35315

nieuchronnie — acz nie automatycznie — na przeobrażenia ich świadomości; a przeobrażenia świadomości z kolei na materialne warunki ich życia.

b.    Wśród badanych zjawisk społecznych możemy wyróżnić nie tylko powtarzalne właściwości, ale również właściwości swoiste, tzn. jednostkowe, które przeciwstawiamy ogólnym, obejmującym całokształt cech i relacji, jakie występują w różnych zjawiskach i procesach albo też pomiędzy nimi. Ogólność przejawia się więc w powtarzalności danych cech i relacji w odniesieniu do badanych zjawisk. Doświadczenia osobnicze powodują m.in., że każdego człowieka np. charakteryzuje swoista świadomość, ukształtowana jego osobistymi dziejami, która jest szczególnym przypadkiem świadomości rozumianej ogólnie, jako odzwierciedlenie w ludzkiej głowie danych warunków bytu społecznego.

Jednostkowym — jest więc konkretne zjawisko lub proces czy też ich część składowa; to, co ogólne, przejawia się w jednostkowym, jako to, co jest powtarzalne dla wszystkich przedmiotów danej klasy. Konkretna wojna jest np. zdarzeniem jednostkowym, w którym przejawiają się właściwości charakterystyczne dla każdej wojny, czyli ogólne. Szczegółowym —jest natomiast to, co w pewnej mierze jest właściwe temu, co jednostkowe i temu, co ogólne. Dlatego też możemy mówić o wzajemnym związku między tym, co jednostkowe i ogólne. Oprócz ogólnego możemy także wyróżnić to, co najogólniejsze, określając tym terminem wszechświat, uniwersum, a w odniesieniu do zjawisk społecznych, np. całokształt zjawisk społecznych.

c.    W filozofii istnieją różne poglądy na temat wzajemnych związków między istotą a zjawiskiem. Uważam, że obie omawiane kategorie trzeba rozpatrywać łącznie, także w odniesieniu do zjawisk społecznych.

Istota np. danego tworu społecznego obejmuje wewnętrzne, trwałe i powtarzające się związki, które określają jego tendencje i kierunki rozwoju. Kategoria ta służy więc dla odróżnienia tego, co stanowi główną cechę, określającą dany twór społeczny lub proces społeczny od występujących w jego przypadku przejawów zewnętrznych, składających się na stronę zjawiskową. Poszukiwania istoty zmierzają do ukazania najgłębszych związków wewnętrznych, określających tendencje rozwojowe danych procesów itp. oraz ogólnych prawidłowości rozwojowych.

Natomiast zjawisko jest szerszym ujęciem, obejmującym oprócz właściwości wspólnych wielu faktom, także pewne specyficzne elementy często jednostkowe, a ponadto oprócz tego, co istotne, zawiera też to, co nieistotne. Dla zilustrowania tych różnic posłużymy się takim przykładem: to, jak się produkuje i za pomocą jakich narzędzi — określa istotę poszczególnych formacji społecznoekonomicznych.

Natomiast to, c o się produkuje, zaliczamy do ich zjawiskowej stronyl4.

d.    Podobną różnorodność poglądów można odnotować wśród filozofów odnośnie treści i formy. Uważam, że obie te kategorie są ze sobą ściśle powiązane i wzajemnie się warunkują, tzn. nie ma treści bez formy i formy bez treści. Nie znaczy to jednak, że nie mogą być one oddzielnie badane. Tak np. treścią określonej zbiorowości społecznej są wszystkie wzajemne oddziaływania i związki między osobnikami przynależnymi do tej zbiorowości. Natomiast formą jest jej struktura lub organizacja, czyli to, w czym się dana treść przejawia.

e.    Nie mniej kontrowersji budzi wzajemna relacja między tym, co określamy koniecznością i przypadkowością. Uważam, że obie te kategorie pozostają w ścisłym i wzajemnym związku. Koniecznym jest więc wszystko to, co wynika z istoty danego procesu lub zjawiska, co jest uwarunkowane przyczynami głównymi Natomiast przypadkowym nazywamy to wszystko, co ma charakter drugorzędny, co modyfikuje jedynie przebieg danego procesu lub zjawiska i jest określone przyczynami pobocznymi.

W kapitalistycznym systemie społeczno-gospodarczym np. zetknięcie się kapitalisty z robotnikiem na rynku pracy jest koniecznością; przypadkiem będzie natomiast, który kapitalista spotka się z danym robotnikiem, czy też w jakim miejscu i czasie to spotkanie nastąpi.

f.    Ilościowa i jakościowa charakterystyka struktur, procesów i zjawisk jest znana od dawna. Ale w różnych systemach metodologicznych obie te kategorie ujmowano rozłącznie, ponieważ nie dostrzegano wzajemnych zależności, jakie między nimi występują. Dopiero w naszych czasach