plik


ÿþFunkcje trygonometryczne - Wikipedia, wolna encyklopedia http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Funkcje_trygonometryczne&p... Funkcje trygonometryczne Z Wikipedii Funkcje trygonometryczne  funkcje matematyczne, wyra\ajce midzy innymi stosunki midzy dBugo[ciami boków trójkta prostoktnego w zale\no[ci od miar jego któw wewntrznych. Do funkcji trygonometrycznych wspóBcze[nie zalicza si: sinus, cosinus (inna pisownia: kosinus), tangens, cotangens (kotangens), secans (sekans), cosecans (kosekans). Secans i cosecans s obecnie rzadko u\ywane. Funkcj secans w Europie wprowadziB MikoBaj Kopernik w dziele De revolutionibus orbium coelestium (1543)[1], cho arabscy matematycy u\ywali jej prawdopodobnie ju\ w IX wieku[2]. Funkcje trygonometryczne znajduj zastosowanie w wielu dziaBach matematyki, innych naukach [cisBych i technice; dziaB matematyki zajmujcy si tymi funkcjami to trygonometria. Spis tre[ci 1 Definicje 1.1 Definicja z elementów trójkta prostoktnego 1.2 Definicja za pomoc kta skierowanego 1.3 Definicja na okrgu jednostkowym i etymologia nazw 1.4 Definicja za pomoc szeregu Taylora 1.5 Definicja za pomoc równaD funkcyjnych 1.6 Definicja za pomoc równaD ró\niczkowych 1.7 Definicja za pomoc iloczynów nieskoDczonych 1.8 Definicja za pomoc uBamków BaDcuchowych 2 WBasno[ci 2.1 Argument rzeczywisty 2.1.1 Przebieg zmienno[ci funkcji 2.1.2 Wykresy 2.1.3 Warto[ci dla typowych któw 2.1.4 Wzory redukcyjne 2.1.5 Podstawowe to\samo[ci trygonometryczne 2.1.6 Pochodne funkcji trygonometrycznych 2.1.7 CaBki funkcji trygonometrycznych 2.2 Argument zespolony 2.2.1 Porównanie z funkcjami argumentu rzeczywistego 2.2.2 Cz[ci rzeczywiste, urojone, moduBy i argumenty 2.2.3 Wzór Eulera 2.2.4 Wykresy 2.3 Zwizki z innymi funkcjami 2.3.1 Funkcje odwrotne do trygonometrycznych 2.3.2 Harmoniki 2.3.3 Sinus caBkowy i cosinus caBkowy 2.3.4 Funkcja sinc 2.3.5 Funkcje hiperboliczne 2.3.6 Funkcja Weierstrassa 3 Zastosowania 3.1 Geometria 3.1.1 Twierdzenia sinusów, cosinusów i tangensów 3.1.2 Wzór na pole trójkta 3.1.3 Iloczyny wektorów 3.1.4 WspóBrzdne biegunowe, sferyczne i walcowe 3.1.5 Geometria sferyczna 3.2 Teoria liczb 3.3 Szereg Fouriera 3.4 Zastosowania poza matematyk 4 Historia 4.1 Egipt i Babilon 4.2 Staro\ytna Grecja 4.3 Zredniowieczne Indie 4.4 Zwiat islamu 4.5 Zredniowieczne Chiny 4.6 Renesansowa Europa 4.7 Historia analizy trygonometrycznej 4.8 Polskie nazwy 5 Przypisy 1 z 20 2009-01-23 15:03 Funkcje trygonometryczne - Wikipedia, wolna encyklopedia http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Funkcje_trygonometryczne&p... 6 Bibliografia 7 Zobacz te\ Definicje Istnieje wiele równowa\nych definicji funkcji trygonometrycznych, zarówno bazujcych na pojciach geometrycznych, jak i analitycznych. Definicja z elementów trójkta prostoktnego Funkcje trygonometryczne dla miar któw ostrych mo\na zdefiniowa jako stosunki dBugo[ci odpowiednich dwóch boków trójkta prostoktnego przy kcie wewntrznym danej miary[3]. Poni\sza tabela pokazuje, jak funkcje trygonometryczne wyra\aj si przez ilorazy dBugo[ci odpowiednich boków trójkta[3]. Oznaczenia boków i któw u\yte w definicji z trójkta prostoktnego sinus  oznaczany sin  stosunek dBugo[ci przyprostoktnej le\cej naprzeciw kta ostrego (na rysunku ) i przeciwprostoktnej cosinus (lub kosinus)  oznaczany cos  stosunek dBugo[ci przyprostoktnej przylegBej do kta ostrego i przeciwprostoktnej tangens  oznaczany tg (tan w krajach anglojzycznych)  stosunek dBugo[ci przyprostoktnej naprzeciw kta ostrego i przyprostoktnej przylegBej do kta ostrego cotangens (kotangens)  oznaczany ctg (lub te\ cot, cotan)  stosunek dBugo[ci przyprostoktnej przylegBej do kta ostrego i przyprostoktnej naprzeciw kta ostrego secans (sekans)  oznaczany sec  stosunek dBugo[ci przeciwprostoktnej i przyprostoktnej przylegBej do kta ostrego ; odwrotno[ cosinusa cosecans (kosekans)  oznaczany cosec lub csc  stosunek dBugo[ci przeciwprostoktnej i przyprostoktnej naprzeciw kta ostrego ; odwrotno[ sinusa Dla miar któw wikszych od 90° oraz dla ujemnych miar któw skierowanych powy\sz definicj mo\na uogólni, przyjmujc ujemn dBugo[ odpowiednich odcinków. Dawniej u\ywano te\ kilku innych funkcji, takich jak sinus versus[4]: haversin (ang. half of the versine)[5]: cosinus versus[6]: czy exsecans[7]: Obecnie s one nieu\ywane, cho zastosowanie funkcji haversin upraszczaBo obliczanie odlegBo[ci dwóch punktów na powierzchni Ziemi[8]. Definicja za pomoc kta skierowanego 2 z 20 2009-01-23 15:03 Funkcje trygonometryczne - Wikipedia, wolna encyklopedia http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Funkcje_trygonometryczne&p... Je\eli kt skierowany ± ustawi si tak, aby jego wierzchoBek znalazB si w pocztku prostoktnego ukBadu wspóBrzdnych O, pierwsze rami kta pokrywa si z pierwsz dodatni póBosi ukBadu, a jego drugie rami jest dowoln póBprost le\c w pBaszczyznie ukBadu, wychodzc z punktu O oraz zawierajc pewien punkt M = (a,b) ró\ny od O, to funkcje trygonometryczne miary kta skierowanego ± bd okre[lone wzorami[9]: Definicja na ramieniu kta gdzie . Stosunki te nie zale\ od poBo\enia punktu M na ramieniu kta ± (wynika to wprost z wBasno[ci podobieDstwa trójktów, a w przypadku cosinusa i secansa tak\e z twierdzenia Talesa). Definicja na okrgu jednostkowym i etymologia nazw Je\eli wokóB wierzchoBka kta poprowadzony zostanie okrg o promieniu 1, czyli tzw. okrg jednostkowy, to funkcje trygonometryczne miary kta ostrego ¸ wyra\a si bd przez dBugo[ci odpowiednich odcinków[10]: Dla miar któw spoza przedziaBu [0,À], konieczne jest uogólnienie i przyjcie ujemnej Definicja na okrgu jednostkowym miary niektórych odcinków, podobnie jak w przypadku definicji na trójkcie prostoktnym. Alternatywnie, jako argument funkcji trygonometrycznych zamiast dBugo[ci Buku DA mo\na przyj pole wycinka OBDA  ich warto[ci dla promienia 1 s równe. Definicja na okrgu jednostkowym ma swój odpowiednik dla funkcji hiperbolicznych, gdzie argument funkcji definiowany jest jako pole wycinka hiperboli, analogicznego do OBDA[11]. Definicja ta byBa historycznie pierwsza. Wynikaj z niej nazwy funkcji trygonometrycznych. Pierwotnie tymi nazwami okre[lano wBa[nie dBugo[ci odpowiednich odcinków, niekoniecznie na okrgu jednostkowym. Definicj opart na trójkcie prostoktnym stworzyli dopiero uczniowie MikoBaja Kopernika (zobacz sekcj Historia  Renesansowa Europa niniejszego artykuBu). Sinus, czyli poBowa dBugo[ci ciciwy AB, byB w pracach hinduskiego matematyka Aryabhaty w sanskrycie nazywany ardha-jiva ("poBowa ciciwy"), co zostaBo skrócone do jiva, a nastpnie transliterowane do arabskiego jiba ( ). Europejscy tBumacze, Robert z Chester i Gerardo z Cremony w XII-wiecznym Toledo pomylili jiba z jaib ( ), oznaczajcym "zatok" prawdopodobnie dlatego, \e jiba ( ) i jaib ( ) s tak samo pisane po arabsku (informacja o samogBoskach jest gubiona w pi[mie). Sinus znaczy po Bacinie wBa[nie zatoka. Tangens oznacza po Bacinie dotykajcy, styczny, gdy\ odcinek AE jest styczny do okrgu. Secans pochodzi z BaciDskiego secare  dzieli, rozcina, rozstrzyga i znaczy odcicie. Pierwotnie nazwa odnosiBa si do odcinka OE, odcinanego przez styczn (tangens). Cosinus, cotangens i cosecans powstaBy przez zBo\enie BaciDskiego co- (wspólnik, towarzysz) i sBów sinus, tangens i secans. Pierwotnie cosinus byB nazywany complementi sinus, czyli sinus kta dopeBniajcego. Rzeczywi[cie jest on równy sinusowi miary kta dopeBniajcego . Podobnie cotangens i cosecans s równe tangensowi i secansowi tego kta. Przedrostek "ko-" byB u\ywany w stosunku do cosinusa ju\ w sanskrycie u Aryabhaty. Definicja za pomoc szeregu Taylora 3 z 20 2009-01-23 15:03 Funkcje trygonometryczne - Wikipedia, wolna encyklopedia http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Funkcje_trygonometryczne&p... Funkcje trygonometryczne, cho wywodz si z poj geometrycznych, s rozpatrywane tak\e w oddzieleniu od geometrii. W analizie matematycznej s one definiowane m.in. za pomoc szeregów potgowych lub jako rozwizania pewnych równaD ró\niczkowych. Definicje za pomoc szeregów okre[laj warto[ci funkcji trygonometrycznych dla dowolnych liczb rzeczywistych, dla których da si je zdefiniowa, pozwalaj te\ na uogólnienie tych funkcji na zbiór liczb zespolonych, kwaternionów, macierzy, a nawet na algebry operatorów, przestrzenie unormowane czy pier[cienie nilpotentne[12]. Definicje te s te\ stosowane do obliczania warto[ci funkcji trygonometrycznych. Zachodz równo[ci[13][14][15]: Funkcja sinus i jej aproksymacje wielomianami stopnia 1, 3, 5, 7, 9, 11 i 13 utworzonymi z pocztkowych wyrazów szeregu Taylora gdzie to liczby Bernoulliego gdzie to liczby Eulera Ka\d z funkcji trygonometrycznych, na dowolnym przedziale zawierajcym si w jej dziedzinie, mo\na z dowoln dokBadno[ci jednostajnie przybli\a wielomianami. W otoczeniu zera mog do tego sBu\y pocztkowe wyrazy szeregu Taylora. Nie jest jednak mo\liwe jednostajne przybli\enie wielomianami funkcji trygonometrycznych w caBej ich dziedzinie. Zobacz te\: twierdzenie Stone'a-Weierstrassa. Definicja za pomoc równaD funkcyjnych Twierdzenie: Istnieje dokBadnie jedna para funkcji rzeczywistych taka, \e dla ka\dego : T par jest: Funkcje trygonometryczne sinus i cosinus mo\na zdefiniowa[16] równie\ jako jedyne funkcje oraz speBniajce poni\sze trzy warunki: 4 z 20 2009-01-23 15:03 Funkcje trygonometryczne - Wikipedia, wolna encyklopedia http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Funkcje_trygonometryczne&p... Definicja za pomoc równaD ró\niczkowych Sinus i cosinus s rozwizaniami szczególnymi równania ró\niczkowego które opisuje m.in. ruch masy podwieszonej na spr\ynie (tzw. oscylator harmoniczny, patrz Harmoniki). Sinus jest jedynym rozwizaniem tego równania speBniajcym warunki: Cosinus natomiast jest jedynym rozwizaniem, dla którego Definicja za pomoc iloczynów nieskoDczonych Funkcje trygonometryczne mo\na te\ wprowadzi za pomoc iloczynów nieskoDczonych[17]: Definicja za pomoc uBamków BaDcuchowych Niektóre funkcje trygonometryczne mo\na wyrazi w postaci uBamków BaDcuchowych[18][19][20]: WBasno[ci Argument rzeczywisty Przebieg zmienno[ci funkcji 5 z 20 2009-01-23 15:03 Funkcje trygonometryczne - Wikipedia, wolna encyklopedia http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Funkcje_trygonometryczne&p... W matematyce na poziomie szkóB [rednich i w wielu praktycznych zastosowaniach rozpatruje si funkcje trygonometryczne dla argumentu bdcego tylko liczb rzeczywist. Maj one wówczas nastpujce wBa[ciwo[ci: Dziedzin sinusa i cosinusa jest zbiór liczb rzeczywistych. Tangens jest okre[lony w zbiorze powstaBym ze zbioru wszystkich liczb rzeczywistych przez usunicie liczb majcych posta , gdzie jest liczb caBkowit. Cotangens jest okre[lony w zbiorze powstaBym ze zbioru wszystkich liczb rzeczywistych przez usunicie liczb o postaci , gdzie jest liczb caBkowit. Sinus i cosinus s ograniczone: przyjmuj warto[ci z przedziaBu . Tangens i cotangens przyjmuj dowolne warto[ci rzeczywiste, [21] a secans i cosecans warto[ci ze zbioru . Maksymalne warto[ci (1) sinus przyjmuje w punktach a cosinus w punktach gdzie jest caBkowite Minimalne warto[ci (-1) sinus przyjmuje w punktach a cosinus w punktach gdzie jest caBkowite Miejscami zerowymi sinusa i tangensa s punkty postaci gdzie jest caBkowite Miejscami zerowymi cosinusa i cotangensa s punkty postaci gdzie jest caBkowite Funkcje sinus, tangens, cotangens, cosecans s nieparzyste, a funkcje cosinus i secans parzyste: Funkcje trygonometryczne s funkcjami okresowymi. Okresem podstawowym sinusa, cosinusa, secansa i cosecansa jest liczba 2À a tangensa i cotangensa À[22][23]: gdzie jest liczb caBkowit. Funkcje trygonometryczne s cigBe i ró\niczkowalne w swojej dziedzinie. Tangens, cotangens, secans i cosecans tak\e s cigBe i ró\niczkowalne w swoich dziedzinach, lecz ich dziedziny nie obejmuj niektórych liczb rzeczywistych. Tangens i cosecans posiadaj asymptoty pionowe w punktach postaci Cotangens i secans posiadaj asymptoty w punktach postaci Funkcje trygonometryczne zalicza si do funkcji elementarnych. Nie s one jednak funkcjami algebraicznymi. [adna z nich nie jest ró\nowarto[ciow, a zatem nie istniej funkcje odwrotne do funkcji trygonometrycznych w caBej dziedzinie. Natomiast po ograniczeniu zakresu argumentów funkcji do pewnych przedziaBów, funkcje te staj si ró\nowarto[ciowe i bd miaBy funkcje odwrotne. oraz s liczbami przestpnymi dla ka\dego algebraicznego ró\nego od 0. S one liczbami algebraicznymi dla wszelkich postaci , gdzie jest liczb wymiern[24]. Wykresy Krzywe, bdce wykresami funkcji sinus, cosinus, tangens, cotangens nazywa si odpowiednio: sinusoid, cosinusoid (kosinusoid), tangensoid i cotangensoid (kotangensoid)[23]. Cosinusoida jest sinusoid przesunit o wektor . Linie pionowe to asymptoty. Wykresy mo\na powikszy przez kliknicie myszk. Sinusoida: wykres funkcji Cosinusoida: wykres funkcji 6 z 20 2009-01-23 15:03 Funkcje trygonometryczne - Wikipedia, wolna encyklopedia http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Funkcje_trygonometryczne&p... Tangensoida: wykres funkcji Cotangensoida: wykres funkcji Wykres funkcji secans Wykres funkcji cosecans Warto[ci dla typowych któw Warto[ci funkcji trygonometrycznych dla któw 0°, 15°, 22½°, 30°, 45°, 60°, 90°[25]: radiany stopnie nieokre[lony nieokre[lony nieokre[lony 7 z 20 2009-01-23 15:03 Funkcje trygonometryczne - Wikipedia, wolna encyklopedia http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Funkcje_trygonometryczne&p... nieokre[lony Wzory redukcyjne Wzory redukcyjne pozwalaj sprowadzi dowolny rzeczywisty argument funkcji trygonometrycznej do argumentu z przedziaBu czyli [26] : I wiartka II wiartka III wiartka IV wiartka Aby zapamita zmian funkcji, mo\na wspomaga si nastpujc obserwacj: funkcja przechodzi w swoj ko-funkcj, je\eli rozpatrywany kt ma posta bdz , w przypadkach oraz funkcja nie ulega zmianie. Znaki w poszczególnych wiartkach ukBadu dla odpowiednich funkcji w powy\szej tabelce zgodne s ze znakami redukowanych funkcji w danej wiartce wg tabeli[21]: I wiartka II wiartka III wiartka IV wiartka + +   +   + +  +  +  +  +   + wiartki ukBadu + +   wspóBrzdnych Metod mnemotechniczn zapamitania znaków dla stosowanych najcz[ciej w redukcji pierwszych czterech spo[ród powy\szych funkcji jest popularny wierszyk (nale\y zwróci uwag na liczb sylab w poszczególnych wersach  8, 6, 8, 6): W pierwszej wiartce s dodatnie, W drugiej tylko sinus, W trzeciej tangens i cotangens, A w czwartej cosinus. W innych wersjach pierwszy wers brzmi: W pierwszej wiartce same plusy. lub W pierwszej wszystkie s dodatnie. Podstawowe to\samo[ci trygonometryczne Zwizki midzy funkcjami trygonometrycznymi speBnione dla dowolnego argumentu ich dziedziny to tzw. to\samo[ci trygonometryczne. S one prawdziwe zarówno w dziedzinie rzeczywistej, jak i zespolonej. Czsto u\ywane s: jedynka trygonometryczna[27]: definicja tangensa i kotangensa za pomoc sinusa i cosinusa (pozwala wyprowadzi to\samo[ci dla tangensa i kotangensa z to\samo[ci dla sinusa i cosinusa)[27]: 8 z 20 2009-01-23 15:03 Funkcje trygonometryczne - Wikipedia, wolna encyklopedia http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Funkcje_trygonometryczne&p... wzory na sinus i cosinus sumy i ró\nicy któw[27]: wzory na sum i ró\nic sinusów i cosinusów[27]: wzory na sinus i cosinus podwojonego argumentu[28]: wzory na sinus i cosinus poBowy argumentu[29]: Wyprowadzenie wzoru iloczyn w postaci sumy[29]: wzory na wyra\anie jednych funkcji trygonometrycznych przez inne[27][30]: (Równo[ci z udziaBem tangensów i cotangensów powy\ej nie s prawdziwe dla argumentów, dla których te funkcje nie s okre[lone) Pochodne funkcji trygonometrycznych Zachodz równo[ci[31]: Mo\na z nich otrzyma pochodne wy\szych rzdów: , 9 z 20 2009-01-23 15:03 Funkcje trygonometryczne - Wikipedia, wolna encyklopedia http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Funkcje_trygonometryczne&p... . CaBki funkcji trygonometrycznych Podstawowe caBki to[32]: Ka\da caBka funkcji wymiernej postaci jest elementarna, mo\na j obliczy przez podstawienie[33] Wówczas: Argument zespolony U\ywajc definicji analitycznych funkcji trygonometrycznych mo\na te funkcje uogólni m.in. na liczby zespolone. Porównanie z funkcjami argumentu rzeczywistego Tak uogólnione funkcje trygonometryczne zachowuj wikszo[ wBasno[ci znanych z przypadku argumentów rzeczywistych, w szczególno[ci: Dziedzin sinusa i cosinusa jest zbiór liczb zespolonych. Tangens jest okre[lony w zbiorze powstaBym ze zbioru wszystkich liczb zespolonych przez usunicie liczb rzeczywistych postaci (2k - 1)À / 2, gdzie k jest caBkowite. Cotangens jest okre[lony w zbiorze powstaBym ze zbioru wszystkich liczb zespolonych przez usunicie liczb rzeczywistych o postaci kÀ, gdzie k jest caBkowite. Funkcje trygonometryczne w dziedzinie zespolonej nadal s funkcjami okresowymi o tym samym okresie. Zachowywane s wszystkie to\samo[ci trygonometryczne. Wyjtkiem jest ograniczono[ funkcji sinus i cosinus, która nie jest zachowana: na przykBad cosinus argumentu urojonego niezerowego jest liczb rzeczywist zawsze wiksz od 1. W szczególno[ci Funkcje trygonometryczne zmiennej zespolonej s (nieskoDczenie) wielokrotne na caBej pBaszczyznie (sinus przyjmuje warto[ 0 w punktach postaci , gdzie k jest liczb caBkowit). Cz[ci rzeczywiste, urojone, moduBy i argumenty 10 z 20 2009-01-23 15:03 Funkcje trygonometryczne - Wikipedia, wolna encyklopedia http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Funkcje_trygonometryczne&p... Funkcja Cz[ rzeczywista Cz[ urojona ModuB Argument oblicza si wedBug wzorów: , gdzie to warto[ odpowiedniej funkcji trygonometrycznej. Wzór Eulera W dziedzinie zespolonej zachodzi zwizek, zwany wzorem Eulera: Wynika z niego, i\: gdzie jest staB, zwan podstaw logarytmu naturalnego jest jednostk urojon Wzory te pozwalaj na niemal mechaniczne upraszczanie wyra\eD trygonometrycznych. Wykresy 11 z 20 2009-01-23 15:03 Funkcje trygonometryczne - Wikipedia, wolna encyklopedia http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Funkcje_trygonometryczne&p... Liczby zespolone na pBaszczyznie zespolonej zostaBy oznaczone kolorami, zgodnie z umownym schematem podanym z lewej strony. Odcienie barw okre[laj argument, a jasno[  moduB wyniku Funkcja sinus Funkcja cosinus Funkcja tangens 12 z 20 2009-01-23 15:03 Funkcje trygonometryczne - Wikipedia, wolna encyklopedia http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Funkcje_trygonometryczne&p... Zwizki z innymi funkcjami Funkcje odwrotne do trygonometrycznych Funkcje odwrotne do trygonometrycznych nazywane s te\ funkcjami koBowymi lub cyklometrycznymi. Ze wzgldu na okresowo[ funkcji trygonometrycznych funkcje te s do nich odwrotne jedynie w przedziale obejmujcym jeden okres[34]. Nazwa Zapis Odwrotna do Dziedzina Przeciwdziedzina arcus sinus arcus cosinus arcus tangens arcus cotangens arcus secans arcus cosecans Harmoniki Funkcje postaci , gdzie: A  amplituda Sinusoidalny ruch prostego É  prdko[ ktowa (pulsacja) oscylatora Æ  faza pocztkowa s nazywane harmonikami[35]. Maj one du\e znaczenie w praktyce, przy analizie funkcji okresowych. Kombinacja liniowa kilku harmonik o tej samej czstotliwo[ci jest cigle harmonik o tej samej czstotliwo[ci. Harmoniki stosowane s w fizyce przy badaniu wszelkich zjawisk okresowych, np. drgaD. Wiele z tych zjawisk, np. masa na spr\ynie, wahadBo przy niewielkim wychyleniu, albo obwód rezonansowy sprowadzaj si w wyidealizowanym przypadku (przy braku strat energii) do równania ró\niczkowego: którego rozwizaniami s harmoniki. Sinus caBkowy i cosinus caBkowy CaBki i s nieelementarne. Ich odpowiedniki w postaci caBki niewBa[ciwej zwane s sinusem caBkowym i cosinusem caBkowym[36]. Funkcja sinc Nieznormalizowana funkcja sinc (od Bac. sinus cardinalis), znana równie\ jako funkcja interpolujca lub pierwsza sferyczna funkcja Bessela j0(x). Funkcja ta ma znaczenie w analizie matematycznej. Znormalizowana i Znormalizowana funkcja sinc, oznaczana tym samym symbolem: nieznormalizowana funkcja sinc Funkcje hiperboliczne 13 z 20 2009-01-23 15:03 Funkcje trygonometryczne - Wikipedia, wolna encyklopedia http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Funkcje_trygonometryczne&p... Jak podano w sekcji Definicja za pomoc równaD funkcyjnych, funkcje sinus i cosinus mo\na zdefiniowa w nastpujcy sposób[16]: Je[li warunek W2 zmieni na: Sinus, cosinus i tangens hiperboliczny wówczas warunki W1, W2', W3 bd speBnione przez inne funkcje, które przez analogi nazywane s sinusem hiperbolicznym (sinh) i cosinusem hiperbolicznym (cosh)[37]. Analogicznie jak dla funkcji trygonometrycznych definiuje si te\ tangens, cotangens, secans i cosecans hiperboliczny jako odpowiednie ilorazy z udziaBem sinusa i cosinusa hiperbolicznego. Istnieje tak\e caBkowy sinus hiperboliczny i caBkowy cosinus hiperboliczny. Tak\e definicja na okrgu jednostkowym dla funkcji trygonometrycznych ma swój odpowiednik hiperboliczny. Zamiast okrgu jednostkowego nale\y wzi hiperbol o równaniu Na okrgu jednostkowym argument funkcji trygonometrycznych odpowiadaB mierze kta, jednak jest ona równa polu wycinka koBowego, symetrycznego wzgldem osi OX. Podobnie w przypadku funkcji Pole zakreskowanego obszaru hiperbolicznych argumentowi odpowiada pole odpowiedniego wycinka. Biorc dBugo[ci odcinków, które odpowiada poBowie argumentu na okrgu odpowiadaBy funkcjom sinus, cosinus i tangens, uzyskuje si na hiperboli sinus, cosinus i funkcji hiperbolicznych tangens hiperboliczny[11]. Istniej te\ inne analogie. Dla funkcji trygonometrycznych zachodz równo[ci, podane w sekcji Wzór Eulera. Analogiczne wzory wystpuj dla funkcji hiperbolicznych[38]: Pole zakreskowanego obszaru Istniej te\ analogie niektórych to\samo[ci trygonometrycznych[38]: odpowiada poBowie argumentu funkcji trygonometrycznych PodobieDstwa te wynikaj z gBbokiej symetrii pomidzy funkcjami trygonometrycznymi a hiperbolicznymi, przejawiajcej si tak\e po ich uogólnieniu na argumenty zespolone[38]. Funkcja Weierstrassa Za pomoc szeregu trygonometrycznego definiowana jest funkcja, która jest cigBa, jednak nie jest w \adnym punkcie ró\niczkowalna[39]: , gdzie a jest pewn liczb z przedziaBu (0,1) natomiast b jest liczb nieparzyst, speBniajc warunek . Zastosowania Funkcja Weierstrassa Geometria Bezpo[rednim zastosowaniem funkcji trygonometrycznych w geometrii elementarnej jest wyznaczanie dBugo[ci boków lub któw trójkta. Poni\ej podano kilka innych zastosowaD. 14 z 20 2009-01-23 15:03 Funkcje trygonometryczne - Wikipedia, wolna encyklopedia http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Funkcje_trygonometryczne&p... Twierdzenia sinusów, cosinusów i tangensów Przyjmujc standardowe oznaczenia, w ka\dym trójkcie zachodz nastpujce równo[ci: Twierdzenie sinusów, inaczej twierdzenie Snelliusa[40]: Twierdzenie cosinusów, inaczej twierdzenie Carnota[41]: Twierdzenie tangensów, inaczej twierdzenie Regiomontana[41]: Graficzny dowód twierdzenia cosinusów dla któw ostrych. Obydwie figury maj t sam powierzchni. W geometrii sferycznej istnieje tak\e twierdzenie haversinów, zwizane z nieu\ywan dzi[ funkcj trygonometryczn , pozwalajce na obliczanie odlegBo[ci pomidzy dwoma punktami na sferze[8]. Wzór na pole trójkta Wzór na pole trójkta o bokach a i b i kcie pomidzy nimi miary ±: Iloczyny wektorów W geometrii i algebrze liniowej definiowane s iloczyny wektorów, m.in. tzw. iloczyn skalarny i iloczyn wektorowy. Czasem konieczne jest obliczenie warto[ci iloczynu skalarnego lub wektorowego dla wektorów o znanych kierunkach zwrotach i dBugo[ciach. Wówczas funkcje trygonometryczne s stosowane w poni\szych wzorach, gdzie ¸ jest ktem pomidzy wektorami: Iloczyn skalarny[42]: Iloczyn wektorowy (wzór podaje dBugo[ wektora wynikowego)[42]: WspóBrzdne biegunowe, sferyczne i walcowe Najcz[ciej w geometrii stosowany jest ukBad wspóBrzdnych kartezjaDskich. Niekiedy jednak wygodnie jest stosowa inne ukBady, w których niektóre wspóBrzdne s wyznaczone za pomoc któw. Do takich ukBadów nale\y ukBad wspóBrzdnych biegunowych, ukBad wspóBrzdnych sferycznych (jego zastosowaniem s np. wspóBrzdne geograficzne) i ukBad wspóBrzdnych walcowych. Wówczas przydatne s funkcje trygonometryczne, m.in. do przeliczania takich wspóBrzdnych na wspóBrzdne kartezjaDskie. Geometria sferyczna Funkcje trygonometryczne s wa\nymi narzdziami geometrii sferycznej i jej zastosowaD w astronomii, nawigacji i geodezji, gdzie sBu\ m.in. do rozwizywania trójktów sferycznych. Zobacz te\: reguBa Nepera Teoria liczb Cho teoria liczb jest dziedzin dalek od analizy matematycznej, tak\e tutaj pojawiaj si funkcje trygonometryczne. Na przykBad[43]: gdzie jest tzw. funkcj Möbiusa. Szereg Fouriera 15 z 20 2009-01-23 15:03 Funkcje trygonometryczne - Wikipedia, wolna encyklopedia http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Funkcje_trygonometryczne&p... Funkcje tworz dla dowolnego ukBad ortonormalny. Dziki temu funkcje okresowe speBniajce tzw. warunki Dirichleta mog by wyra\one w postaci tzw. szeregu Fouriera: Przedstawienie fali prostoktnej w postaci szeregu harmonicznych Mo\na go równie\ wyrazi za pomoc np. samych funkcji sinus. Poszczególne skBadowe tego szeregu nazywane s harmonicznymi. Szereg Fouriera odgrywa wielk rol w fizyce, teorii drgaD, a nawet teorii muzyki (zob. szereg harmoniczny (muzyka), alikwoty). Zastosowania poza matematyk Funkcje trygonometryczne maj wiele zastosowaD w najró\niejszych dziedzinach nauki i techniki, takich jak na przykBad: akustyka: np. analiza harmoniczna, architektura, mechanika: bezpo[rednie zastosowanie do elementów trójkta astronomia, nawigacja, kartografia, oceanografia: trygonometria sferyczna stosowana do powierzchni Ziemi chemia i krystalografia: obliczanie odlegBo[ci pomidzy atomami w krysztale, ekonomia (w szczególno[ci analiza rynków finansowych), probabilistyka, statystyka, meteorologia: np. Krzywe Lissajous analiza harmoniczna szeregów czasowych powstaj przez zBo\enie elektryka i elektronika: np. przebiegi sinusoidalne prdu zmiennego sinusoidalnych drgaD o fizyka: np. ruch harmoniczny, prawo zaBamania [wiatBa, zob. te\ sekcj Harmoniki tego artykuBu, ró\nej czstotliwo[ci w fonetyka, analiza jzyka naturalnego: analiza harmoniczna gBosek pionie i w poziomie geodezja, in\ynieria ldowa: w szczególno[ci niwelacja trygonometryczna, geofizyka, sejsmologia: badanie fal sejsmicznych, grafika komputerowa: np. symulowanie odbicia i zaBamania [wiatBa w ray tracingu kompresja obrazu: np. przy kompresji JPEG kryptologia: w zwizku z zastosowaniami w teorii liczb, obrazowanie medyczne: tomografia komputerowa i USG wymagaj obliczeD trygonometrycznych optyka: prawo zaBamania [wiatBa, polaryzacja fali, robotyka: np. algorytm sterowania sinusoidalnego, teoria chaosu[44], teoria muzyki: np. alikwoty, szereg harmoniczny. Historia Trygonometria nie jest wynalazkiem jednego czBowieka ani narodu. Jej historia liczy tysice lat i jest obecna w historii wszystkich cywilizacji. Egipt i Babilon W staro\ytnym Egipcie i Babilonie od wieków znano twierdzenia dotyczce stosunków boków trójktów podobnych. Jednak spoBeczeDstwa przed Grekami prawdopodobnie nie wynalazBy idei miary kta i w konsekwencji badaBy tylko boki trójkta[45]. Niektórzy badacze uwa\aj, \e staro\ytni BabiloDczycy zapisali na tabliczkach pisma klinowego Plimpton 322, powstaBych ok. 1800-1900 lat p.n.e., tablic sekansów[46]. Jednak\e wedBug innych interpretacji mogBy to by tablice trójek pitagorejskich[47][48] albo rozwizanie równania kwadratowego[49][50]. tablice Plimpton 322 Staro\ytna Grecja Matematycy staro\ytnej Grecji znali pojcie ciciwy. Dla danego okrgu i jego cz[ci (Buku) ciciwa jest prost, która przecina okrg na koDcach Buku. Symetralna odcinka ciciwy mieszczcego si wewntrz koBa przechodzi przez jego [rodek i dzieli Buk (i tym samym kt) na póB. PoBowa dBugo[ci ciciwy to dla okrgu jednostkowego sinus poBowy kta, czyli . Wiele z twierdzeD trygonometrycznych byBo znanych staro\ytnym Grekom, jednak w postaci odpowiedników operujcych dBugo[ciami Buków i ciciw, a nie miarami któw i stosunkami dBugo[ci boków trójkta[51]. Jakkolwiek w dzieBach Euklidesa i Archimedesa nie byBo trygonometrii w [cisBym tego sBowa znaczeniu, s jednak twierdzenia zaprezentowane w geometrycznej formie, które stanowi odpowiedniki pewnych Ciciwa Buku trygonometrycznych praw i wzorów[45]. Na przykBad propozycje XII i XIII z Ksigi II Elementów s wzorem utworzonego przez dany cosinusów odpowiednio dla któw rozwartych i ostrych. Twierdzenia na temat dBugo[ci ciciw s zastosowaniem kt. wzoru sinusów. Natomiast jedno z twierdzeD Archimedesa jest odpowiednikiem wzoru na sinus sumy i ró\nicy któw[45]. Matematycy za czasów Arystarcha z Samos dla celów obliczeniowych u\ywali m.in. twierdzenia 16 z 20 2009-01-23 15:03 Funkcje trygonometryczne - Wikipedia, wolna encyklopedia http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Funkcje_trygonometryczne&p... mówicego, i\ (we wspóBczesnej notacji) dla 0° < ² < ± < 90° [52]. Pierwsze tablice trygonometryczne zostaBy prawdopodobnie skompilowane przez Hipparcha (180-125 p.n.e.)[53]. Hipparch jako pierwszy uBo\yB tablice odpowiadajcych sobie dBugo[ci ciciwy i Buku dla ró\nych któw[53][54] Jakkolwiek nie wiadomo dokBadnie, kiedy zaczto u\ywa podziaBu kta peBnego na 360 stopni, przypuszczalnie nastpiBo to wkrótce po napisaniu przez Arystarcha z Samos dzieBa O rozmiarach i odlegBo[ciach SBoDca i Ksi\yca ok. 260 p.n.e., gdy\ mierzyB on kty w uBamkach kta prostego [52]. Prawdopodobnie podziaB kta peBnego na 360 stopni spopularyzowaB si gBównie dziki Hipparchowi i jego tablicy ciciw. Hipparch mógB podchwyci ide takiego podziaBu u Hipsikla, który wcze[niej dzieliB dob na 360 cz[ci, zapewne wzorujc si na babiloDskich astronomach[55]. W staro\ytnej astronomii ekliptyka zostaBa podzielona na 12 "znaków zodiaku" lub 36 dekanów. Roczny cykl okoBo 360 dni mo\na byBo otrzyma, dzielc ka\dy znak na 30 cz[ci i ka\dy dekan na 10 cz[ci [56]. To dziki u\ywanemu w Babilonii sze[dziesitkowemu systemowi liczbowemu ka\dy stopieD zostaB podzielony na 60 minut ktowych, a ka\da minuta na 60 sekund ktowych[56]. Menelaos z Aleksandrii (ok 100 n.e.) napisaB trzy ksigi pod tytuBem Sphaerica. W Ksidze I sformuBowaB Zredniowieczne dla trójktów sferycznych odpowiedniki twierdzeD dotyczcych trójktów na pBaszczyznie[51]. SformuBowaB przedstawienie Klaudiusza równie\ twierdzenie nieposiadajce odpowiednika na pBaszczyznie euklidesowej, mówice, \e dwa trójkty Ptolemeusza sferyczne s przystajce, je[li odpowiednie ich kty maj równe miary (uto\samiaB przy tym symetryczne wersje trójktów sferycznych)[51]. Menelaos zauwa\yB tak\e, \e suma któw wewntrznych trójkta sferycznego jest zawsze wiksza od 180°[51]. Ksiga II Sphaerica dotyczyBa zastosowaD geometrii sferycznej do astronomii. Ksiga III zawieraBa "twierdzenie Menelausa"[51]. Pózniej Klaudiusz Ptolemeusz (ok. 90 - ok. 168 n.e.) rozbudowaB w swoim dziele Almagest koncepcj "ciciw na okrgu" Hipparcha. Trzynasta ksiga Almagestu byBa znaczc staro\ytn prac w dziedzinie trygonometrii[57]. Jedno z jej twierdzeD jest dzi[ znane jako twierdzenie Ptolemeusza. Szczególny przypadek twierdzenia Ptolemeusza pojawia si tak\e w Propozycji XCIII dzieBa Euklidesa. Twierdzenie Ptolemeusza prowadzi do równowa\nika wzorów na sinus i cosinus sumy i ró\nicy, cho oczywi[cie wyra\onych w jzyku ciciw, a nie funkcji. Ptolemeusz wyprowadziB pózniej ekwiwalent wzoru Ptolemeusz u\ywaB tych wyników do stworzenia tablic trygonometrycznych, cho nie wiadomo, czy nie byBy one wyprowadzone z dzieBa Hipparcha[57]. Ani tablice Hipparcha, ani Ptolemeusza nie przetrwaBy do czasów wspóBczesnych, cho dziki wzmiankom u innych autorów nie ma wtpliwo[ci, \e istniaBy[58]. Zredniowieczne Indie Kolejny istotny postp w trygonometrii zostaB dokonany w Indiach. Indyjski matematyk i astronom Aryabhata (476 550 n.e.) w swoim dziele Aryabhata-Siddhanta po raz pierwszy zdefiniowaB sinus w znanej dzisiaj formie zwizku midzy poBow kta i poBow ciciwy, a tak\e cosinus, sinus versus (1 - cosx) i arcus sinus. Jego dzieBa zawieraj najwcze[niejsze tablice trygonometryczne, które przetrwaBy do dzisiaj, z warto[ciami funkcji sinus i sinus versus co 3.75° stopnia od 0° do 90°, z dokBadno[ci do czterech miejsc znaczcych. Jego nazwy na sinus i cosinus staBy si podstaw nazw u\ywanych dzisiaj (zobacz sekcj Definicja na okrgu jednostkowym). Inni hinduscy matematycy rozwinli pózniej prac Aryabhaty. W VI wieku n.e. Varahamihira u\ywaB wzorów: Posg Aryabhaty W VII wieku Bhaskara I stworzyB wzór pozwalajcy na przybli\one obliczanie sinusa dla kta ostrego bez tablic (z bBdem mniejszym od 1,9%): W koDcu VII wieku, Brahmagupta wyprowadziB wzór: - oraz wzór interpolacyjny Brahmagupty na obliczanie warto[ci sinusa. Zwiat islamu 17 z 20 2009-01-23 15:03 Funkcje trygonometryczne - Wikipedia, wolna encyklopedia http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Funkcje_trygonometryczne&p... Prace matematyków hinduskich zostaBy pózniej przetBumaczone i rozszerzone w [wiecie muzuBmaDskim przez arabskich i perskich matematyków. W IX wieku Muhammad ibn Musa al-Chuwarizmi obliczyB dokBadne tablice sinusa i cosinusa i pierwsze w historii tablice tangensa. W X wieku islamscy matematycy u\ywali wszystkich sze[ciu funkcji trygonometrycznych z secansem i cosecansem wBcznie, co wiadomo dziki pracy autorstwa Abu al-Wafa. Abu al-Wafa stworzyB tablice sinusa z krokiem 0,25° i dokBadno[ci 8 cyfr dziesitnych a tak\e dokBadne tablice tangensa. Zauwa\yB równie\ to\samo[: Wszystkie te wczesne wyniki trygonometryczne powstawaBy gBównie w zwizku z pracami astronomicznymi, pierwsze traktaty wyBcznie o trygonometrii opublikowali zapewne Bhskara Acrya i Nasir ad-Din Tusi w XIII wieku. Nasir ad-Din Tusi sformuBowaB i udowodniB twierdzenie sinusów, Al-Chuwarizmi sportretowany sklasyfikowaB te\ sze[ ró\nych przypadków prostoktnych trójktów sferycznych. na radzieckim znaczku pocztowym W XIV wieku Ghiyath al-Kashi stworzyB tablice sinusa z dokBadno[ci do czterech cyfr sze[dziesitkowych (odpowiednik 8 miejsc dziesitnych) dla ka\dego stopnia z dodatkowymi poprawkami do obliczania warto[ci dla ka\dej minuty ktowej. UBug Beg (XIV wiek) tak\e podaB dokBadne tablice sinusa i tangensa sigajce 8 miejsc dziesitnych. Zredniowieczne Chiny Tablice sinusów Aryabhaty zostaBy przetBumaczone na chiDski i umieszczone w klasycznym dziele Kaiyuan Zhan Jing, skompilowanym w 718 roku w okresie dynastii Tang[59]. Jakkolwiek ChiDczycy celowali w innych dziedzinach matematyki, takich jak stereometria, czy algebra, to wczesne formy trygonometrii nie rozpowszechniBy si tak szybko jak w przypadku Greków, Hindusów i muzuBmanów[60]. Powoli ten stan zaczB si zmienia w okresie dynastii Song (960-1279), kiedy chiDscy matematycy zaczli kBa[ wikszy nacisk na potrzeby geometrii sferycznej[59]. Na przykBad Shen Kuo (1031-1095) u\ywaB funkcji trygonometrycznych do rozwizywania problemów matematycznych z ciciwami i Bukami [59]. Jak twierdz historycy L. Gauchet i Joseph Needham, inny matematyk, Guo Shoujing (1231-1316) u\ywaB trygonometrii sferycznej w kalkulacjach kalendarzowych i astronomicznych[61][59]. Renesansowa Europa Regiomontanus byB prawdopodobnie pierwszym europejskim matematykiem, który traktowaB trygonometri jako oddzieln dyscyplin matematyczn. NapisaB w 1464 De triangulis omnimodus, a pózniej Tabulae Guo Shoujing (1231-1316) directionum. Francesco Maurolico w 1555 u\ywaB zapisu sinus[62], w 1583 J. Finck u\yB okre[leD tangens[63] oraz sekans[2]. Edmund Gunter w 1620 roku u\yB sBowa cotangens[64], w 1624 roku wprowadziB oznaczenie sin x[62] oraz tan x[63], a w 1636 cosi x oraz sBowo cosinus (zamiast complementi [65] sinus)[65]. François Viète w 1590 znalazB wzór na . Opus palatinum de triangulis autorstwa Retyka, byBo prawdopodobnie pierwsz definicj funkcji trygonometrycznych w terminach trójktów prostoktnych zamiast okrgów jednostkowych; ta praca zostaBa dokoDczona przez Valentina Otho, studenta Rheticusa w roku 1596. Isaac Newton w 1665 znalazB rozwinicie funkcji sinus[62] i cosinus[65] w szereg, a Leonhard Euler w 1734 rozwinicie funkcji sinus w iloczyn nieskoDczony[62]. W XVII wieku Isaac Newton i James Stirling stworzyli wzór interpolacyjny Newtona-Stirlinga dla funkcji trygonometrycznych. W 1770 Johann Heinrich Lambert znalazB reprezentacj tangensa w postaci uBamka BaDcuchowego[63]. Historia analizy trygonometrycznej Madhava (okoBo roku 1400) stworzyB podwaliny analizy matematycznej funkcji trygonometrycznych, odkrywajc rozwinicie funkcji w szeregi nieskoDczone. BadaB on koncepcje szeregów potgowych oraz pewnego szeregu, nazwanego pózniej w Europie szeregiem Taylora i obliczyB rozwinicia sinusa, cosinusa, tangensa i cotangensa. U\ywajc aproksymacji sinusa i cosinusa szeregiem Taylora, stworzyB tablice sinusa z 12 miejscami znaczcymi i cosinusa z 9 miejscami znaczcymi. PodaB tak\e rozwinicie À w szereg potgowy. Jego prace byBy rozwijane przez jego nastpców ze szkoBy astronomicznej w Kerala a\ do XVI wieku[66][67]. Introductio in analysin infinitorum Leonharda Eulera z 1748 roku stworzyBo grunt dla analitycznego traktowania funkcji trygonometrycznych w Europie, definiujc je jako nieskoDczone szeregi i wprowadzajc "wzór Eulera". Euler u\ywaB skrótów zbli\onych do dzisiejszych: sin., cos., tang., cot., sec., i cosec. James Gregory, a nastpnie Brook Taylor badali szeregi, znane dzi[ jako szeregi Taylora. Ten ostatni znalazB rozwinicia i aproksymacje wszystkich sze[ciu funkcji trygonometrycznych. Du\e znaczenie na tym polu miaBy równie\ prace Colina Maclaurina. Polskie nazwy 18 z 20 2009-01-23 15:03 Funkcje trygonometryczne - Wikipedia, wolna encyklopedia http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Funkcje_trygonometryczne&p... Poloni[ci dopuszczaj zarówno formy "cosinus, cotangens, cosecans, secans", jak i "kosinus, kotangens, kosekans, sekans". SBowniki jzyka polskiego skBaniaj si ku tym drugim jako bardziej naturalnym dla jzyka polskiego[68], jednak sBowniki i encyklopedie matematyczne raczej nie u\ywaj form spolszczonych, podobnie w naukowej literaturze matematycznej s one rzadko spotykane. Ju\ pod koniec XVIII wieku Jan Zniadecki próbowaB wprowadzi caBkowicie polskie odpowiedniki nazw i skrótów funkcji trygonometrycznych[69]: Sinus miaB si nazywa wstawa (skrót wst) Cosinus  dostawa (skrót dost) Tangens  styczna (skrót sty) Cotangens  dostyczna (skrót dosty) Secans  sieczna (skrót sie) Cosecans  dosieczna (skrót dosie) PropagowaB je potem np. Andrzej RadwaDski w dziele "SBownik wyrazów grecko-BaciDskich w poznawaniu Rody u\ywanych... bezpBatnie dodany do dzieBa Tre[ nauki przyrodzenia" wydanym w 1850 roku[70]. ZwalczaB tam wszelkie nazwy pochodzce z greki i Baciny. Rektor SzkoBy Politechnicznej we Lwowie, prof. Maksymilian Thullie (1853-1939), próbowaB polskie nazwy forsowa w latach 1918-1924[71]. StosowaB je w swoich pracach, np. w podrczniku Statyka budowli (wyd. IV, Lwów 1921), jednak nie przyjBy si. Przypisy 1. ‘! Astronomia i Kosmos: MikoBaj Kopernik (http://www.aik.magazyn.pl 38. ‘! 38,0 38,1 38,2 Bogdan Mi[: Tajemnicza liczba e i inne sekrety matematyki. /art_show.php?art=kopernik&m=astron) . Warszawa: Wydawnictwa Naukowo-Techniczne, 1989, s. 164. ISBN Nikolaus-Kopernikus-Straße (http://www.museum-viadrina.de 83-204-0920-9. /Strassenlexikon_Slubice/strassen/k/KopernikaMikolaja.htm) (de). 39. ‘! Paul Du Bois-Reymond. Versuch einer Classification der willk¨urlichen 2. ‘! 2,0 2,1 Mathworld - history of secant (http://functions.wolfram.com Functionen reeller Argumente nach ihren Aenderungen in den kleinsten /ElementaryFunctions/Sec/35/) . [dostp 10 stycznia 2009]. Intervallen. J. Reine Angew. Math: 21 37 (1875). 40. ‘! Bronsztejn, Siemiendiajew, str. 239 3. ‘! 3,0 3,1 Bronsztejn, Siemiendiajew, str. 230 4. ‘! Mathworld  Versine (http://mathworld.wolfram.com/Versine.html) . 41. ‘! 41,0 41,1 Bronsztejn, Siemiendiajew, str. 240 [dostp 10 stycznia 2009]. 42. ‘! 42,0 42,1 Bronsztejn, Siemiendiajew, str. 650 5. ‘! Mathworld  Haversine (http://mathworld.wolfram.com/Haversine.html) . 43. ‘! Mathworld - MoebiusMu[n (http://functions.wolfram.com [dostp 10 stycznia 2009]. /NumberTheoryFunctions/MoebiusMu/06/01/0001/) - Series 6. ‘! Mathworld  Coversine (http://mathworld.wolfram.com/Coversine.html) . representations]. [dostp 10 stycznia 2009]. [dostp 10 stycznia 2009]. 44. ‘! Mathworld  Logistic equation solution (http://functions.wolfram.com 7. ‘! Mathworld  Exsecant (http://mathworld.wolfram.com/Exsecant.html) . /ElementaryFunctions/Sin/31/05/) . [dostp 10 stycznia 2009]. [dostp 10 stycznia 2009]. 45. ‘! 45,0 45,1 45,2 Boyer: A History of Mathematics. 1991, ss. 158-159. 8. ‘! 8,0 8,1 D. Zwillinger: (red.) Spherical Geometry and Trigonometry. Boca 46. ‘! Joseph: The Crest of the Peacock: Non-European Roots of Mathematics. Raton, FL: CRC Press, 1995, ss. 468-471, §6.4, seria: CRC Standard 2000, ss. 383 4. Mathematical Tables and Formulae. , zob. te\ Haversine formula w 47. ‘! Evert M. Bruins: On Plimpton 322, Pythagorean numbers in Babylonian angielskiej wikipedii mathematics. Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen 9. ‘! SBownik encyklopedyczny  matematyka, str. 90 Proceedings 52, 1949, ss. 629 632. 10. ‘! Reinhardt, Soeder, str. 182, 183 48. ‘! Evert M. Bruins: Pythagorean triads in Babylonian mathematics: The 11. ‘! 11,0 11,1 Bronsztejn, Siemiendizjew, str. 253 errors on Plimpton 322. Sumer 11, 1951, ss. 117 121. 12. ‘! w przypadku pier[cieni nilpotentnych szereg Taylora ma tylko skoDczon 49. ‘! Eleanor Robson. Neither Sherlock Holmes nor Babylon: a reassessment of liczb wyrazów ró\n od 0 Plimpton 322 (http://www.sciencedirect.com/science?_ob=ArticleURL& 13. ‘! Bronsztejn, Siemiendiajew, str. 417, 418 _udi=B6WG9-458NDFH-1&_user=10&_rdoc=1&_fmt=&_orig=search& 14. ‘! Reinhardt, Soeder, str. 294 _sort=d&view=c&_acct=C000050221&_version=1&_urlVersion=0& 15. ‘! Mathworld - Secans - series representation (http://functions.wolfram.com _userid=10&md5=5a9195972c96eabe2680224bc50bff3a) . Historia Math.. /ElementaryFunctions/Sec/06/01/02/01/) . [dostp 10 stycznia 2009]. 28. 3: 167-206 (2001) (en). 50. ‘! Eleanor Robson. Words and pictures: new light on Plimpton 322 16. ‘! 16,0 16,1 Reinhardt, Soeder, str. 295 (http://links.jstor.org 17. ‘! StanisBaw Saks, Antoni Zygmund: Funkcje analityczne /sici?sici=0002-9890%28200202%29109%3A2%3C105%3AWAPNLO%3E2.0.CO%3B (http://matwbn.icm.edu.pl/kstresc.php?tom=10&wyd=10&jez=pl) . origin=crossref) . American Mathematical Monthly. 109. 2: 105 120 Warszawa-Lwów-Wilno: 1938, s. 299, seria: Monografie Matematyczne (2002) (en). tom 10. 18. ‘! Sine (http://mathworld.wolfram.com/Sine.html) (en). [dostp 2 stycznia 51. ‘! 51,0 51,1 51,2 51,3 51,4 Boyer: A History of Mathematics. 1991, s. 163. 2009]. 52. ‘! 52,0 52,1 Boyer: A History of Mathematics. 1991, s. 159. 19. ‘! Tangent (http://mathworld.wolfram.com/Tangent.html) (en). [dostp 2 53. ‘! 53,0 53,1 Boyer: A History of Mathematics. 1991, s. 162. stycznia 2009]. 54. ‘! J.J. O'Connor, E.F. Robertson: Trigonometric functions w: MacTutor 20. ‘! Cotangent: continued fraction representation (http://functions.wolfram.com History of Mathematics Archive (http://www-gap.dcs.st-and.ac.uk/~history /ElementaryFunctions/Cot/10/) (en). [dostp 2 stycznia 2009]. /HistTopics/Trigonometric_functions.html) (en). 1996. 21. ‘! 21,0 21,1 Bronsztejn, Siemiendiajew, str. 231 55. ‘! Boyer: A History of Mathematics. 1991, s. 162. 22. ‘! Bronsztejn, Siemiendiejew, str. 625 56. ‘! 56,0 56,1 Boyer: A History of Mathematics. 1991, ss. 166-167. 23. ‘! 23,0 23,1 Bronsztejn, Siemiendiajew, str. 114-116 57. ‘! 57,0 57,1 Boyer: A History of Mathematics. 1991, ss. 164-166. 24. ‘! Dave Rusin: algebraic numbers query (http://www.math.niu.edu/~rusin 58. ‘! Boyer: A History of Mathematics. 1991, ss. 158 168. /known-math/98/alg_int) (en). [dostp 12 kwietnia 2008]. 59. ‘! 59,0 59,1 59,2 59,3 Needham: Science and Civilization in China. T. 3. 1986, 25. ‘! Bronsztejn, Siemiendiajew, str. 233 s. 109. 26. ‘! Bronsztejn, Siemiendiajew, str. 232 60. ‘! Needham: Science and Civilization in China. T. 3. 1986, ss. 108-109. 27. ‘! 27,0 27,1 27,2 27,3 27,4 Bronsztejn, Siemiendiajew, str. 234 61. ‘! Gauchet: Note Sur La Trigonométrie Sphérique de Kouo Cheou-King. S. 28. ‘! Bronsztejn, Siemiendiajew, str. 235 151. 29. ‘! 29,0 29,1 Bronsztejn, Siemiendiajew, str. 236 62. ‘! 62,0 62,1 62,2 62,3 Mathworld - history of sine (http://functions.wolfram.com 30. ‘! SBownik encyklopedyczny - matematyka, str. 93-94 /ElementaryFunctions/Sin/35/) . [dostp 10 stycznia 2009]. 31. ‘! Bronsztejn, Siemiendiajew, str. 397 63. ‘! 63,0 63,1 63,2 Mathworld - history of tangent (http://functions.wolfram.com 32. ‘! Bronsztejn, Siemiendiajew, str. 426 /ElementaryFunctions/Tan/35/) . [dostp 10 stycznia 2009]. 33. ‘! Bronsztejn, Siemiendiajew, str. 438 64. ‘! Mathworld - history of cotangent (http://functions.wolfram.com 34. ‘! Bronsztejn, Siemiendiajew, str. 117 /ElementaryFunctions/Cot/35/) . [dostp 10 stycznia 2009]. 35. ‘! Bronsztejn, Siemiendiajew, str. 237 36. ‘! Bronsztejn, Siemiendiajew, str. 465 65. ‘! 65,0 65,1 65,2 Mathworld - history of cosine (http://functions.wolfram.com 37. ‘! Reinhardt, Soeder, str. 297 19 z 20 2009-01-23 15:03 Funkcje trygonometryczne - Wikipedia, wolna encyklopedia http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Funkcje_trygonometryczne&p... /ElementaryFunctions/Cos/35/) . [dostp 10 stycznia 2009]. 69. ‘! Jan Zniadecki: Trygonometrya kulista analitycznie wyBo\ona. Wyd. 2. 66. ‘! J.J. O'Connor, E.F. Robertson: Madhava of Sangamagramma (http://www- 1820. groups.dcs.st-and.ac.uk/~history/Mathematicians/Madhava.html) (en). W: 70. ‘! Mateusz Pasternak: Anegdoty matematyczne MacTutor History of Mathematics Archive [on-line]. 2000. (http://mpasternak.wel.wat.edu.pl/Anegdoty%20.htm) . [dostp 12 kwietnia 67. ‘! Ian G. Pearce: Madhava of Sangamagramma (http://www-history.mcs.st- 2008]. andrews.ac.uk/history/Projects/Pearce/Chapters/Ch9_3.html) (en). W: 71. ‘! Roman Ciesielski, Katarzyna TyDska: [http://riad.pk.edu.pl/~naszapol MacTutor History of Mathematics Archive [on-line]. 2002. /np40/sawicki.shtml Nasza Politechnika: Izydor Stella-Sawicki]. [dostp 12 68. ‘! hasBo cosinus w sBowniku jzyka polskiego PWN (http://sjp.pwn.pl kwietnia 2008]. /lista.php?co=cosinus) . [dostp 12 kwietnia 2008]. Bibliografia Carl B. Boyer: A History of Mathematics. Wyd. Second Edition. John Wiley & Sons, Inc., 1991. ISBN 0-471-54397-7. Igor N. Bronsztejn, Konstantin A. Siemiendiajew: Matematyka, poradnik encyklopedyczny. Wyd. VI. Warszawa: PWN, 1976. Lidia Filist, Artur Malina, Alicja Solecka: SBownik encyklopedyczny  matematyka. Wydawnictwo Europa, 1998. ISBN 83-85336-06-0. L. Gauchet: Note Sur La Trigonométrie Sphérique de Kouo Cheou-King. 1917. George G. Joseph: The Crest of the Peacock: Non-European Roots of Mathematics. Wyd. 2. Londyn: Penguin Books, 2000. ISBN 0-691-00659-8. Franciszek Leja: Funkcje zespolone. Warszawa: PWN, 1976. Franciszek Leja: Rachunek ró\niczkowy i caBkowy ze wstpem do równaD ró\niczkowych. Wyd. III. Warszawa: PWN, 1954. Joseph Needham: Science and Civilization in China: tom 3, Mathematics and the Sciences of the Heavens and the Earth. Taipei: Caves Books, Ltd., 1986. J.J. O'Connor, E.F. Robertson: Trigonometric functions (http://www-gap.dcs.st-and.ac.uk/~history/HistTopics /Trigonometric_functions.html) (en). W: MacTutor History of Mathematics Archive [on-line]. 1996. J.J. O'Connor, E.F. Robertson: Madhava of Sangamagramma (http://www-groups.dcs.st-and.ac.uk/~history/Mathematicians /Madhava.html) (en). W: MacTutor History of Mathematics Archive [on-line]. 2000. Ian G. Pearce: Madhava of Sangamagramma (http://www-history.mcs.st-andrews.ac.uk/history/Projects/Pearce/Chapters/Ch9_3.html) (en). W: MacTutor History of Mathematics Archive [on-line]. 2002. Fritz Reinhardt, Heinrich Soeder: Atlas matematyki. Warszawa: PrószyDski i S-ka. ISBN 83-7469-189-1. Zobacz te\ przegld zagadnieD z zakresu matematyki cosinusy kierunkowe kt midzy dwiema krzywymi sinusoida zagszczona funkcje cyklometryczne yródBo:  http://pl.wikipedia.org/wiki/Funkcje_trygonometryczne Kategorie: Dobre artykuBy " Trygonometria T stron ostatnio zmodyfikowano 13:57, 23 sty 2009. Tekst udostpniany na licencji GNU Free Documentation License. (patrz: Prawa autorskie) Wikipedia® jest zarejestrowanym znakiem towarowym Wikimedia Foundation. Mo\esz przekaza dary pieni\ne Fundacji Wikimedia. Zasady ochrony prywatno[ci O Wikipedii Informacje prawne 20 z 20 2009-01-23 15:03

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
4 Funkcje trygonometryczne, zadania powtórzeniowe przed maturą
funkcje trygonometryczne
Funkcje trygonometryczne zadania II
Funkcje trygonometryczne
Arkusz 4 Funkcje trygonometryczne i cyklometryczne
Funkcje trygonometryczne (2)
04 funkcja trygonom
Funkcje trygonometryczne zadania I
Funkcje trygonometryczne
Lista 11 całki funkcji trygonometrycznych
4 Funkcje trygonometryczne
Funkcje trygonometryczne dowody

więcej podobnych podstron