swoje własne doświadczenia z kontaktów z innymi, ich zachowania,
słowa. W niektóre role dziecko wchodzi bezpośrednio, np. brata, przedszkolaka, kolegi,
chorego. Do pełnieni tych ról musi się przygotować, a więc zaspokojenie potrzeby
eksperymentowania różnych ról warunkuje rozwój społeczny dziecka.
Potrzeba odczuwania własnego wzrastania i rozwoju
Poczucie własnego wzrostu i rozwoju stanowi podstawę do zadowolenia, do uzyskania
samodzielności w zaspokajaniu swoich potrzeb. Jest warunkiem akceptacji siebie, co sprzyja
z kolei powstawaniu pozytywnych interakcji z innymi ludz
mi.
Potrzeba aktywności własnej i odnoszenia w niej sukcesów
Realizacja tej potrzeby przypada na wiek 3 7 lat. Następuje wzrost samodzielności
dziecka, która początkowa powinna być wspomagana przez opiekuna. Podejmowanie
aktywności kończących się sukcesem jest bardzo ważne dla dalszego rozwoju dziecka,
ponieważ stanowi czynnik mobilizujący do dalszego działania. Akceptacja buduje poczucie
własnej wartości i zaspokaja potrzebę bezpieczeństwa. W związku z tym należy szanować
prawa dziecka do jego dziecka do jego własności osobistej, dotrzymywać obietnic, szanować
godność dziecka.
Potrzeba własnej niezależności w działaniu i stosunkach z innymi
Dziecko najczęściej nie jest w stanie samodzielnie zaspokoić swoich potrzeb. Korzysta
więc z pomocy innych bliskich osób. Jednocześnie pragnie stać się choć w niewielkim
stopniu niezależne. Uniemożliwienie dziecku realizacji tej potrzeby, wyręczanie dziecka
i ograniczanie swobody powoduje silne reakcje emocjonalne (płacz, krzyk, ucieczkę). Może
też w efekcie doprowadzić do utraty zaufania do siebie i własnych sił, zahamować
samodzielność dziecka. Potrzeba ta pojawia się na różnych etapach życia dziecka. Jej
realizację ogranicza między innymi nadopiekuńcza postawa rodziców. Aby umożliwić
dziecku jej zaspokojenie należy rozwijać jego samodzielność, dać mu nią się cieszyć oraz nie
hamować poczucia niezależności.
Zaspokojenie potrzeb dziecka i generowanie nowych możliwe jest dzięki właściwej
opiece, która zależy od jakości uczuciowego stosunku do dziecka. Blokada w ich
zaspokojeniu prowadzi do zaburzeń w zachowaniu dziecka, a w konsekwencji znajduje wyraz
w ujemnych rysach osobowości.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
22
Potrzeby dziecka niepełnosprawnego:
1. Potrzeba akceptacji przez rodziców i pewność, że są oni z dziecka zadowoleni.
2. Potrzeba kontaktów z innymi dziećmi  rówieśnikami zarówno sprawnymi jak
i niesprawnymi. Przyczynia się to do rozwoju psychicznego i społecznego dziecka.
3. Potrzeba opieki, pomocy przy równoczesnym zapewnieniu samodzielności. Jej
zaspokojenie wymaga pozytywnej postawy rodzicielskiej, niewyręczającej dziecka
w wykonywaniu wszystkich czynności lub nadmiernie wymagającej. Możliwości dziecka
dzięki pozostawieniu mu pewnych obszarów samodzielności podlegać będą
wzmocnieniu.
4. Potrzeba niezależności  uszanować należy potrzebę niezależności i wspierać dążenia do
uniezależnienia się od opiekunów  rodziców pod jakimś względem, przy uwzględnieniu
możliwości dziecka.
5. Potrzeba uznania. Dziecko niepełnosprawne jak każde inne potrzebuje uznania dla siebie
samego okazywanego przez najbliższych, opiekunów. Uznanie to może być wyrażane
w chwaleniu nawet najdrobniejszych osiągnięć dziecka, w budzeniu pewności, że
dziecko jest dla nich ważne z tego powodu, że po prostu jest.
Najważniejszą i jednocześnie najtrudniejszą w realizacji jest potrzeba akceptacji dziecka
niepełnosprawnego. Opieka i wychowanie dziecka niepełnosprawnego są pełne napięć
i niepokojów. Jednakże jej pełnienie bez pełnej akceptacji powoduje wystąpienie silnego
konfliktu wewnętrznego, mającego nieuchronny, a przy tym negatywny wpływ na
funkcjonowanie psychiczne i społeczne rodziców oraz rozwój dziecka, zaburzając jego
motywację do wzrostu oraz osłabiając i opóz
niajÄ…c efekty rehabilitacji.
Tabela 4. Wskaz
niki akceptacji dziecka niepełnosprawnego.
Obszar zachowania Kategoria zachowania
Wewnętrzna zgoda rodziców na
- zdawanie sobie sprawy z niepełnosprawności dziecka,
indywidualny, powolniejszy przebieg
- akceptowanie odmienności społecznej rodziny,
rozwoju dziecka
Poznanie i zrozumienie potrzeb
- dostrzeganie jego pozytywnych cech,
dziecka
- rozwijanie potencjałów dziecka,
- umiejętne reagowanie na niewłaściwe zachowanie,
Konstruktywna praca nad rozwojem
- stosowanie adekwatnych do poziomu rozwoju i stopnia
dziecka
niepełnosprawności dziecka metod rehabilitacji,
- wymagania dostosowane do możliwości dziecka,
- dostrzeganie nowych cech w zachowaniu i rozwoju dziecka,
- dostosowanie formy kształcenia do potencjału intelektualnego
dziecka,
Pozytywne uczucia
- obdarowywanie dziecka uczuciem miłości,
- dążenie do kontaktu z dzieckiem,
Rozwijanie przez rodziców własnych
- zdolność do odpoczynku i realizacji własnych zainteresowań
potencjałów
i innych celów życiowych bez poczucia winy.
Mechanizmy psychologiczne funkcjonowania osoby niepełnosprawnej
Jednostka przystosowując się do zaistniałego w jej organizmie uszkodzenia
somatycznego przechodzi przez następujące etapy:
1) szok   To nie ja ,
2) oczekiwanie poprawy   Jestem chory, ale wyzdrowiejÄ™ ,
3) lament   Wszystko jest stracone ,
4) obrona A (zdrowa)   Idę do przodu, bez względu na to , sprzyja rozwiązywaniu
problemów,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
23
5) obrona B (neurotyczna)  czasowo obniża napięcie emocjonalne, związane
z uświadamianiem sobie defektu ciała, w wyniku zastosowania różnych mechanizmów
obronnych, nie prowadzi ani do rozwiÄ…zania problemu, ani do poprawy funkcjonowania
psychologicznego,
6) przystosowanie   To jest trudne, ale nie takie znów złe .
Potrzeby osób starszych
Proces starzenia się uwarunkowany jest w znacznym stopniu przez kształt życia jaki
wiódł człowiek w dorosłym życiu. Aktywny tryb życia sprawia, że pierwsze oznaki starzenia
się pojawiają się znacznie póz
niej niż u jednostek prowadzących monotonny i bierny tryb
życia.
Na samopoczucie człowieka wpływają również: dobry stan zdrowia, silne ciało,
sprawność umysłowa. Trudno więc określić jednolity model potrzeb człowieka starszego.
Potrzeby każdego człowieka ulegają wraz z wiekiem zmianom w zakresie:
- siły występowania potrzeb  niektóre są odczuwane bardziej intensywnie (np. potrzeba
samourzeczywistnienia) inne zaś słabną nie mając takiego znaczenia jak w poprzednich
okresach życia,
- możliwości zaspokajania potrzeb, na które ma wpływ system wartości, słabnące
motywacje,
- sposobów zaspokojenia potrzeb, gdyż zmianie ulega sytuacja życiowa człowieka,
np. z powodu zaprzestania pracy zawodowej, ograniczenia kontaktów społecznych.
Szczególnego znaczenia w życiu człowieka starszego nabierają potrzeby
psychospołeczne:
1. Potrzeba przynależności (integracji, towarzystwa). Zaspokajana przez:
- kontakty z innymi osobami,
- więz
z dawnym środowiskiem,
- identyfikację z nowym środowiskiem,
- dobre stosunki z rodzinÄ…,
- miejsce osoby starszej w rodzinie.
2. Potrzeba użyteczności i uznania. Zaspokajana przez:
- dodatkowe zatrudnienie na emeryturze,
- wykonywanie różnych zajęć na rzecz rodziny,
- udział w formach aktywności społecznej,
- subiektywnie dobrą ocenę własnej sytuacji.
3. Potrzeba niezależności. Zaspokajana przez:
- samodzielność ekonomiczną,
- niezależność przestrzenną,
- możliwość decydowania o ważnych dla siebie sprawach.
4. Potrzeba bezpieczeństwa (fizycznego, psychicznego). Zaspokajana przez:
- oparcie w rodzinie i poza niÄ…,
- doznawanie opieki ze strony bliskich osób,
- znajomość miasta i funkcjonowanie w nim,
- zdrowie i dobre samopoczucie we własnym mieszkaniu i osiedlu,
- korzystanie z pomocy instytucji.
5. Potrzeba satysfakcji życiowej. Zaspokajana przez:
- zadowolenie z własnego miejsca w środowisku,
- adaptacjÄ™ do zmiennych
- szacunek otoczenia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
24
Mechanizmy identyfikowania problemów
Brak zgodności pomiędzy możliwościami człowieka, a stawianymi mu wymaganiami
przez otoczenie rodzi sytuacje problemowe. Ich przyczyny zwiÄ…zane sÄ… z:
- brakiem równowagi w procesie zaspokajania potrzeb,
- niesprzyjającymi okolicznościami wynikającymi, np. ze stanu zdrowia, miejsca
zamieszkania,
- nadmiernymi oczekiwaniami lub ich brakiem ze strony otoczenia,
- brakiem aspiracji, dążeń ze strony osoby do zmiany swojej sytuacji życiowej,
- brakiem umiejętności, zdolności radzenia sobie w sytuacji trudnej,
- zakłóceniami w procesie zaspokajania potrzeb, np. opóz
nienie w zaopatrzeniu
ortopedycznym.
Identyfikacja problemów w obszarze pracy socjalnej wymaga zastosowania technik
służących rozpoznawaniu potrzeb, wśród których wyróżniamy obserwację, rozmowę,
wywiad, analizę dokumentów. Jedną z najczęściej stosowanych technik rozpoznawania
problemów, głównie osób niepełnosprawnych jest połączony z aktywnym słuchaniem
wywiad. Technika ta polega na kierowanej rozmowie, w której biorą udział co najmniej dwie
osoby: prowadzÄ…cy wywiad i respondent. Celem wywiadu jest uzyskanie informacji
potrzebnych do poznania i zrozumienia sytuacji klienta, aby w konsekwencji udzielić mu
właściwej pomocy.
Warunki skutecznego przeprowadzenia wywiadu jako rozmowy:
- jasno określone cele rozmowy,
- używanie języka dostosowanego do poziomu respondenta (podopiecznego),
- otwartość i akceptowanie podopiecznego,
- empatia,
- wiarygodność,
- używanie niewerbalnych sposobów komunikowania się,
- zapewnienie możliwości wyboru miejsca rozmowy przez podopiecznego,
- aktywne słuchanie, pozwolenie na swobodne wypowiedzi bez przerywania,
- kierowanie rozmowÄ… przez przeprowadzajÄ…cego rozmowÄ™.
Osoba prowadząca rozmowę powinna posiadać następujące umiejętności:
- skupiania się i słuchania,
- odzwierciedlania uczuć,
- parafrazowania,
- zadawania pytań (rzeczowych, jasnych),
- podsumowania rozmowy.
Aktywne słuchanie polega na zachęcaniu rozmówcy do szerszego ujawniania siebie,
swoich doświadczeń oraz zapamiętywanie informacji przekazywanych przez mówiącego.
Zdarza się, że pod wpływem emocji (np. lęku, gniewu) rozmówca traci główny wątek
wypowiedzi, gubi się, wówczas, dzięki uważnemu słuchaniu możemy powrócić do
porzuconego toku rozmowy. W celu skutecznego rozpoznawania problemów podopiecznego
ważna jest umiejętność łączenia wielu technik rozpoznawania potrzeb np. rozmowa połączona
z aktywnym słuchaniem i obserwacją.
Problem społeczny oznacza zjawiska o średnim zasięgu, które są dotkliwe dla ludzi
i przez to negatywnie przez nich oceniane. W celu ich usunięci konieczna jest zbiorowa
interwencji społeczna. Problem społeczny to także rozbieżność między tym co jest, a tym
czego by się chciało. Dla wyjaśnienia jego istoty stosuje się wiele koncepcji i założeń.
Problem społeczny można postrzegać jako rezultat:
- patologii społecznej,
- dezorganizacji społecznej,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
25
- konfliktu wartości,
- dewiacji,
- opinii publicznej,
- wystÄ…pienia wielu przyczyn.
y
ródłem problemów społecznych jest organizacja społeczna i sposób działania instytucji
w kilku ważnych procesach:
- dystrybucji dóbr i usług,
- alokacji pracy,
- zapewnienia ochrony i bezpieczeństwa,
- edukacji i dostępu do informacji,
- zapewnienia opieki zdrowotnej.
Wyróżniamy dwa typy problemów społecznych:
- warunki, zjawiska i sytuacje naruszające normy i wartości społecznie akceptowane,
- społecznie generowane warunki, sytuacje wywołujące psychiczne i materialne straty
pewnej części populacji.
Najważniejsze problemy społeczne osób niepełnosprawnych związane są z:
- brakiem możliwości włączenia się lub całkowitego powrotu do czynnego życia
(głównym powodem są bariery architektoniczne, urbanistyczne i komunikacyjne),
- wysoce niewystarczajÄ…cÄ… pomocom w zakresie rehabilitacji medycznej, zaopatrzenia
w sprzęt ortopedyczny i pomocniczy, rehabilitacji społecznej i zawodowej (brak pracy
dla osób niepełnosprawnych, niezależnie od stopnia niepełnosprawności).
Polskie współczesne problemy społeczne:
- patologie społeczne,
- uzależnienia (alkoholizm, narkomania),
- zachowania patologiczne (dezorganizacja rodziny  rodziny problemowe, dysfunkcyjne),
- bezrobocie,
- bieda, bezdomność,
- neurozy i choroby psychiczne,
- problemy ludzi starych,
- trudności adaptacyjne okresu transformacji,
- bierność i bezradność, niski poziom zaradności i gotowości do samopomocy,
- niski poziom świadomości ekologicznej,
- konflikty społeczne oraz mała umiejętność ich rozwiązywania.
Mechanizmy identyfikowania problemów społecznych to:
- odwoływanie się do opinii publicznej,
- odwoływanie się do ekspertów,
- odwoływanie się do osób o znaczącej pozycji społecznej,
- odwoływanie się do ruchów i organizacji społecznych.
Patologie społeczne
Patologia, jako zjawisko, występuje w różnych grupach ludzkich i jest ściśle związana
z rozwojem społeczeństw. Początkowo termin patologia (z gr. pathos  cierpienie, logos 
nauka) był używany w medycynie, a dopiero w końcu XIX wieku zaczęto odnosić go do
zjawisk społecznych. Wykorzystano wówczas ten termin do określania działań ludzkich
przeciwstawnych ideałom stabilizacji, własności, oszczędności, solidarności rodzinnej
i sąsiedzkiej. Od końca XIX wieku powstało wiele definicji patologii społecznej.
M. Jarosz uważa, że patologia społeczna jest zbiorem różnorodnych typów dewiacji
społecznych.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
26
Patologia społeczna według M. Lipki to  ... określone postawy, zachowania i sytuacje
życiowe młodzieży, które są szkodliwe dla historycznie uwarunkowanego postępu i powodują
ujemne następstwa dla wszechstronnego rozwoju jednostki, grupy lub całego społeczeństwa,
a polegają na niedostrzeganiu obowiązujących przepisów prawa, norm moralnych,
obyczajowych i kulturowych oraz na odrzuceniu lub nieposzanowaniu wartości obiektywnie
zgodnych z wartościami jednostki i ogółu obywateli na określonym etapie rozwoju .
Patologie społeczne odnoszą się więc do zachowań ludzkich, które odbiegają od pewnych
norm społecznych i etycznych. Skutkiem tego są powszechne zjawiska zaburzeń
emocjonalnych, trudności w kontaktach interpersonalnych i świadomość wyobcowania ze
środowiska społecznego. W wielu przypadkach niemożność odnalezienia się w złożonej
rzeczywistości społecznej i stworzenia sobie pewnych stałych zasad postępowania
doprowadza do utraty wiary w sens życia i poczucia egzystencjalnej pustki. Konsekwencją
takiej sytuacji jest chęć oderwania się od świata, ucieczki od groz
nej i niezrozumiałej
rzeczywistości. Dotyka to często ludzi młodych. Potęguje ten stan kryzys wartości i sensu
życia. Zakłada on przewartościowania aksjologiczne, zastępowanie jednych wartości przez
inne, konkurencyjne.
Podstawą badań w patologii społecznej mogą być następujące problemy:
- pierwszy  dotyczy zjawisk związanych z życiem jednostki i określany jest mianem
patologii indywidualnej,
- drugi  obejmuje negatywne zjawiska związane z życiem rodziny i nosi nazwę patologii
rodziny,
- trzeci  stanowiÄ… ujemne zjawiska powstajÄ…ce w grupach organizacyjnych.
Grupy zjawisk patologicznych:
1) zjawiska kryzysowe np. bezrobocie, niepewność pracy, brak perspektyw, zagrożenie
moralne, zagubienie, niepewność,
2) zagrożenia dla otoczenia przyrodniczego człowieka,
3) zagrożenia bezpieczeństwa np. przez narastające przestępstwa, afery, narkomanię,
dewiacje seksualne, dysfunkcjonalność rodziny.
4) konflikty o różnym charakterze i różnych rozmiarach przestrzennych.
Pojęcie i podział sytuacji społecznych
Sytuacja społeczna wg Stanisława Miki to takie okoliczności, w których obok podmiotu
(jednostki) bezpośredniego, występują inni ludzie. Ci inni obserwują nasze zachowanie
(sposób mówienia, wykonywania poszczególnych czynności, postawę ciała) i na tej
podstawie w ich świadomości powstaje obraz osoby, jednostki. Wyróżnić można 2 rodzaje
sytuacji społecznej:
1. Sytuacje społeczne, w których inni ludzie występują w sposób bezpośredni. Inni ludzie
mogą występować w sytuacjach bezpośrednich społecznych jako:
- jednostki indywidualne,
- grupy lub członkowie grupy, ma świadomość przynależności do niej, zajmuje
określoną pozycję społeczną, pełni określone role. Mówiąc o sytuacjach grupowych
chodzi nam przede wszystkim o tzw. grupy, np. grupy studenckie, seminaryjne, klasa
szkolna, grupa pracownicza, kontakt między członkami tej grupy ma charakter
bezpośredni (twarzą w twarz),
- duże zbiorowości nie zintegrowane tak jak widownia w teatrze, czy tłum kibiców na
meczu. Te duże nie zintegrowane zbiorowości oddziaływają na nas jako całość 
psychologia tłumu,
- inni ludzie w sytuacjach społecznych, w których my uczestniczymy mogą
występować jako przedstawiciele różnych instytucji czy organizacji. Spostrzegamy je
wówczas jako reprezentantów danej instytucji (poczty, telewizji).
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
27
2. Sytuacje społeczne w których inne osoby występują w sposób pośredni. Wyróżniamy
dwa rodzaje sytuacji społecznych, w których inni występują wobec nas w sposób
pośredni:
- inni ludzie występują w sytuacjach społecznych w formie materialnych produktów
swoich czynności, działań, te ich wytwory, produkty oddziaływają na nas, są z
ródłem
informacji o ich autorach,
- ponadto inni ludzie mogą występować bezpośrednio w formie tzw. niematerialnych
produktów swego działania, np. język będący narzędziem porozumiewania się, normy
społeczne, normy moralne, zwyczaje czy obyczaje, poglądy czy różne ideologie.
Sytuacje społeczne mają wpływ na:
- procesy spostrzegania,
- procesy pamięci,
- procesy motywacyjne,
- osiągnięcia w wykonywaniu różnych czynności i działań,
- funkcjonowanie człowieka w wielkich zbiorowościach ludzkich.
Funkcjonowanie ludzi w wielkich zbiorowościach ludzkich (sytuacjach społecznych)
charakteryzują przede wszystkim ograniczone i spłycone kontakty z innymi osobami, a także
anonimowość tych kontaktów. W konsekwencji prowadzi to do szeregu niepożądanych
zjawisk, takich jak mała gotowość pomocy innym, a także częstsze niż w małych grupach
zachowania o charakterze antyspołecznym.
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Co to jest potrzeba?
2. Z czego wynikają potrzeby indywidualne, a z czego potrzeby społeczne?
3. Jakie potrzeby zaliczymy do potrzeb rozwoju, a jakie do potrzeb z niedostatku?
4. Jakie sÄ… przyczyny niezaspokojenia potrzeb?
5. Jakie są skutki niezaspokojenia potrzeb psychospołecznych?
6. Czym charakteryzują się potrzeby okresu dzieciństwa?
7. Do czego prowadzi niezaspokojenie potrzeb dziecka?
8. Jakie szczególne potrzeby przejawia dziecko niepełnosprawne?
9. Jakie sÄ… wskaz
niki akceptacji dziecka niepełnosprawnego?
10. Jakie etapy musi przejść osoba niepełnosprawna, aby przystosować się do obecnego
stanu?
11. W czym przejawiają się potrzeby osób starszych?
12. Co to sÄ… sytuacje problemowe?
13. Co może być z
ródłem problemów?
14. Jakie techniki w pracy socjalnej służą rozpoznawaniu problemów?
15. Jakie warunki powinny być spełnione dla przeprowadzenia skutecznego wywiadu?
16. Co to jest problem społeczny?
17. Jakie występują typy problemów społecznych?
18. Jakie najważniejsze problemy społeczne występują obecnie w Polsce?
19. Co to sÄ… zjawiska patologiczne?
20. Jak należy rozumieć pojęcie sytuacji społecznej?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
28
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Dokonaj rozpoznania niezaspokojonych potrzeb osób niepełnosprawnych.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) dobrać partnerów do pracy w 3 4 osobowej grupie,
2) zapoznać się z artykułem bądz
opisem sytuacji (problemu) osoby niepełnosprawnej,
np. upośledzonej umysłowo, głuchej, niewidomej itp.,
3) scharakteryzować rodzaj niepełnosprawności,
4) wziąć udział w dyskusji w grupie prowadzącej do rozpoznania potrzeb bohatera artykułu,
opisu,
5) zaprezentować na forum całej grupy efekty pracy grupy i uzasadnienie przyjętego
rozwiÄ…zania,
6) wziąć udział w podsumowaniu ćwiczenia  scharakteryzowaniu potrzeb różnych grup
osób niepełnosprawnych.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 opisy sytuacji (problemu) osoby niepełnosprawnej,
 artykuły poświęcone problemom osób niepełnosprawnych.
Ćwiczenie 2
Dokonaj analizy potrzeb zawartych w klasyfikacji potrzeb A. Maslowa.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) dobrać partnerów do pracy w 4 5 osobowej grupie,
2) przypomnieć sobie klasyfikację potrzeb według A. Maslowa,
3) określić:
- sposoby zaspokajania potrzeb,
- skutki niezaspokojenia potrzeb,
4) opracować wyniki swojej pracy uwzględniając każdą potrzebę,
5) wyniki pracy umieścić w tabeli na dużym arkuszu papieru,
6) zaprezentować wyniki pracy na forum grupy,
7) wziąć udział w podsumowaniu ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- schemat hierarchii potrzeb według A Maslowa,
- duże arkusze papieru,
- mazaki,
- tablica flip-chart.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
29
Ćwiczenie 3
Dokonaj analizy zasad funkcjonowania instytucji i organizacji realizujÄ…cych zadania
z zakresu pomocy społecznej i określ rodzaje problemów osób niepełnosprawnych  klientów
owych instytucji.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) sporządzić plan poznania wskazanej przez nauczyciela lub wybranej przez siebie
instytucji,
2) uczestniczyć w wycieczkach tematycznych do różnego typu instytucji pomocy społecznej
oraz organizacji społecznych realizujących zadania z zakresu pomocy społecznej,
3) uzyskać informacje o:
- celach i zadaniach realizowanych przez poznawanÄ… instytucje lub organizacjÄ™,
- świadczeniach/usługach realizowanych przez daną placówkę,
- skali problemów osób niepełnosprawnych zgłaszających się do placówki o pomoc,
4) sporządzić sprawozdanie z pobytu w placówce,
5) uczestniczyć w zajęciach podsumowujących ćwiczenie, mających na celu
uporządkowanie zebranych informacji, które posłużą do wykonania następnego
ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 lista instytucji i organizacji pomocy społecznej działających w danej miejscowości/
regionie.
Ćwiczenie 4
Przygotuj mapę problemów osób niepełnosprawnych w środowisku lokalnym na
podstawie danych uzyskanych z różnych instytucji pomocy społecznej.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) dobrać partnerów do pracy w 4 5 osobowej grupie,
2) przeanalizować materiały uzyskane w wyniku realizacji ćwiczenia 3,
3) uporządkować zebrany materiał według następującego schematu:
- obszar działania instytucji,
- problemy, z którymi stykają się osoby niepełnosprawne na danym obszarze,
4) opracować szatę graficzną mapy,
5) wydrukować przygotowany przez grupę materiał lub przygotować plakat,
6) zaprezentować wyniki pracy na forum grupy,
7) wziąć udział w podsumowaniu ćwiczenia, dyskusji.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- materiały uzyskane w wyniku realizacji ćwiczenia 3,
- ulotki,
- foldery,
- papier,
- komputer,
- drukarka.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
30
4.2.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) określić potrzeby ludzi niepełnosprawnych?
ðð ðð
2) zdiagnozować problemy osoby niepełnosprawnej, ich z
ródła, przejawy
ðð ðð
oraz wpływ na funkcjonowanie podopiecznego?
3) zorganizować pomoc podopiecznemu w zakresie własnych możliwości
ðð ðð
i umiejętności?
4) rozpoznać patologie społeczne, ich z
ródła i przejawy?
ðð ðð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
31
4.3. Metody pracy socjalnej i rehabilitacji osób
niepełnosprawnych
4.3.1. Materiał nauczania
Rewalidacja, pojęcie kompensacji biologicznej, psychologicznej i społecznej
Rehabilitacja i rewalidacja osób niepełnosprawnych.
Pojęcie rewalidacja używane jest naprzemiennie z pojęciem rehabilitacja. W węższym
znaczeniu pojęcia te oznaczają działania zmierzające do przywrócenia w miarę możliwości
poprzedniego stanu sprawności psychofizycznej. W szerszym, zgodnie z definicją WHO,
oznaczają działania mające na celu, wyćwiczenie lub przywrócenie jednostce możliwie
najwyższej sprawności oraz przystosowanie do społecznych zadań pomimo istniejących
braków poprzez skoordynowane działania medyczne, socjalne, szkoleniowe oraz zawodowe.
Cele rehabilitacji:
- zmniejszenie liczby osób, które ze stanu dysfunkcji, odpowiadającego niższym stopniom,
przechodzą do grupy bardziej zaawansowanego ograniczenia sprawności,
- uzyskanie poprawy stanu zdrowia przez osoby z wyższych stopni ograniczonej
sprawności do poziomu funkcjonowania zbliżonego do sytuacji osób bez dysfunkcji.
Powyższym celom służą następujące działania:
- korekcyjne lub wspomagające osobę niepełnosprawną, aby sama radziła sobie w obszarze
funkcjonowania, którego dotyczy ograniczona sprawność,
- zwiększające lub umożliwiające określoną samodzielność osoby niepełnosprawnej przez
zastosowanie urządzeń technicznych lub specjalnej aparatury,
- zastępujące osobę niepełnosprawną w tych okolicznościach lub zadaniach, w których
nastąpiła jej pełna niesprawność, a jednocześnie nie jest możliwe zastosowanie urządzeń
umożliwiających uzyskanie samodzielności.
Rehabilitacja stosowana jest głównie wobec tych chorych, którzy w wyniku choroby lub
długotrwałej hospitalizacji utracili umiejętności potrzebne w codziennym funkcjonowaniu.
Rehabilitacja jest ciągłym, trwającym procesem społecznym, wynikającym z działań różnych
instytucji samorządowych, ogólnopaństwowych, charytatywnych, fundacji, którego celem jest
stworzenie takich warunków, aby osoba niepełnosprawna mogła powrócić do pełni zdrowia,
a w wypadku braku takiej możliwości wykształciła mechanizmy kompensacyjne, które
zastąpiłyby utracone funkcje organizmu.
Kompensacja jest złożonym procesem uzupełniania, wyrównywania braków oraz
zastępowania (substytucji) deficytów rozwojowych, narządów i przystosowywania się na
innej możliwej drodze. Jej istota polega na odtwarzaniu czynności całego narządu ruchu,
zmysłu lub poszczególnych jego części za pomocą środków zastępczych organizmu
ludzkiego.
Kompensacja może być:
- bezpośrednia,
- pośrednia.
Możliwości kompensacyjne zależą od takich czynników jak: wiek, ogólny stan zdrowia,
rozległość uszkodzenia i jego przyczyny, systematyczność usprawniani uszkodzonego
narzÄ…du.
Rodzaje kompensacji:
1. Kompensacja biologiczna  należy do akcji automatycznych mechanizmów obronnych,
np. wzmożenie działalności pewnych narządów przy zmniejszonej działalności innych.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
32
2. Kompensacja biologiczno-psychiczna  zastępstwo zmysłów u ludzi z brakami
sensorycznymi, np. uczenie się przez głuchego czytania z ust, czy niewidomego czytania
alfabetem Braille a.
3. Kompensacja psychospołeczna-organizacja grupy tak, aby dać możliwość działania
osobie niedocenianej z racji fizycznych braków, psychicznej nieudolności lub
zahamowań.
4. Kompensacja społeczna  to wyrównywanie braków środowiskowych, utrudniających
pomyślny przebieg życia jednostki lub grupy.
5. Kompensacja opiekuńcza  zapewnienie opieki nad dziećmi oraz osobami niezdolnymi
do samodzielnego życia.
6. Kompensacja wychowawcza  dostarczanie bodz
ców o charakterze wychowawczym.
Tabela 5. Rodzaje rehabilitacji.
Rodzaje rehabilitacji Charakterystyka
- polega na stymulacji procesu leczniczego głównie poprzez aktywność ruchową i
Medyczna
psychicznÄ…,
- zmierza do przywrócenia samodzielności społecznej osobie, która jest jej
pozbawiona, a tym samym znajduje się poza nawiasem normalnego życia
społecznego,
- polega na wyrabianiu zaradności osobistej i pobudzaniu aktywności społecznej
Społeczna
osoby niepełnosprawnej oraz kształtowaniu umiejętności samodzielnego
wypełniani ról społecznych,
- zajmuje się edukacją osób zdrowych w celu zrozumienia potrzeb i pełnej
akceptacji osób niepełnosprawnych,
- polega na udzieleniu osobie niepełnosprawnej pomocy w pokonywaniu oporów
psychicznych związanych z niepełnosprawnością oraz w przystosowaniu się do
Psychiczna
otoczenia,
- prowadzą ją specjaliści oraz nieprofesjonaliści (rodzina, znajomi),
- polega na przywróceniu zdolności do aktywności zawodowej osób
niepełnosprawnych,
Zawodowa
- tworzenie odpowiednio przystosowanych stanowisk pracy dla osób
niepełnosprawnych.
Polski model rehabilitacji charakteryzuje:
- powszechność  rehabilitacja musi być powszechna, czyli dostępna bezpłatnie każdemu,
kto jej potrzebuje,
- wczesne zapoczątkowanie  rozpoczynanie rehabilitacji już w czasie leczenia,
- zespołowość  rehabilitacja powinna być prowadzona przez zespół wielospecjalistyczny,
- ciągłość  rehabilitacja powinna być ciągła i nieprzerwana.
Rehabilitacja osób niepełnosprawnych wspierana jest przez sieć placówek prowadzonych
przez organizacje pozarządowe oraz placówki działające w systemie pomocy społecznej, np.
środowiskowe domy samopomocy, domy pomocy społecznej.
Pomoc społeczna umożliwia przezwyciężanie trudnych sytuacji życiowych tym, którzy
nie są w stanie sami ich pokonać, wykorzystując własne uprawnienia, zasoby i możliwości.
Wspiera ich w wysiłkach zmierzających do zaspokojenia niezbędnych potrzeb i umożliwia im
życie w warunkach odpowiadających godności człowieka. Zadaniem pomocy społecznej jest
także zapobieganie trudnym sytuacjom życiowym przez podejmowanie działań zmierzających
do usamodzielnienia osób i rodzin oraz ich integracji ze środowiskiem.
Pomoc społeczną organizują organy administracji rządowej (minister właściwy do spraw
zabezpieczenia społecznego, wojewodowie) i samorządowej (marszałkowie województw,
starostowie na poziomie powiatów oraz wójtowie, burmistrzowie (prezydenci miast) na
poziomie gmin. Realizując zadania pomocy społecznej współpracują oni, na zasadzie
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
33
partnerstwa, z organizacjami społecznymi i pozarządowymi, Kościołem Katolickim, innymi
kościołami, związkami wyznaniowymi oraz osobami fizycznymi i prawnymi.
Pomoc społeczna polega w szczególności na:
- przyznawaniu i wypłacaniu przewidzianych ustawą świadczeń,
- pracy socjalnej, rozumianej jako działalność zawodowa, ułatwiająca osobom i rodzinom
funkcjonowanie w społeczeństwie,
- prowadzeniu i rozwoju niezbędnej infrastruktury socjalnej,
- analizie i ocenie zjawisk rodzących zapotrzebowanie na świadczenia z pomocy
społecznej,
- rozwijaniu nowych form pomocy społecznej i samopomocy.
Główne cele pomocy społecznej:
- wsparcie osób i rodzin w przezwyciężeniu trudnej sytuacji życiowej, doprowadzenie 
w miarę możliwości  do ich życiowego usamodzielniania i umożliwienie im życia
w warunkach odpowiadających godności człowieka,
- zapewnienie dochodu na poziomie interwencji socjalnej  dla osób nie posiadających
dochodu lub o niskich dochodach, w wieku poprodukcyjnym i osobom
niepełnosprawnym,
- zapewnienie dochodu do wysokości poziomu interwencji socjalnej osobom i rodzinom
o niskich dochodach, które wymagają okresowego wsparcia,
- zapewnienie profesjonalnej pomocy rodzinom dotkniętym skutkami patologii społecznej,
w tym przemocÄ… w rodzinie,
- integracja ze środowiskiem osób wykluczonych społecznie,
- stworzenie sieci usług socjalnych adekwatnych do potrzeb w tym zakresie.
Państwo polskie zapewnia swoim obywatelom wiele różnych świadczeń pomocy
społecznej. Można tu wymienić między innymi: usługi opiekuńcze dla osób samotnych,
organizowanie dziennych i stałych domów pomocy i ośrodków opiekuńczych, domów dla
przewlekle chorych, dla dzieci upośledzonych umysłowo.
Metody pracy rewalidacyjnej z różnymi grupami osób niepełnosprawnych
Istnieje wiele metod pracy rewalidacyjnej z osobami upośledzonymi umysłowo. Ich
dobór uwarunkowany jest przez:
- cel i zadania oddziaływań,
- sytuację osoby (wiek, potrzeby, stopień upośledzenia, możliwości i ograniczenia),
- realne warunki, w jakich odbywają się zajęcia (dom rodzinny, przedszkole lub szkoła
specjalna, ośrodek rehabilitacyjny).
Wiele z metod można stosować wobec jednego pacjenta/klienta, gdyż wzajemnie się
uzupełniają np. w przedszkolu specjalnym, czy integracyjnym główną metodą jest zabawa
manipulacyjna, ruchowa, tematyczna, niedyrektywna, itp.; w  szkole życia dominującą
w pierwszym etapie kształcenia jest metoda ośrodków pracy oraz naśladowanie,
doświadczanie, ćwiczenie poprzez działania praktyczne, możliwe w naturalnych warunkach.
W placówkach tego typu stosuje się w ograniczonym zakresie metody nauczania
podstawowych technik szkolnych, głównie czytania i pisania, metody terapii zajęciowej,
terapii logopedycznej, metody relaksacyjne, zabawowe i inne  w zależności od potrzeb.
Natomiast w ośrodkach rehabilitacyjnych główny nacisk położony jest na usprawnianie,
w zwiÄ…zku z tym dominujÄ… tu metody indywidualnej rehabilitacji prowadzonej przez
specjalistów, np. logopedę, fizjoterapeutę. Domy pomocy społecznej nastawione są na opiekę
nad podopiecznymi, naukę samoobsługi, uspołecznianie i terapię zajęciową.
Wszystkie ośrodki stosują na ogół metody o nachyleniu behawioralnym  gospodarka
żetonowa, system kar i nagród  oraz metody porozumiewania się za pomocą gestów,
symboli.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
34
Celem rehabilitacji niewidomych jest przygotowanie ich do samodzielnego życia,
a warunkiem tego jest wszechstronny rozwój umysłowy, moralny, społeczny. Prowadzona
jest ona na dwóch poziomach:
- rehabilitacji podstawowej,
- rehabilitacji zawodowej.
Osoby niewidome lub słabowidzące mają ograniczoną swobodę poruszania się.
W związku z tym uzależnione są od przewodnika i otoczenia, co w konsekwencji prowadzi do
utraty poczucia własnej wartości, utrudnia zdobywanie doświadczeń, nie pozwala na podjęcie
nauki lub pracy.
Kształcenie umiejętności samodzielnego poruszania się i orientacji przestrzennej
następuje poprzez:
- naukÄ™ technik ochraniajÄ…cych,
- ustalenie kierunku marszu,
- poznawanie właściwości otoczenia,
- odnajdowanie upuszczonych przedmiotów (metoda spirali, metoda siatki),
- posługiwanie się laską,
- chodzenie po schodach,
- korzystanie ze środków komunikacji miejskiej,
- korzystanie z pomocy przewodnika.
W rehabilitacji osób słabowidzących i niewidomych bardzo ważne miejsce zajmuje
nauka komunikacji za pomocą pisma dotykowego. Alfabety dotykowe można podzielić na
dwa rodzaje:
- pismo liniowe (np. system stworzony przez Williama Moona),
- pismo punktowe (np. alfabet Braille a).
Praca rewalidacyjna z osobami głuchymi i słabosłyszącymi powinna rozpoczynać się od
nauki mowy już od momentu spostrzeżenia u dziecka kłopotów ze słuchem, a więc
w przypadku głuchoty wrodzonej od najwcześniejszych tygodni życia niemowlęcia.
Drugim ważnym etapem w nauce mowy dziecka z wadą słuchu jest trening słuchu.
Jednocześnie należy zadbać o osiąganie przez dziecko głuche coraz większych
umiejętności umysłowych. W tym celu należy stosować metody prowadzące do wczesnego
opanowywania zdolności językowych między innymi przez:
- naukę elementarnych środków komunikacji (mimika, gest, naśladownictwo),
- naukę odczytywania mowy z ust w powiązaniu z czynnością (ważne jest by osoba
mówiąca była w odpowiedniej odległości i na odpowiedniej wysokości),
- rozwój motoryki mówienia przy widocznych ruchach artykulacyjnych oraz na podstawie
odczuwalnych wibracji wspieranych pomocami technicznymi,
- naukÄ™ formowania dz
więków przez naśladownictwo ruchów artykulacyjnych,
- naukę częściowego postrzegania świata za pomocą słuchu,
- ćwiczenia palców jako przygotowanie do przekazywania znaków palcowych,
- stosowanie prostego języka w porozumiewaniu się z dzieckiem,
- pomoc w rozumieniu komunikatów poprzez włączanie innych zmysłów.
Ważnym sposobem porozumiewania się osób z wadą słuchu jest język migowy.
Bariery rehabilitacji
Do najczęściej wymienianych barier należą:
- bariery psychologiczne,
- bariery społeczne,
- bariery prawne,
- bariery architektoniczne.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
35
Bariery psychologiczne  trudności w zaakceptowaniu własnej sytuacji związanej
z niepełnosprawnością. Opóz
niają i obniżają efekty procesu rehabilitacji. Mogą polegać na
mechanizmie zaprzeczania lub wycofania. A
ączą się z silnymi emocjami, uniemożliwiającymi
podjęcie niezbędnych decyzji, ważnych w procesie rehabilitacji.
Bariery społeczne  różnorodne negatywne reakcje środowiska społecznego, niechęć,
wrogość, obojętność. Prowadzą do ograniczenia kontaktu z osobami niepełnosprawnymi, do
ich izolacji oraz są głównym czynnikiem ograniczenia procesów adaptacyjnych
i integracyjnych. Ich ograniczenie wymaga długotrwałego procesu edukacji społecznej w celu
zmiany postaw i stereotypów wiążących się z niepełnosprawnością.
Bariery prawne  stwarza ustawodawstwo, które w wielu punktach jest sprzeczne
z intencjami rehabilitacji, np. zatrudnianie osób niepełnosprawnych nie zawsze jest korzystne
dla samego niepełnosprawnego i może powodować manipulację i ograniczać pracę tych osób.
Bariery architektoniczne  wszelkie bariery utrudniajÄ…ce poruszanie siÄ™ osoby
niepełnosprawnej w terenie i jego najbliższym otoczeniu (schody, drzwi). Likwidacja tego
rodzaju barier wymaga przestrzegania prawa budowlanego. Pomimo nakładów finansowych
stanowi istotny element oddziaływania na postawy społeczne, zwraca uwagę także na
trudności osób niepełnosprawnych.
Metody pracy socjalnej
Metody pracy socjalnej to uporzÄ…dkowane procedury (diagnostyczne oraz interwencyjne)
i strategie planowego wywoływania zmian w jednostkach, grupach, społecznościach.
Modele praktyczne pracy z indywidualnym przypadkiem:
1. Podejście psychologiczne  psychoanaliza koncentruje się na tkwiących w jednostce
przyczynach trudności, np. nieuświadomione potrzeby, słabe ego, poczucie niższości,
podatność na stres oraz przyczyny ekonomiczne tj. brak wykształcenia, konflikty
rodzinne. Interwencja poprzez:
- dyskusje na temat aktualnej sytuacji klienta,
- analizę doświadczeń z przeszłości, które mogą wyjaśnić obecne trudności.
2. Podejście problemowe  przyjmuje założenie, że ludzkie życie to nieustający proces
rozwiązywania problemów. Koncentruje się na teraz
niejszości. Interwencja poprzez:
- ustalenie co jest problemem,
- analiza problemu,
- rozwiÄ…zanie problemu
- wybór rozwiązania.
3. Podejście skoncentrowane na zadaniu  rozszerzenie modelu problemowego; silnie
koncentruje się na aktualnych przyczynach trudności klienta. Interwencja poprzez:
- uzgodnienie z klientem problemu,
- ustalenie kontraktu i zadań do wykonania,
- pokazanie korzyści z podjętych działań.
4. Podejście strukturalne  zakłada, że problemy indywidualne podopiecznego są przyczyną
dezorganizacji społecznej lub patologią. Podstawą tego podejścia jest kontrakt
z podopiecznym oraz maksymalne wsparcie dla podopiecznego w jego środowisku.
5. Podejście systemowe koncentruje się na pracy socjalnej poprzez:
- pomoc ludności, wspieranie ich,
- ustanawiane powiązania między ludnością a zasobami pomocy społecznej,
- przełamanie barier biurokratycznych,
- wywieranie wpływu na politykę społeczną,
- udzielanie materialnego wsparcia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
36
Sposoby (procedury) pracy z indywidualnym podopiecznym:
1. Sposoby (procedury) ukierunkowane na sferÄ™ poznawczÄ… podopiecznego poprzez:
- podnoszenie poczucia własnej wartości,
- podnoszenie umiejętności rozwiązywania problemów i podejmowania decyzji,
- podnoszenie świadomości,
- modyfikowanie atrybucji (przekonań na temat przyczynowości).
2. Sposoby (procedury) nastawione na zachowania podopiecznego:
- wzmacnianie,
- modelowanie,
- przydzielanie zadań.
3. Sposoby (procedury) nastawione na emocje podopiecznego:
- odreagowanie,
- relaksacja,
- przezwyciężanie depresji.
Modele praktyczne pracy z grupÄ…
1. Model terapii całościowej lub inaczej celów naprawczych jest zorientowany klinicznie.
Grupa spełnia tu rolę czynnika zmiany i ma za zadanie wspierać jednostkę.
2. Model umiejętności społecznej  powstaje i trwa z powodu społecznie określonych
interesów, np. Rada Rodziców.
3. Model celów opartych na wzajemności  zarówno jednostce jak i społeczeństwu.
4. Model eklektyczny  łączy w sobie kilka powyższych.
Sposoby (procedury) pracy z grupÄ…
Sposoby (procedury) modyfikujące sferę poznawczą nie różnią się od sposobów
ukierunkowanych na pracę z jednostką. Zmierzają do zmiany przekonań członków grupy
(rodziny), jeśli są one zniekształcone lub wzmacniania tych przekonań, jeśli zachodzi taka
potrzeba. Szczególnego znaczenia nabierają oddziaływania na członków rodziny
podopiecznego prowadzone w kierunku zmiany etykiety (np. niezdolnego do podejmowania
decyzji, osoby złośliwej, itp.), a także poszukiwanie prawdziwych przyczyn takiego
zachowania (np. jako następstw choroby, złego traktowania przez członków rodziny nie zaś
celowego, złośliwego działania podopiecznego). Postępowanie opiekuna ukierunkowane na
poszczególnych członków grupy (rodziny) może przyczyniać się do lepszego zrozumienia
potrzeb i oczekiwań obu stron relacji tj. podopiecznego i innych członków rodziny.
Sposoby (procedury) modyfikowania uczuć podopiecznego  to sposoby, którymi
opiekun wspomaga grupę (rodzinę), aby pomogła swojemu bliskiemu w wyrażaniu uczuć, nie
zaś zaprzeczaniu, czy ukrywaniu ich. Pomoc ta dotyczy także pomocy wzajemnej członków
grupy poprzez relaksację, odreagowanie czy inne sposoby opisane wcześniej.
Niepełnosprawność jest często ciężkim doświadczeniem dla samego podopiecznego jak
i pozostałych osób w rodzinie. Radząc sobie w tej trudnej sytuacji stosuje on różne sposoby
wypierające, np. takie uczucia jak gniew i strach. Wiele osób ukrywa uczucia troski
i czułości, co sprawia, że wzrasta poczucie dystansu wobec innych. Wymienione wcześniej
techniki modyfikowania uczuć są pomocne w rozpoznawaniu własnych emocji i orientacji
w stosunku emocjonalnym do niepełnosprawnego członka rodziny.
Sposoby (procedury) modyfikowania zachowań podopiecznego. Podobnie jak w pracy
z indywidualnym przypadkiem sposoby modyfikowania zachowań to: wzmacnianie,
modelowanie oraz przydzielanie zadań związanych z pełnieniem określonych ról w grupie.
Członkowie grupy (rodziny) mogą uczyć się sposobów wzajemnego wzmacniania zachowań,
dając sobie wsparcie w sytuacjach trudnych. Różnią się oni także zdolnościami
przystosowawczymi stÄ…d dobre efekty daje modelowanie poprzez np. opisywanie przez
opiekuna pożądanych zachowań innego członka rodziny.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
37
Wpływową strategią modyfikowania zachowań jednostki w grupie jest pełnienie ról:
- związanych z funkcjami (np. głowy rodziny, zabezpieczającego byt materialny),
- sytuacyjnych (np. chorego, niepełnosprawnego),
- związanych z interakcjami społecznymi (np. mediatora w sporze rodzinnym).
Modele praktyczne pracy środowiskowej
Model A  rozwoju lokalnego. Celem działania jest przywrócenie społeczności jako
całości do samodzielnego rozwiązywanie swoich problemów. Dokonuje się tu jak najwięcej
aktywizacji osób, grup i instytucji, aby skupić ich wokół wspólnych celów.
Model B  planowanie społecznego. Działanie skoncentrowane na rozwiązywaniu
konkretnych problemów społecznych, np. walka z ubóstwem, przestępczością, bezdomnością.
Strategia działania oparta jest o planowanie społeczne, realizowane przez profesjonalne
służby społeczne we współpracy z rządem i samorządem lokalnym.
Model C  akcji społecznej. Celem działania jest zmiana zasad dystrybucji władzy lub
zasobów na korzyść najbardziej upośledzonych grup społecznych, a następnie mobilizacja
opinii publicznej i organizowanie akcji nacisku na władze w celu wymuszenia konkretnych
reform.
Podejście grupowe kładzie silny nacisk na indywidualizację w ramach grupy. Pracownik
zdaje sobie sprawę, że grupa często stanowi całość, ale też nie wolno mu stracić z pola
widzenia jednostki. P. Konopka tłumaczy też, że praca z grupą jest podejściem świadomie
skierowanym na najpełniejszy rozwój jednostki w jej relacji do grupy i na opanowanie
umiejętności włączania się kiedy trzeba, a także wycofania się kiedy jest to potrzebne.
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Co oznaczają pojęcia rehabilitacja i rewalidacja?
2. Jakie sÄ… rodzaje rehabilitacji?
3. Na czym polega rehabilitacja społeczna?
4. Na czym polega rehabilitacja zawodowa?
5. Co to jest kompensacja i jakie sÄ… jej rodzaje?
6. Co to jest adaptacja?
7. Jakie formy aktywności wspomagają proces rehabilitacji zawodowej?
8. Jakie cechy ma polski system rehabilitacji?
9. Jakie są cele pomocy społecznej?
10. Jakie metody wykorzystywane są w pracy z osobami upośledzonymi umysłowo?
11. Na czym polega rehabilitacja osób niewidomych?
12. Na czym polega rehabilitacja osób głuchych i słabo słyszących?
13. Jakie sÄ… rodzaje barier rehabilitacji?
14. Na czym polega metoda pracy z indywidualnym przypadkiem?
15. Na czym polega metoda pracy grupowej?
16. Na czym polega metoda organizowania środowiska?
4.3.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Zaprezentuj (symulacje) samodzielne poruszanie się osoby niepełnosprawnej 
niewidomej.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
38
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) wziąć udział w symulacji wcielając się w rolę osoby niewidomej kolejno wykonując
następujące zadania z zawiązanymi oczami:
- przejście pomiędzy ławkami, krzesłami,
- poszukiwanie przedmiotu, który upadł na podłogę,
- spakować swoje rzeczy,
- poruszanie siÄ™ za pomocÄ… laski.
2) podsumować ćwiczenie na forum grupy,
3) przeprowadzić dyskusję na temat tego, co sprawia osobie niewidomej największą
trudność.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 opaska na oczy,
 Å‚awki,
 krzesła,
 drobne przedmioty,
 laska.
Ćwiczenie 2
W warunkach symulowanych odegraj rolę osoby niepełnosprawnej poruszającej się na
wózku inwalidzkim i osoby prowadzącej wózek.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) dobrać koleżankę/kolegę do wykonania ćwiczenia w parze,
2) jako osoba A odegrać rolę osoby niepełnosprawnej poruszającej się na wózku,
3) jako osoba B odegrać rolę osoby towarzyszącej przy wyjściu poza budynek,
4) zamienić się rolami z koleżanką/kolegą w parze,
5) podzielić się swoimi refleksjami dotyczącymi występowania w obu rolach,
6) wziąć udział w dyskusji mającej na celu uświadomienie problemów i ograniczeń,
z jakimi stykają się osoby na wózkach inwalidzkich,
7) podsumować ćwiczenie.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- wózek inwalidzki.
Ćwiczenie 3
SporzÄ…dz
wykaz obiektów i instytucji z barierami architektonicznymi w Twoim miejscu
zamieszkania.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) określić miejsca, które mogłaby odwiedzać osoba niepełnosprawna (np. poruszająca się
na wózku) mieszkająca w Twojej okolicy (sklep, przychodnia lekarska, urząd miasta,
gminy, poczta, bank itp.),
2) przeanalizować występowanie barier architektonicznych w tych obiektach,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
39
3) wskazać instytucje dostosowane do potrzeb osób niepełnosprawnych,
4) określić bariery architektoniczne występujące w wybranych obiektach niedostosowanych
do potrzeb niepełnosprawnych,
5) zaprezentować efekty swojej pracy na forum grupy,
6) wziąć udział w dyskusji podsumowującej ćwiczenie.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 arkusze papieru,
 mazaki,
 tablica,
 komputer z dostępem do Internetu,
 multimedialny projektor.
Ćwiczenie 4
Dobierz odpowiednią metodę pracy socjalnej i sposoby oddziaływania w stosunku do
podopiecznego, na podstawie opisu przypadku.
Opis przypadku:
Agnieszka lat 17, upośledzona w stopniu umiarkowanym, bardzo chętna i otwarta na
kontakty z rówieśnikami i osobami dorosłymi. Bardzo lubi przebywać w otoczeniu ludzi.
Samodzielnie porusza się tylko w pobliżu swojego miejsca zamieszkania. Podczas dalszych
wycieczek towarzyszy jej mama. Ma starszego brata, który studiuje za granicą, więc widują
się rzadko. Ojciec dziewczyny jest marynarzem i często przebywa poza domem. Ulubionym
zajęciem Agnieszki jest oglądanie seriali telewizyjnych i teleturnieji. Lubi spacery i jazdę na
rowerze.
Mama troszczy siÄ™ o dziewczynÄ™. Obecnie Agnieszka uczy siÄ™ w specjalnej szkole
zawodowej, do której codziennie zawozi ją specjalny autobus.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) dobrać partnera do pracy w parze,
2) zapoznać się z opisem przypadku,
3) określić metody pracy socjalnej i procedury oddziaływania,
4) wskazać cel oddziaływania,
5) dobrać odpowiednią metodę pracy socjalnej i odpowiednie procedury oddziaływania,
6) zaprezentować wyniki pracy w parach na forum grupy uzasadniając wybór metod
i sposobów oddziaływania,
7) podsumować ćwiczenie w dyskusji, ukazując zależność doboru metod i sposobów
oddziaływania od wyznaczonych celów pracy z podopiecznym.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- duże arkusze papieru,
- mazaki,
- tablica flip-chart.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
40
Ćwiczenie 5
Zaplanuj wycieczkÄ™ do parku krajobrazowego z niewidomym podopiecznym.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) określić problemy i potrzeby osób niewidomych,
2) określić cele wyjścia do parku krajobrazowego uwzględniając zasady i metody
rewalidacji osób niewidomych,
3) wskazać możliwości i ograniczenia zorganizowania takiego wyjścia oraz zasoby
niezbędne do realizacji celu,
4) opracować plan organizacji wycieczki,
5) przedstawić wyniki swojej pracy na forum grupy,
6) wziąć udział w dyskusji.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 z
ródła informacji dotyczące osób niepełnosprawnych,
 papier,
 mazaki.
4.3.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) scharakteryzować metody rewalidacji osób z niedorozwojem
umysÅ‚owym, niewidomych, niesÅ‚yszÄ…cych, gÅ‚ucho-niewidomych, starych ðð ðð
i przewlekle chorych?
2) opisać istotę problemów społecznych, ich przejawy oraz wpływ na
ðð ðð
funkcjonowanie podopiecznego?
3) opracować plan niesienia pomocy podopiecznemu z uwzględnieniem
ðð ðð
jego własnych możliwości?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
41
4.4. Metody pracy z ludz
mi starszymi
4.4.1. Materiał nauczania
Czas życia człowieka zmienia się z pokolenia na pokolenie. Na podstawie dostępnych
z
ródeł uważa się, że człowiek 5 tysięcy lat temu żył około 20 lat. Człowiek XX wieku
wydłużył swoje życie o połowę. Na początku 1900 r. średnia długość życia mężczyzn w USA
wynosiła 48 lat, a dla kobiet 51 lat. W 1996 r. wynosiła ona odpowiednio 72 lata u mężczyzn
i 79 u kobiet. W wielu krajach obserwuje się starzenie populacji. Według ONZ populację
uważa się za starą, jeśli ponad 7 % ogółu ludności, ukończyło 65 lat. Zgodnie z przyjętą skalą
Europa jest dzisiaj w populacji świata najstarsza. Obecnie ponad 10 % ludności na świecie ma
60 i więcej lat. Prognozy mówią o dalszym wzroście liczby osób w takim wieku. Zakłada się,
że do 2050 r. taki wiek będzie miała co 5 osoba. Jednocześnie z każdym rokiem obserwuje się
wzrost liczby osób, które przekroczyły 90. rok życia.
Starzenie się jest więc naturalnym zjawiskiem, które zachodzi wcześniej lub póz
niej
w obrębie każdego gatunku. Jest to długotrwały, stopniowo rozwijający się proces, w wyniku
którego powstają w organizmie, obok zmian atroficznych, nowe mechanizmy zapewniające
utrzymanie przy życiu jednostki w danych warunkach.
Starzenie się należy odróżnić od starości, która ma, w przeciwieństwie do dynamicznego,
charakter statyczny i stanowi nieunikniony etap w życiu człowieka.
Tym szczególnym okresem w życiu człowieka zajmuje się odrębna nauka, zwana
gerontologią. Dyscyplina ta stara się ukazać wszelkie uwarunkowania aktywności starszych
ludzi, nie określając z góry, czy mamy do czynienia z rozwojem czy też obniżaniem się tej
aktywności pod wpływem wieku.
Starzenie uwarunkowane jest biologicznie przez czynniki genetyczne, oraz procesy
fizjologiczne odbywające się na poziomie komórki, tkanki czy narządu. Na proces starzenia
się wpływają również czynniki społeczne i psychologiczne, które maja wpływ na osobowość
człowieka oraz jego życie emocjonalne i duchowe. Starzenie się przebiega więc na trzech
płaszczyznach: biologicznej, psychologicznej i społecznej.
Tabela 6. Objawy starzenia siÄ™.
Biologiczne Psychologiczne Społeczne
- utrata sił i wytrzymałości fizycznej, - słabnięcie funkcji spostrzegania, - utrata ról społecznych,
- pogorszenie wzroku  soczewka - zaburzenie systemu pamięci - izolacja społeczna
staje się grubsza i cięższa  krótkotrwałej i większa i psychiczna,
powoduje to upośledzenie widzenia podatność na bodz
ce
- pogorszenie sytuacji
bliskich przedmiotów. Pierwszymi rozpraszające oraz spowolnienie
materialnej, zwiÄ…zane
objawami zmian mogą być, np. czasu reakcji powodują, że
z przerwaniem pracy
kłopoty z czytaniem gazet człowiek w tym wieku gorzej
zawodowej i przejściem
(drukowanych liter). Prawie u ¾ przyswaja sobie nowe treÅ›ci,
na emeryturÄ™.
osób pomiędzy 65 a 70. rokiem - zmniejszona zdolność
życia występuje dalekowzroczność,
przystosowania siÄ™ do zmian
- pogorszenie pamięci krótkotrwałej, zachodzących w bliższym lub
dalszym otoczeniu,
- upośledzenie słuchu,
- pogorszenie funkcjonowania
- spadek masy kośćca,
intelektualnego (po 60. roku
- zmniejszenie wysokości ciała,
życia),
- starzenie się skóry,
- stępienie emocjonalne.
- meno i andropauza,
- zmiany w układzie sercowo-
-naczyniowym,
- zmniejszona odporność organizmu.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
42
Zdolność przystosowania do okresu starzenia się zależy od wielu czynników:
- dziedzicznych,
- warunków życia,
- rodzaju pracy człowieka,
- samoświadomości własnej starości.
Geriatria
Geriatria to nauka zajmująca się chorobami wieku podeszłego. Na stworzenie odrębnej
dziedziny medycyny, charakterystycznej tylko dla jednego, ostatniego, okresu rozwoju
człowieka wpłynęło kilka cech:
- zmiana zapadalności na poszczególne schorzenia,
- wielonarządowość zmian chorobowych,
- zatarcie charakterystycznej symptomatologii i zmiana dynamiki przebiegu chorób
- gorsze rokowania co do wyleczenia i życia,
- zmian oddziaływania na środki farmakologiczne.
Najczęstsze w wieku starczym zmiany to:
- miażdżyca  wtórnie: zawał serca, udary mózgowe, otępienie starcze,
- schorzenia zwyradniające narząd ruchu i/lub układ płucno  sercowy,
- nowotwory.
Tabela 7. Występowanie dolegliwości w wieku starczym według częstotliwości.
Lp. Objawy
1. Bóle stawów
2. Duszność wysiłkowa
3. Bezsenność
4. Otępienie
5. Upośledzenie pamięci
6. Bóle głowy
7. Brak Å‚aknienia
8. Zawroty głowy
9. Przytępienie słuchu
Zaburzenia psychiczne wieku podeszłego:
1. Zaburzenia psychiczne nieorganiczne:
- choroby afektywne,
- psychozy schizofreniczne i inne urojeniowe,
- endogenna parafrenia.
2. Ostre zaburzenia psychotyczne:
- psychozy z jakościowymi zaburzeniami świadomości,
- halucynozy.
3. Zespoły otępienie.
4. Zaburzenia niepsychotyczne bez organicznego podłoża lub z takim podłożem.
Zespołem psychopatologicznym, charakterystycznym dla okresu starzenia się jest
otępienie.
Otępienie  to nieodwracalne obniżenie sprawności intelektualnej i zmiany osobowości
spowodowane uszkodzeniem tkanki mózgowej. Przyczyny otępienia można podzielić na:
a) pierwotnie zwyrodnieniowe (otępienie starcze, otępienie przedstarcze),
b) miażdżycowe,
c) mieszane,
d) inne.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
43
Otępienie starcze  jest wynikiem pierwotnego zwyrodnienia komórek nerwowych, które
jest bardzo podobne do zmian w chorobie Alzheimera, tylko zachodzi póz
niej, bo po 65 roku
życia. Problem dotyczy kilkunastu procent ludzi w tym wieku. Na obraz choroby składają się
następujące objawy:
- pogorszenie funkcji pamięciowych,
- postępująca dezorientacja,
- obniżenie sprawności umysłowej,
- zmiany życia emocjonalnego,
- niepokój w nocy,
- chód staje się sztywny, drobny, niepewny.
Choroba Alzheimera  zalicza się ją również do otępień pierwotnie zwyrodnieniowych,
przyczyną jest zbyt wczesne zwyrodnienie komórek nerwowych mózgu. Pojawia się między
45 65 rokiem życia.
Otępienie miażdżycowe  powstaje na skutek zmian miażdżycowych naczyń
mózgowych. Może pojawić się nagle po przebytym udarze lub rozwijać się stopniowo.
Inne rodzaje otępień  mogą powstawać na skutek:
- zaburzeń hormonalnych,
- niedoborów witaminowych,
- zaburzeń przemiany materii.
Otępienie jest procesem nieodwracalnym i postępującym.
Drugim po otępieniu zespołem psychopatologicznym, występującym u osób w wieku
podeszłym jest depresja. Przyczyny rozpowszechnienia depresji związane są z czynnikami
o charakterze genetycznym (predyspozycje do chorób psychicznych) oraz ubocznie wynikają
z chorób somatycznych.
W porównaniu do depresji odczuwanej przez osoby młodsze u osób w starszych
występują:
Mniej nasilone:
- nastrój depresyjny,
- ekspresja myśli samobójczych,
Bardziej nasilone:
- bezsenność,
- hipochondria,
- samobójstwa dokonane.
Trzy główne przyczyny śmierci w póz
niejszym wieku:
1) tragiczne wypadki,
2) zaburzenia krążenia,
3) samobójstwa.
Bielecki wyróżnił 7 czynników predysponujących do podjęcia próby samobójczej:
- proces starzenia siÄ™,
- zniedołężnienie fizyczne,
- utrata sił,
- obawa przed niepodołaniem przeciwnościom życiowym,
- poczucie samotności, związane z wiekiem, chorobą,
- lęk przed zniedołężnieniem,
- lęk przed cierpieniem fizycznym.
Metody pracy z ludz
mi starszymi
Metody pracy z osobami starszymi polegają na oddziaływaniu na cztery sfery
podopiecznego:
- sferÄ™ biologicznÄ…  rehabilitacja medyczna,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
44
- sferÄ™ poznawczÄ…,
- sferÄ™ behawioralnÄ…,
- sferÄ™ emocjonalnÄ….
Podmiotem oddziaływania rehabilitacji jest niepełnosprawny człowiek, dlatego też wiele
osób starszych wymaga rehabilitacji nie tylko z powodu choroby, lecz również ze względu na
obniżanie się sprawności funkcjonalnej wraz z wiekiem.
Rehabilitacja osób starszych powinna być prowadzona wielopłaszczyznowo.
Jednocześnie musi, bardzo często z konieczności uwzględniać hierarchię potrzeb pacjentów,
koncentrując się przede wszystkim na rehabilitacji dotyczącej osiowego problemu(ów)
zdrowia, np. udaru mózgu, zawału serca, zapalenia płuc czy złamania szyjki kości udowej.
Podstawowym celem powinno być podtrzymanie i przywrócenie sprawności do
wykonywania podstawowych, a następnie złożonych czynności życia codziennego.
Rehabilitacja może być prowadzona w szpitalu, domu opieki, przychodni lub w domu
pacjenta. Optymalnie powinna być prowadzona przez wieloosobowy zespół (lekarze różnych
specjalności, fizjoterapeuci, pielęgniarki, pracownik socjalny, psycholog, terapeuta zajęciowy,
logopeda) koordynowany przez specjalistÄ™ rehabilitacji lub geriatrÄ™.
Rehabilitacja medyczna wykorzystuje środki terapeutyczne fizjoterapii (kinezyterapię,
fizykoterapię i masaż), terapię zajęciową, psychoterapię i poradnictwo psychologiczne oraz
zaopatrzenie ortopedyczne. Razem z rehabilitacją społeczną i czasami zawodową stanowi
integralny model postępowania rehabilitacyjnego z pacjentem w podeszłym wieku.
Kinezyterapia, czyli leczenie ruchem, jest najważniejszą metodą oddziaływania
w rehabilitacji osób starszych. Obejmuje ćwiczenia lecznicze oraz metody
kinezyterapeutyczne.
Fizykoterapia wykorzystuje bodz
ce fizyczne w leczeniu i profilaktyce.
Obejmuje światłolecznictwo, elektroterapię, laseroterapię, termoterapię, balneoterapię,
leczenie polem magnetycznym i ultradz
więkami.
Duże znaczenie ma masaż leczniczy, który wraz z ćwiczeniami biernymi jest z jednej
strony dobrze tolerowany z drugiej zaś jest niejednokrotnie z konieczności jedną
z nielicznych metod możliwych do zastosowania u zniedołężniałych pacjentów.
W rehabilitacji osób starszych często stosowane jest zaopatrzenie ortopedyczne: protezy,
ortezy i sprzęt pomocniczy (kule, laski, podpórki, wózki, specjalne obuwie).
Często potrzebne są także urządzenia ułatwiające samoobsługę i zapewniające
bezpieczeństwo (np. odpowiednie wyposażenie kuchni i łazienki, sprzęt ułatwiający mycie
i ubieranie siÄ™).
Ważna jest aktywizacja podopiecznych, która powinna objąć wszystkie możliwe zakresy:
- czynności codziennego życia,
- czynności higieniczne i porządkowe w najbliższym otoczeniu,
- czynności wykonywane na rzecz innych podopiecznych (pomoc innym daje poczucie
przydatności),
- aktywność i kontakty ze środowiskiem poza miejscem zamieszkania.
Rehabilitacja w wybranych schorzeniach
Choroby sercowo-naczyniowe
Rehabilitacja kardiologiczna znajduje coraz większe zastosowanie u osób w starszym
wieku. Dotyczy to w szczególności pacjentów z chorobą niedokrwienną serca, po zawale
mięśnia sercowego i z niewydolnością krążenia.
Trening w rehabilitacji kardiologicznej może odbywać się po wnikliwej kwalifikacji
lekarskiej, w tym po wykonaniu kardiologicznej próby wysiłkowej. Intensywność ćwiczeń nie
powinna przekraczać 60 80% rezerwy częstości skurczów serca. W czasie ćwiczeń należy
oceniać tolerancję wysiłku pacjenta i regularnie kontrolować tętno.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
45
Układ ruchu
Badania z ostatnich lat wykazują, że możliwy jest wzrost masy i siły mięśniowej pod
wpływem treningu o charakterze siłowym (oporowym) u osób starszych, nawet w bardzo
zaawansowanym wieku. Osoby starsze poddane treningowi siłowemu mają procentowy
przyrost masy i siły mięśniowej podobny do osób młodych. Poprawie ulega również gibkość,
równowaga i koordynacja ruchów.
W rehabilitacji po leczeniu operacyjnym złamań należy dążyć do jak najszybszej
mobilizacji pacjenta. W leczeniu zachowawczym główny nacisk należy położyć na
zapobieganie zanikom mięśni, przykurczom i odleżynom.
Udar mózgu
W postępowaniu rehabilitacyjnym należy wyznaczać realistyczne cele i terminy ich
osiągnięcia. W pierwszym okresie usprawniania podstawową rolę odgrywa prawidłowa
pielęgnacja (ułożenie zapobiegające wadliwemu ustawieniu kończyn, profilaktyka odleżyn,
zapobieganie powikłaniom płucnym, zakrzepicy żylnej), a także kinezyterapia.
Opiekun w domu pomocy społecznej wykonuje zawód, którego podstawowym zadaniem
jest pomoc osobom niepotrafiącym sobie poradzić w obliczu utraty sprawności,
samodzielności wynikającej z chorób, czy też upośledzenia.
Jego działanie  praca wiąże się z świadczeniem pomocy o charakterze pielęgnacyjnym
oraz z pracÄ… socjalnÄ… polegajÄ…cÄ… na wspieraniu, aktywizowaniu podopiecznego.
W pracy opiekuna w domu pomocy społecznej wymagana jest także właściwa postawa
etyczna. W procesie pomagania osoba sprawujÄ…ca opiekÄ™ zobowiÄ…zana jest do przestrzegania
prawa podopiecznego do decydowania o sobie, uszanowania jego potrzeb, postaw i wartości.
4.4.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Czym zajmuje siÄ™ gerontologia?
2. Jakie są biologiczne objawy starości?
3. Jakie są psychologiczne objawy starości?
4. Jakie są społeczne objawy starości?
5. Od czego zależy zdolność przystosowawcza do okresu starzenia się?
6. Jakie są najczęstsze stany patologiczne dla okresy starzenie się?
7. Jakie czynniki predysponujących osoby starsze do podjęcia próby samobójczej?
8. Co to znaczy, że rehabilitacja osób starszych powinna być wielopłaszczyznowa?
9. Jakie sÄ… metody pracy z osobami starszymi?
4.4.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Na podstawie załączonego opisu przypadku, rozpoznaj objawy choroby oraz zaprojektuj
plan udzielenia pomocy.
Opis przypadku
Pani Maria (65 lat) trafiła do szpitala z powodu uciążliwego bólu głowy. Z pacjentką
rozmawiał psychiatra. Rozmowa z pacjentką była trudna do nawiązania. Patrzyła na
pytającego, śledziła ruchy warg, po pewnym czasie namysłu odpowiadała  nie wiem lub
 nie pamiętam . Nie umiała podać swojej daty urodzenia, ani imienia syna. Powiedziała, że
mieszka z mężem, zdziwiła się, że jest obecnie w szpitalu. Podczas rozmowy była pogodna,
nie uskarżała się na nic. Od syna uzyskano informację, że stan pani Marii pogorszył się
znacznie od dwóch lat, czyli od śmierci męża. Już wcześniej miała kłopoty z pamięcią, nie
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
46
wychodziła z domu, zakupy zlecała synowi. Po śmierci męża czuła się bardzo z
le, przeważnie
siedziała w fotelu, nic jej nie interesowało. Pod wieczór się ożywiała. Raz zdarzyło się, że
w nocy prowadziła rozmowę z nieżyjącym mężem, tak jakby był obok niej. Kilka dni przed
przyjęciem do szpitala pani Maria zanieczyściła się po raz pierwszy kałem. Nie potrafiła
wyjaśnić, co się stało. Syn twierdzi, że trudno z mamą nawiązać rozmowę, trzeba jej
wielokrotnie powtarzać te same rzeczy, a i tak ich nie zapamiętuje. Często siedzi w fotelu
i płacze. Ostatnio, kiedy przyszła jej siostra, bardzo się przestraszyła, gdyż jej nie poznała.
Pani Maria na nic poważnie nie chorowała, zawsze była osobą żywą i aktywną. Czasem
skarżyła się tylko na ból głowy.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się z opisem przypadku,
2) wynotować te zachowania, które można uznać za chorobowe,
3) przeanalizować objawy różnych chorób psychicznych i zidentyfikować chorobę,
4) ułożyć plan kompleksowej pomocy z zachowaniem hierarchii,
5) określić i wypisać metody i techniki wykorzystane w trakcie realizacji opieki nad osobą
starszÄ…,
6) zaprezentować wyniki swojej pracy na forum grupy,
7) wziąć udział w dyskusji.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 poradnik dla ucznia,
 komputer z dostępem do Internetu,
 arkusze papieru,
 mazaki,
 tablica,
 magnesy.
Ćwiczenie 2
Wez
udział w debacie na temat tezy  Starość to przykry, nieubłagalny los .
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się z zasadami prowadzenia debaty,
2) znalez
ć swoje miejsce w grupie popierającej tezę debaty lub w grupie przeciwnej,
3) jeżeli jesteś członkiem grupy popierającej tezę  przygotować argumenty na jej poparcie,
4) jeżeli jesteś członkiem grupy negującej tezę  przygotować argumenty potrzebne do jej
zanegowania,
5) podzielić się zadaniami z innymi członkami grupy,
6) jako przewodniczący poprowadzić debatę, wyznaczyć poszczególnych mówców,
7) jako pilnujący czasu  dopilnować, aby każdy mówca zmieścił się w wyznaczonym
czasie (3 do 5 minut w zależności od początkowych ustaleń),
8) jako przedstawiciel grupy broniącej lub negującej tezę, zabierać głos w debacie według
ustalonego porzÄ…dku,
9) jako obserwator przysłuchać się debacie i wziąć udział w drugiej części debaty (dyskusja
plenarna) na temat zadań państwa w zakresie kształtowania właściwej polityki
społecznej.
10) podsumować ćwiczenie i zaprezentować wnioski z debaty.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
47
Wyposażenie stanowiska pracy:
- arkusz papieru,
- przybory do pisania.
Ćwiczenie 3
Ułóż arkusz obserwacji zachowań pomocny w diagnozie potrzeb i problemów
podopiecznego.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się z metodami konstruowania arkuszy obserwacji zachowań,
2) ustalić obszary aktywności podopiecznego, które będą podlegać obserwacji,
3) przygotować arkusz obserwacji zachowań,
4) gotowy arkusz przedstawić na forum grupy,
5) wziąć udział w dyskusji na temat przydatności sporządzonego narzędzia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- poradnik dla ucznia,
- papier,
- komputer,
- drukarka.
Ćwiczenia 4
Dobierz techniki aktywizujÄ…ce podopiecznÄ… na podstawie opisu przypadku.
Opis przypadku
Pani X ma 77 lat, cierpi na osteoporozę. W wyniku upadku doznała urazu kręgów
lędz
wiowych i obecnie trudno jej się samodzielnie poruszać. Wymaga pomocy
w czynnościach życia codziennego. Kiedyś była osobą bardzo zasadniczą i aktywną, lubiła
czytać ksiązki, robótki na drutach. Obecnie całe dnie spędza bezczynnie w łóżku, wstaje tylko
do toalety. Niechętnie uczestniczy w aktywnych zajęciach.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) dobrać partnera do wykonania ćwiczenia,
2) zapoznać się z opisem przypadku,
3) wskazać cel swojego oddziaływania,
4) dobrać odpowiednie techniki aktywizujące,
5) zaprezentować wyniki swojej pracy na forum grupy,
6) wziąć udział w dyskusji podsumowującej przebieg ćwiczenia i mającej na celu ocenę
sposobu prowadzenia negocjacji i reagowania na informacjÄ™ zwrotnÄ….
Wyposażenie stanowiska pracy:
- arkusze papieru,
- pisaki.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
48
4.4.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) scharakteryzować proces starzenia się organizmu człowieka?
ðð ðð
2) rozpoznać problemy psychosomatyczne człowieka starego?
ðð ðð
3) zaktywizować seniorów do pracy nad własnym rozwojem?
ðð ðð
4) dostosować metody pracy do wieku, stanu psychicznego i sytuacji
ðð ðð
socjalnej podopiecznego?
5) wykazać wrażliwość na problemy podopiecznego?
ðð ðð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
49
5. SPRAWDZIAN OSI
GNI
Ć
INSTRUKCJA DLA UCZNIA
1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartÄ™ odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Udzielaj odpowiedzi wyłącznie na załączonej karcie odpowiedzi.
5. Wybraną przez siebie prawidłową odpowiedz
otocz kółkiem.
6. Jeżeli się pomylisz, to skreśl krzyżykiem błędną zakreśloną kółkiem odpowiedz
,
a następnie otocz kółkiem odpowiedz
prawidłową.
7. Pamiętaj, że Twoja praca musi być samodzielna.
8. Przed oddaniem karty odpowiedzi sprawdz
poprawność wybranych odpowiedzi.
9. Na wykonanie sprawdzianu osiągnięć masz 35 minut.
Powodzenia!
ZESTAW ZADAC
TESTOWYCH
1. Osoby z uszkodzonym narządem ruchu, to osoby z niepełnosprawnością
a) fizycznÄ….
b) psychicznÄ….
c) sensorycznÄ….
d) złożoną.
2. Dobra pamięć mechaniczna, brak spójności logicznej wypowiedzi, perseweracje,
zachowana zdolność czytania i pisania, to cechy charakterystyczne dla osób
upośledzonych w stopniu
a) głębokim.
b) znacznym.
c) umiarkowanym.
d) lekkim.
3. Ignorowanie norm społecznych, głównie moralnych, brak satysfakcji z wykonywanych
obowiązków, brak poczucia winy, to zachowania typowe dla osobowości
a) cyklotymicznej.
b) antyspołecznej.
c) nadagresywnej.
d) paranoidalnej.
4. Rozpad osobowości, autyzm, zmiany życia uczuciowego, to typowe objawy
a) schizofrenii.
b) cyklofrenii.
c) choroby Alzheimera.
d) depresji.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
50
5. Do potrzeb ludzkiego rozwoju niższego rzędu według A. Maslowa należą potrzeby
a) estetyczne, wiedzy i rozumienia, samourzeczywistnienia.
b) estetyczne, bezpieczeństwa, fizjologiczne.
c) estetyczne, przynależności i miłości, fizjologiczne.
d) przynależności i miłości, fizjologiczne, bezpieczeństwa.
6. Potrzeby dominacji, sławy i respektu należą do grupy potrzeb
a) przynależności i miłości.
b) szacunku i uznania.
c) wiedzy i rozumienia
d) estetycznych.
7. Względna przeszkoda w zaspokojeniu potrzeb nie pojawi się na drodze osoby, która
a) jest przystosowana.
b) Å‚atwo siÄ™ poddaje.
c) nie potrafi zmienić sposobu zaspokojenia potrzeby.
d) wypiera ją ze świadomości.
8. Wspieranie samodzielności dziecka ważne jest w zaspokojeniu potrzeby
a) przywiÄ…zania.
b) odczuwania.
c) szacunku.
d) aktywności własnej.
9. Poznanie i zrozumienie potrzeb dziecka niepełnosprawnego wyraża się poprzez
a) akceptowanie odmienności społecznej rodziny.
b) dążenie do kontaktu z dzieckiem.
c) stosowanie adekwatnych do poziomu rozwoju i stopnia niepełnosprawności dziecka
metod rehabilitacji.
d) rozwijanie potencjałów dziecka i umiejętne reagowanie na niewłaściwe zachowanie.
10. Zaspokojenie odczuwanej przez dziecko niepełnosprawne potrzeby uznania powinno
przejawiać się w
a) stawianiu dziecku wysokich wymagań przez opiekunów.
b) stałej obecności opiekunów w pobliżu dziecka.
c) chwaleniu nawet najdrobniejszych osiągnięć dziecka.
d) wyręczaniu dziecka w wykonywaniu wszystkich czynności.
11. Obrona A   Idę do przodu, bez względu na to stosowana przez osobę niepełnosprawną
w momencie uświadomienia sobie swojego kalectwa sprzyja
a) rozwiązywaniu problemów.
b) zaakceptowaniu niepełnosprawności.
c) czasowemu obniżeniu napięcia emocjonalnego.
d) poprawie psychologicznego funkcjonowania osoby niepełnosprawnej.
12. y
ródłem problemów społecznych jest
a) niezadowolenie jednostki z obecnej sytuacji społecznej.
b) organizacja społeczna i sposób działania instytucji w obszarze społeczno-
-gospodarczym.
c) brak zrozumienia przez instytucje problemów jednostki.
d) występowanie konfliktu wartości pomiędzy jednostką a społeczeństwem.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
51
13. Celem rehabilitacji społecznej nie jest
a) ograniczenie izolacji społecznej.
b) przywrócenie zdolności do aktywności na rynku pracy.
c) przywrócenie samodzielności w wypełnianiu ról.
d) udzielanie pomocy i wsparcia psychicznego.
14. Społeczne bariery rehabilitacji to
a) wszelkiego rodzaju negatywne reakcje środowiska na niepełnosprawność jednostki.
b) utrudnienia prawne w zatrudnianiu osób niepełnosprawnych.
c) trudności związane z zaakceptowaniem swojej niepełnosprawności.
d) utrudnienia w poruszaniu się osoby niepełnosprawnej w mieszkaniu i w najbliższej
okolicy.
15. Wyrównywanie braków środowiskowych, utrudniających pomyślny przebieg życia
jednostki lub grupy to cel kompensacji
a) opiekuńczej.
b) biologicznej.
c) społecznej.
d) wychowawczej.
16. Metoda pracy indywidualnej z podopiecznym, skoncentrowana na sferze poznawczej ma
na celu
a) przełamanie izolacji i osamotnienia osoby niepełnosprawnej, włączenie jej do życia
społeczności lokalnej.
b) zmianę zachowań najbliższego otoczenia (rodziny) w stosunku do
niepełnosprawnego.
c) zaakceptowanie przez rodzinę niepełnosprawności jej członka.
d) zwiększenie umiejętności rozwiązywania problemów i podejmowania decyzji przez
osobę niepełnosprawną.
17. Społeczne objawy starzenia się uwidaczniają się poprzez
a) zaburzenia pamięci.
b) słabnięcie funkcji spostrzegania.
c) utratę ról społecznych.
d) stępienie emocjonalne.
18. Przystosowanie się do okresu starzenia się zależy od
a) warunków życia i przebytych chorób somatycznych.
b) rodzaju pracy człowieka i czynników genetycznych.
c) miejsca zamieszkania i samoświadomości własnej starości.
d) wielkości rodziny i statusu materialnego.
19. Pogorszenie się funkcji pamięciowych, dezorientacja, obniżenie sprawności umysłowej,
to typowe objawy
a) otępienia.
b) choroby afektywnej.
c) schizofrenii.
d) halucynozy.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
52
20. Do zjawisk patologicznych nie zaliczamy
a) alkoholizmu.
b) zagrożeń dla otoczenia przyrodniczego, np. zagrożenia powodzią.
c) zagrożeń moralnych.
d) narkomanii.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
53
KARTA ODPOWIEDZI
ImiÄ™ i nazwisko..........................................................................................
Rozpoznawanie potrzeb i problemów podopiecznych
Zakreśl poprawną odpowiedz
.
Nr
Odpowiedz
Punkty
zadania
1. a b c d
2. a b c d
3. a b c d
4. a b c d
5. a b c d
6. a b c d
7. a b c d
8. a b c d
9. a b c d
10. a b c d
11. a b c d
12 a b c d
13. a b c d
14. a b c d
15. a b c d
16. a b c d
17. a b c d
18. a b c d
19. a b c d
20. a b c d
Razem:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
54
6. LITERATURA
1. Auleytner J., Głąbicka K.: Polityka społeczna, pomiędzy opiekuńczością
a pomocniczością. Wyższa Szkoła Pedagogiczna TWP, Warszawa 2000
2. Bauman Z.: Socjologia, Zysk i S-ka, Poznań 1996
3. Bromley D.B.: Psychologia starzenia siÄ™, PWN, Warszawa 1999
4. Carre O., Hetka-Marynowicz E. (red.): Bezrobocie i praca socjalna w Polsce i we Francji.
Wydawnictwo ÅšlÄ…sk, Katowice 2002
5. Chlebio-Abed D.: Pierwotna profilaktyka uzależnień od alkoholu a zadania pracowników
socjalnych. W: Biblioteka Pracownika Socjalnego, ÅšlÄ…sk, Katowice 2000
6. Cialdinii R.: Wywieranie wpływu na ludzi. Gdańskie Towarzystwo Psychologiczne,
Gdańsk 2001
7. Doliński D.: Psychologia wpływu społecznego. Towarzystwo Przyjaciół Ossolineum,
Wrocław 2000
8. Dubois B., Miley K.: Praca socjalna. Interart, Warszawa 1996
9. Dykcik W. (red): Pedagogika specjalna, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 1998
10. Firlit  Fesnak G.: Leksykon pojęć socjalnych, Zysk I S-ka, Poznań 1996
11. Garvin Ch., Seabury B.: Działania interpersonalne w pomocy socjalnej. Interart,
Warszawa 1996
12. Jarosz M.: Samobójstwa ucieczka przegranych. Wydaw. Naukowe PWN, Warszawa
1997
13. Johnson D.: Podaj dłoń. IPZiT, PTP, Warszawa 1995
14. Kawczyńska  Butrym Z.: Niepełnosprawność  specyfika pomocy społecznej, BPS,
Warszawa 1998
15. Kazimierczak T., A
uczyński M.: Wprowadzenie do pomocy społecznej. BPS, Warszawa
1996
16. Kowalik S.: Psychospołeczne postawy rehabilitacji osób niepełnosprawnych. PZWL,
Warszawa 1999
17. Kozaczuk L.: Terapia zajęciowa w domach pomocy społecznej. Przewodnik metodyczny,
Interart, Warszawa 1995
18. Kuczyńska  Kwapisz J., Kwapisz J.: Rehabilitacja osób niewidomych i słabowidzących.
BPS, Warszawa 1996
19. Malinowski M. (red.): Problemy społeczne w okresie zmian systemowych. Rzeszów
1997
20. Meder J. (red.): Praca socjalna z osobami z zaburzeniami psychicznymi, BPS, Katowice
2002
21. Melibruda J.: Ja-Ty-My, Psychologiczne możliwości ulepszania kontaktów
międzyludzkich. Nasza księgarnia, Warszawa 1980
22. Migdał K.: Psychologia w praktyce społecznej, WSE, Warszawa 2001
23. Niepełnosprawni w społeczeństwie. Postawy społeczeństwa polskiego wobec ludzi
niepełnosprawnych. Raport z badań. Warszawa 1995
24. Nocuń A., Szmagalski J.: Podstawowe umiejętności w pracy socjalnej i ich kształcenie,
Interart, Warszawa 1996
25. Nowicka A., Ochoczenko H. (red): Potrzeby osób niepełnosprawnych w warunkach
globalnych przemian społeczno-gospodarczych. Tom 1. Oficyna Wydawnicza  Impuls ,
Kraków 2006
26. Rembowski J.: Psychologiczne problemy starzenia się człowieka. PWN, Warszawa 
Poznań 1984
27. Sękowa H. (red.): Społeczna psychologia kliniczna. PWN, Warszawa 1993
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
55
28. Sękowska Z.: Wprowadzenie do pedagogiki specjalnej. Wydawnictwo Akademii
Pedagogiki Specjalnej, Warszawa 1998
29. Sołtysiak T.: Sieroctwo społeczne  przyczyny, objawy, skutki, sposoby jego
zapobiegania w aktualnej rzeczywistości społecznej kraju. WSH-E, Warszawa 1998
30. Szmagalski J.: Przewodzenie małym grupom, działania grupowe. CAK, Warszawa 1998
31. Witkowski T.: Rozumieć problemy osób niepełnosprawnych. ZWL, Warszawa 1993
32. Wódz K.: Praca socjalna w środowisku zamieszkania. Interart, Warszawa 1996
33. Ziemska M.: Problemy integracji i dezintegracji rodziny. Uniwersytet Warszawski,
Warszawa 1995
34. Zrałek M.: Środowisko zamieszkania a niepełnosprawni. PWN, Warszawa 1994
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
56