42256

Wschodnioeuropejską (prawie cała wsch. część Europy). Formy terenu nizin Środkowoeuropejskiej i Wschodnioeuropejskiej są związane ze zlodowaceniami plejstoceńskimi, które kilkakrotnie objęły znaczną część Europy (maks. 3,5 min km2), pozostawiając zmiennej miąższości osady lodowcowe (moreny), lodowcowo-rzeczne, lodowcowo-jeziorne i międzylodowcowe (interglacjalne). Ośrodki zlodowaceń znajdowały się na pn., a spływające stamtąd lodowce pokryły prawie całe Wyspy Brytyjskie (z wyjątkiem pd. części), M.Północne po ujście Renu, oparły się o Średniogórze Niemieckie, Sudety i Karpaty Zach., objęły górne dorzecza Dniepru, Donu i Wołgi oraz dorzecza Dwiny i Peczory. Ostatnie zlodowacenie (zakończyło się przed 10 tys. lat) miało mniejszy zasięg; lodowiec skandynawski dotarł do Płw. Jutlandzkiego, objął dorzecza dolnej i środk. Odry, dolnej Wisły, dorzecza Niemna, Dźwiny i dolnej Dwiny Poza zasięgiem ostatniego zlodowacenia procesy peryglacjalne (zachodzące na zamarzniętym podłożu) w znacznym stopniu zatarły formy związane ze starszymi zlodowaceniami, natomiast w zasięgu ostatniego zlodowacenia występują dobrze zachowane wzgórza moren czołowych, kemów i ozów, liczne zagłębienia bezodpływowe oraz jeziora, powstałe po wytopieniu się martwego lodu (pojezierza Południowobałtyckie i Wschodniobałtyckie). Na Piw. Skandynawskim występuje obszar przeważającej egzaracji lodowcowej, skąd został wyniesiony przez lodowiec materiał skalny, osadzony dalej na pd.; przeważają tam formy wyżłobione w starych skałach podłoża. Obszary nizinne znajdują się również po wewnętrznej stronie tuku Alp (Niz. Padańska) i wewnątrz tuku Karpat (Kotlina Panońska). Depresje w Europie zajmują ok. 143 tys. km2, największe; Niz. Nadkaspijska leżąca w znacznej części p p m. (stanowi odsłonięte w holocenie dno morza) i w pn.-zach. Holandii. Wyżyny i średniej wysokości góry rozciągają się w 3 strefach; w pn. strefie silnie przekształcone przez zlodowacenia G.Skandynawskie oraz góry pn. Szkocji; na wsch. Ural (i Mugodżary); strefy zach. i środk.: Meseta Iberyjska, Masyw Centr., Ardeny, Reńskie G.Łupkowe, Wogezy, Schwarzwald, Harz, Masyw Czeski, G.Świętokrzyskie, Wyż. Wbłyńsko-Podolska. Na pd. od pasa średnich gór i wyżyn ciągnie się system młodych sfałdowanych i wypiętrzonych w trzeciorzędzie gór (alpidów); otaczają je od pn. i pd zapadliska przedgórskie oraz starsze masywy włączone w obręb fałdowań alp. (G. Kantabryjskie, Pireneje oraz G.Betyckie). Centralne miejsce wśród alpidów zajmują Alpy, ciągnące się od M.Śródziemnego lukiem wygiętym ku zach. i pn. po Kotlinę Wiedeńską, ich przedłużeniem są Karpaty i od przełomu Dunaju — Bałkany. Odgałęzienia pd. stanowią G.Dynarskie, góry Albanii i Pindos (na Płw Bałkańskim) oraz Apeniny (tworzące oś Płw. Apenińskiego); do Alpidów należą również G.Krymskie. Po wewn. stronie Apenin występują czynne współcześnie wulkany: Wezuwiusz, Stromboli, Etna (na Sycylii), również na odległej o1000 km od stałego lądu Islandii (Hekla); wygasłe wulkany trzeciorzędowe znajdują się m.in. w Masywie Centr., Apeninach, Karpatach. Najwyższe góry Europy, zwł. Alpy i Apeniny, częściowo Pireneje, Karpaty i góry Płw. Bałkańskiego (Riła, Pirin) noszą ślady rzeźby glacjalnej (alp ); specyficzne formy rzeźby (kras) są związane z występowaniem wapieni i in. skał węglanowych wG. Dynarskich.