36404

sobą wariantach; trwałą podstawą ich jest przeświadczenie, że przemijalność to powszechne prawo istnienia. Przemijalność ta odbywa się konfliktowo, drogą przemocy, okupiona bywa ofiarami, zmierza jednak ku harmonii i doskonałości.

Stosunek Asnyka do współczesnych prądów ideowych - poeta starał się wobec nich zająć pozycję nie tyle kompromisową, co odrębną i samoistną - od romantycznych idealistów domagał się zerwania z iluzjami i czynnego współudziału w kształtowaniu rzeczywistości: „Dziś trzeba zstąpić w sam środek burz, / Potrzeba walczyć o życie". Miał jednak świadomość, że reorientacja światopoglądowa jest trudna i bolesna. Apelował o szacunek dla zdobyczy duchowych przeszłości, przenikliwie przepowiadał przemijalność także i pozytywistycznych programów i celów - „I wasze gwiazdy (...) W ciemnościach pogasną znów". Żarliwie przypominał, jak wielkie zasługi dla utrzymania bytu narodowego posiadała poezja romantyczna i zrodzony z niej czyn powstańczy.

Poetycką syntezę swego światopoglądu zawarł Asnyk w cyklu trzydziestu sonetów „IMad głębiami”, ogłaszanych stopniowo w latach 1883 - 1892. Powtarzał, że prawem rzeczywistości jest nieuchronna przemijalność wszystkich zjawisk, ale na tym podłożu dokonuje się ewolucyjny postęp. Jako jego czynnik sprawczy jawi się tu jednak już nie przemoc i walka, ale solidarność i altruistyczna ofiara - „Cichych poświęceń nieustanna praca /1 serc szlachetnych dobroć promienista". Przez twórcze uczestnictwo w doskonaleniu się całości osiąga zarazem jednostka jedyną dostępną jej formę nieśmiertelności. Teraźniejszość współwyznacza losy przyszłych pokoleń. Te uniwersalne prawdy stosują się I do przeznaczeń nardu polskiego, który pomimo klęski niewoli nie utracił sił żywotnych i jest suwerenny w swym istnieniu, bo własną wolą o nim decyduje, a odrodzi się od bytu niepodległego w nowym, doskonalszym kształcie, dostosowanym do zmienionych wymogów rzeczywistości. Poznanie ludzkie określił jako względne, antropomorfizujące i ograniczone do zjawiskowej powierzchni rzeczywistości. Ontologia poety nosi charakter spirytualistyczny: „Duch świata" to przyczyna kierująca władzą. Rzeczywistość ma charakter deterministyczny, podległa jest prawom „niezłomnym", ale ukierunkowanym w stronę ideałów dobra i harmonii; poprzez rozpoznanie tych praw i działanie zgodne z nimi człowiek zdobywa szansę wolności.

Jako próba całościowej i spójnej odpowiedzi na najważniejsze pytania światopoglądowe, cykl „Nad głębiami" stanowił na tle swego czasu przedsięwzięcie odosobnione i ambitne. Jednak pod względem koncepcji myślowej odpowiedzi nie były ani w pełni konsekwentne ani oryginalne (parafrazował poglądy neokantystów). Popularny wykład filozoficzny ujął w skomplikowaną technicznie formę sonetu i wprowadził ornamentykę częściowego przekładu na łatwo czytelny język metafor i porównań. Największy wysiłek artystyczny widać w sonetach kosmogonlcznych, gdzie autor starał się zasugerować niewyobrażalną Ideę nieskończonej i nieuformowanej jeszcze materii.

Między nadzieją zwycięstwa a wiarą w owocność ofiary rozpięty był sens ideowy poezji. Z nastrojów depresji popowstaniowej wyrosły pierwsze utwory Adama Asnyka. Przemawia z nich na przemian zrezygnowana rozpacz, bluźnierstwo wobec ojczyzny, która swej misji spełnić nie potrafiła, bunt przeciw Bogu przekształcający się w gorączkowe pragnienie zemsty, w desperacki humor. W utworze „Sen grobów" (1865 - 1867) Asnyk podjął próbę dokonania syntezy popowstaniowego losu narodowego, a równocześnie - sądu nad ideologią romantyczno - insurekcyjną. W ciągu fantastyczno - symbolicznych obrazów przedstawia poeta swą wędrówkę po piekle współczesności pod przewodem bezlitosnego w swych sądach „anioła przeznaczeń". Przejąwszy z „Boskiej komedii” kształt ogólny i formę wierszową (tercynę) utworu, w stylu i obrazowaniu szedł śladami „Poematu Piasta Dantyszka", „Anhellego", „Grobu Agamemnona". Postawa wobec powstania i dziedzictwa romantycznego jest ambiwalentna; sens poetyckich wizji oscyluje między idealizującym kultem a gwałtownym oskarżeniem - po hołdzie dla ofiary „czystych dusz" następują inwektywy wymierzone przeciw