Zastosowania placebo
w medycynie i psychologii
M E C H A N I Z M Y D Z I A A
A N I A P L A C E B O
W Y K A
A D 1 4
Zastosowania placebo
W medycynie
W psychologii
W sporcie
W marketingu
W marketingu
Zastosowania placebo
w medycynie
D O C Z E G O L E K A R Z E S T O S U J 
P L A C E B O ?
Ocena skuteczności leków i terapii
Randomizowane badania kliniczne
Podwójnie ślepa próba
Pojedyncza ślepa próba
Potrójnie ślepa próba
Podnoszenie wiarygodności badań z użyciem placebo
Podnoszenie wiarygodności badań z użyciem placebo
Aktywne vs. pasywne placebo
Spłukanie placebo (ang. placebo washout)
Ocena skuteczności leków i terapii
Zmiany wprowadzone w Deklaracji Helsińskiej w
2000 r. dopuszczają wykorzystywanie placebo w celu
oceny skuteczności nowych metod leczniczych pod
warunkiem, że nie istnieje żadna metoda o
dowiedzionej skuteczności, z którą można porównać
dowiedzionej skuteczności, z którą można porównać
działanie nowej metody (por. Vrhovac, 2004)
Placebo jako metoda leczenia
Historia medycyny (por. Shapiro, 1960; Shapiro,
Shapiro, 1997)
Medycyna niekonwencjonalna
Akupunktura
Homeopatia
Homeopatia
Cudowne uzdrowienia
Placebo jako metoda leczenia
Współczesna medycyna konwencjonalna
Niezamierzone stosowanie placebo
Wiele metod leczenia uznawanych jeszcze niedawno za aktywne -
lecz w świetle współczesnej wiedzy medycznej stanowiących
przykłady placebo - było skutecznych nawet w prawie 70%
przypadków (Roberts, Kewman, Mercier, Hovell, 1993)
przypadków (Roberts, Kewman, Mercier, Hovell, 1993)
Leki antydepresyjne
Zamierzone stosowanie placebo
Przemęczenie, złe samopoczucie
Terapia bólu
Pozorowane operacje
Zamierzone stosowanie placebo
J A K C Z 
S T O L E K A R Z E S T O S U J 
P L A C E B O ?
Badania nad stosowaniem placebo
Od 1973 ukazały się 32 raporty z badań, których
celem było określenie zakresu, częstotliwości,
okoliczności oraz postaw wobec stosowania placebo
przez lekarzy i pielęgniarki, a rzadziej stażystów,
studentów medycyny i pacjentów (przegląd w F�ssler,
Meissner, Schneider i Linde, 2010)
Meissner, Schneider i Linde, 2010)
W badaniach kwestionariuszowych (a także wykorzystujących
metodę wywiadu) do stosowania placebo przyznaje się od 17%
do 99% lekarzy oraz od 51% do 100% pielęgniarek
Kiedy jednak badani mają za zadanie notować wszystkie
przypadki zastosowania placebo w określonym czasie, to
okazuje się, że wskaz
nik wykorzystywania placebo wynosi
zaledwie od 0,3% do 5,1%
Badania nad stosowaniem placebo
Dania (Hrobjartsson i Norup, 2003)  503 lekarzy
86% lekarzy pierwszego kontaktu, 54% lekarzy szpitalnych i
41% praktykujących prywatnie specjalistów przynajmniej raz
zastosowało placebo w ciągu ostatniego roku
Lekarze pierwszego kontaktu istotnie częściej stosowali
Lekarze pierwszego kontaktu istotnie częściej stosowali
placebo niż szpitalni i przyjmujący prywatnie specjaliści
Najczęściej stosowanym placebo okazały się antybiotyki (70,
33, 18%), fizjoterapia (59, 24, 13%), środki uspokajające (45,
24, 10%), witaminy B (48, 10, 9%)
Najrzadziej stosowano zastrzyki z soli fizjologicznej (5, 1, 0%)
Badania nad stosowaniem placebo
Izrael (Nitzan i Lichtenberg, 2004)  89 lekarzy i
pielęgniarek szpitalnych oraz lekarzy rodzinnych
60% badanych (53% lekarzy i 71% pielęgniarek) stosuje
placebo, najczęściej w stosunku do pacjentów cierpiących z
powodu lęków i bólu
USA (Sherman i Hickner, 2007)  231 lekarzy
USA (Sherman i Hickner, 2007)  231 lekarzy
pracujących w klinice uniwersyteckiej
45% stosuje placebo
Najczęściej stosowane placebo: antybiotyki (33%), witaminy
(20%) oraz ibuprofen (12%)
Rzadziej wykorzystują: niewielkie dawki leku (7%), suplementy
ziołowe (5%), zastrzyki z soli fizjologicznej (3%), specjalnie
przygotowane tabletki (2%) oraz pigułki z cukru (1%)
Badania nad stosowaniem placebo
USA (Tilburt, Emanuel, Kaptchuk, Curlin, Miller,
2008)  679 internistów i neurologów
Wskaz
nik wykorzystywania placebo od 58% do 80% w
zależności od sformułowania pytania (tabletka z cukru czy
wzbudzanie oczekiwań)
wzbudzanie oczekiwań)
Najczęściej stosowane były aktywne placebo, tj. analgetyki
sprzedawane bez recepty (41%), witaminy (38%), antybiotyki
(13%) i środki uspokajające (13%)
Tabletkę z cukru przepisywało tylko 2% lekarzy, a sól
fizjologiczną  3%
Badania nad stosowaniem placebo
Szwajcaria (F�ssler, Gn�dinger, Rosemann i Biller-
Andorno, 2009)  233 lekarzy pierwszego kontaktu i
pediatrów
72% badanych stosuje placebo
Częściej stosowane jest aktywne placebo (57%) niż czyste
placebo (17%)
placebo (17%)
Najczęściej stosowane placebo: fizyczne badanie diagnostyczne
(89%), pozytywne sugestie (81%), maści i bandaże na urazy bez
widocznych śladów na skórze (76%), badanie diagnostyczne z
wykorzystaniem aparatury (69% lub 31% w przypadku procedur
ryzykownych), terapie bez specyficznego działania na dane
schorzenie, m.in. witaminy, antybiotyki (61%)
Rzadko stosowane placebo: zastrzyki z soli fizjologicznej (10%),
tabletki z cukru (7%)
Badania nad stosowaniem placebo
USA (Kermen, Hickner, Brody i Hasham, 2010) 
412 lekarzy rodzinnych
56% stosowało placebo w swojej praktyce
Zasadniczą przyczynami stosowania placebo były:
nieuzasadnione żądanie leku przez pacjenta (32%), żeby
nieuzasadnione żądanie leku przez pacjenta (32%), żeby
uspokoić pacjenta (21%) i kiedy możliwości leczenia zostały
wyczerpane (20%)
Najczęściej stosowane placebo to: antybiotyki (40%), witaminy
(23%), zioła (12%); 11% użyło czystego placebo
Badania nad stosowaniem placebo
Niemcy (Meissner, H�fner, F�ssler i Linde, 2011) 
208 lekarzy pierwszego kontaktu
88% choć raz zastosowało placebo w swojej praktyce
45% użyło czystego (mediana 5 razy rocznie), a 76% aktywnego
(mediana 20 razy rocznie) placebo w ciągu ostatniego roku
Zasadniczą przyczyną stosowania placebo był możliwy efekt
Zasadniczą przyczyną stosowania placebo był możliwy efekt
psychologiczny (77%), a także oczekiwania pacjenta, żeby
dostać lek (57%)
Najczęściej stosowane placebo to: zioła (73%), homeopatia
(62%), witaminy (62%) oraz minerały i mikroelementy (58%);
rzadziej: łagodne środki uspokajające (30%), masaże (30%),
akupunktura (21%) oraz antybiotyki (20%)
Bąbel (2011)
190 lekarzy podstawowej opieki lekarskiej: 104
internistów, 41 lekarzy rodzinnych i 58 pediatrów, w
tym 13 badanych wskazało dwie specjalizacje
2 grupy badanych po 95 osób:
Ankieta  placebo
Ankieta  placebo
Ankieta  niespecyficzne metody lecznicze
Bąbel (2011)
Definicja:
Placebo/metody niespecyficzne rozumiemy tutaj jako wszelkie
środki, zabiegi lub procedury medyczne, które choć bywają
skuteczne, to trudno znalez
ć naukowe uzasadnienie ich
efektywności. Mogą to być zarówno metody nieaktywne
farmakologicznie (np. tabletka z cukru, zastrzyk soli
farmakologicznie (np. tabletka z cukru, zastrzyk soli
fizjologicznej), jak i aktywne, ale stosowane w przypadkach, na
które teoretycznie nie powinny mieć wpływu (np. antybiotyki w
leczeniu chorób wirusowych lub witaminy na przemęczenie).
Jako przykłady placebo/metod niespecyficznych traktuje się
często metody medycyny naturalnej czy alternatywnej (np.
homeopatię czy niektóre zabiegi fizjoterapeutyczne), które
bywają efektywne, ale nie sposób wytłumaczyć naukowo
mechanizmu ich działania.
Bąbel (2011)
Ankieta metody
Ankieta placebo
niespecyficzne
Częstotliwość
(N=89)
(N=93)
stosowania placebo
No (%) No (%)
Codziennie
Codziennie
7 (8) 19 (20)
7 (8) 19 (20)
Raz w tygodniu
16 (18) 38 (41)
Raz na miesiąc
30 (34) 22 (24)
Raz na rok
22 (25) 9 (10)
Nigdy
14 (16) 5 (5)
Bąbel (2011)
Stosowane placebo Najczęstsze placebo
Metody Metody
Placebo Placebo
Rodzaje placebo
niespecyficzne niespecyficzne
(N=81) (N=81)
(N=89) (N=85)
No (%) No (%) No (%) No (%)
Środki nieaktywne farmakologicznie
30 (37) 31 (35) 18 (22) 13 (15)
Witaminy
46 (57) 48 (54) 27 (33) 21 (25)
Suplementy diety
34 (42) 43 (48) 7 (9) 9 (11)
Homeopatia
36 (44) 42 (47) 17 (21) 24 (28)
Medycyna alternatywna
10 (12) 11 (12) 3 (4) 1 (1)
Zbyt mała dawka aktywnej substancji
5 (6) 9 (10) 2 (2) 2 (2)
Substancja aktywna, ale bez specyficznego
9 (11) 17 (19) 3 (4) 6 (7)
działania w danym przypadku
Zabiegi lub procedury bez specyficznego
11 (14) 13 (15) 3 (4) 7 (8)
działania w danym przypadku
Wyłączone urządzenia medyczne
2 (2) 3 (3) 1 (1) 
Inne
1 (1) 5 (6)  2 (2)
Bąbel (2011)
Metody
Czynniki
Placebo (N=85) niespecyficzne
wpływające na
(N=90)
skuteczność
placebo
No (%) No (%)
Cechy pacjenta 43 (51) 43 (48)
Cechy lekarza 14 (16) 13 (14)
Oczekiwania pacjenta 29 (34) 44 (49)
Oczekiwania lekarza - 1 (1)
Rodzaj choroby 10 (12) 15 (17)
Inne - 1 (1)
Bąbel (w druku)
170 lekarzy podstawowej opieki lekarskiej: 82
internistów, 50 lekarzy rodzinnych i 55 pediatrów, w
tym 16 badanych wskazało dwie specjalizacje
Ankieta  niespecyficzne metody lecznicze
Bąbel (w druku)
Definicja:
Metody niespecyficzne rozumiemy tutaj jako wszelkie środki, zabiegi
lub procedury medyczne, które choć bywają skuteczne, to trudno
znalez
ć naukowe uzasadnienie ich efektywności. Mogą to być
zarówno metody nieaktywne farmakologicznie (np. tabletka z cukru,
zastrzyk soli fizjologicznej), jak i aktywne, ale stosowane w
przypadkach, na które teoretycznie nie powinny mieć wpływu (np.
przypadkach, na które teoretycznie nie powinny mieć wpływu (np.
antybiotyki w leczeniu chorób wirusowych lub witaminy na
przemęczenie). To, co bowiem w jednym przypadku jest metodą
specyficzną (np. antybiotyk w leczeniu chorób wywoływanych przez
bakterie), w innym jest niespecyficzną (np. antybiotyk w leczeniu
chorób wywoływanych przez wirusy). Do metod niespecyficznych
zalicza się często metody medycyny naturalnej czy alternatywnej (np.
homeopatię czy niektóre zabiegi fizjoterapeutyczne), które choć
bywają efektywne, to często nie sposób wytłumaczyć naukowo
mechanizmu ich działania.
Bąbel (w druku)
Częstotliwość stosowania (w procentach)
12
20
prawie codziennie
raz w tygodniu
raz w miesiącu
12
30
raz w roku
nigdy
26
Bąbel (w druku)
Forma placebo (w procentach, spośród
deklarujących stosowanie placebo)
tabletka z cukru
1
0
sól fizjologiczna
5
14
26
5
witaminy
12
suplementy
13
homeopatia
medycyna alternatywna
66
mała dawka
56
niespecyficzne
zabiegi, procedury
36
wyłączone urządzenia
inne
Bąbel (w druku)
Powody stosowania placebo (w procentach,
spośród deklarujących stosowanie)
brak m. specyf.
0
m. specyf. nieuzasadniona
7
29
22
m. specyf. szkodliwa
m. specyf. domaga się pacjent
21
24
między zastosowaniami m. specyf.
między zastosowaniami m. specyf.
8
uzupełnienie m. specyf.
14
żeby uspokoić pacjenta
29
na życzenie pacjenta
22
możliwości leczenia wyczerpane
diagnoza
15
na niespecyficzne objawy
46
przeciwbólowo
54
inne
Bąbel (w druku)
Spostrzegana skuteczność (w procentach, spośród
deklarujących stosowanie)
2
12
0
6
6
28 zawsze
zwykle
czasem
rzadko
nigdy
trudno powiedzieć
51
Bąbel (w druku)
Spostrzegany zakres skuteczności (w procentach,
spośród deklarujących stosowanie)
11
subiektywne symptomy
obiektywne symptomy
24
subiektywne i obiektywne
54
trudno powiedzieć
6
Bąbel (w druku)
Czynniki skuteczności (w procentach, spośród
przekonanych o skuteczności placebo)
cechy pacjenta
2
4
7
cechy lekarza
73
73
46
46
oczekiwania pacjenta
oczekiwania lekarza
19
choroba
29
7
konkretny przypadek
65
skuteczność aktywnej
metody
Bąbel (w druku)
Spostrzegany mechanizm działania
(w procentach)
3
6
15
26
26
biochemiczny
psychologiczny
samoistna remisja
niewyjaśniony
inny
28
nie wiem
75
Bąbel (w druku)
Dopuszczalność stosowania (w procentach)
6 7
zawsze zakazane
29
jeśli skuteczne (badania
49 kliniczne)
jeśli skuteczne
(doświaczenie)
jeśli poinformuje się
pacjenta
zawsze dopuszczalne
60
Wnioski
Wysoki wskaz
nik stosowania placebo w większości
krajów
Częściej placebo stosują pielęgniarki niż lekarze
Najczęściej stosowane są aktywne placebo, w tym
szczególnie witaminy, antybiotyki, środki
szczególnie witaminy, antybiotyki, środki
uspokajające i analgetyki
Klasyczne placebo, tj. tabletka z cukru i sól
fizjologiczna są stosowane najrzadziej
Zastosowania placebo
w psychologii
D O C Z E G O P S Y C H O L O G O W I E U Ż Y W A J 

P L A C E B O ?
Placebo w eksperymentach psychologicznych
Schachter i Singer (1962)
Storms i Nisbett (1970)
Placebo w psychoterapii
Ocena skuteczności psychoterapii
Psychoterapia placebo  czynniki niespecyficzne
Brak specyficznego działania
Nieokreślone właściwości  czynniki, które nie zostały
określone jako specyficzne
określone jako specyficzne
Czynniki wspólne