7905

odgrywa pomysłowość i intuicja indywidualnego badacza. Nie oznacza to jednak odrzucenia wszelkich rygorów w postępowaniu badawczym (Czyżewski 1990: 99).

Ostatnim wreszcie etapem jest interpretacja wyników analiz oraz sformułowanie wniosków, czyli stwierdzenie, jakiego rodzaju odpowiedzi zostały uzyskane na pytania sformułowane w punkcie wyjściowym badań. Mówiąc o badaniach naukowych i ich metodach, mówimy o całym ciągu etapów badawczych. Albowiem - jak powiada podręcznik metodologii • „w naukach empirycznych metody badawcze to przede wszystkim typowe i powtarzalne sposoby zbierania, opracowywania, analizy i interpretacji danych empirycznych (wyróżnienie - BSj. służące do uzyskiwania maksymalnie (Ilia optymalnie) uzasadnionych odpowiedzi na stawiane w nich pytania* (Stefan Nowak 1985: 22).

Narzędzia badawcze socjologa

Ankieta. W potocznym wyobrażeniu badania socjologiczne to masowe badania sondażowe przeprowadzane za pomocą ankiety. Jednakże ankieta, będąc wartościowym narzędziem badawczym socjologa, jest tylko jednym z szerokiego ich repertuaru Ma zarówno zalety, jak i wady i w żadnym razie nie jest narzędziem uniwersalnym, podobnie zresztą jak wszystkie inne. Jest niezastąpiona w przypadku jednych celów poznawczych, zupełnie zaś nieprzydatna w przypadku innych.

Nadaje się głównie do badania zjawisk masowych, zachodzących na poziomie makrospołecznym. Jedynie ona dostarcza danych, które poddają się analizom ilościowym. Nie nadaje się natomiast do badania małych zbiorowości i zjawisk społecznych o ograniczonym zasięgu. Ponieważ polega na pytaniu pojedynczych respondentów, umożliwia poznawanie jedynie tych zjawisk na poziomie makrospołecznym. które mieszczą się w atomistycznej perspektywie oglądu społeczeństwa. Nie pozwala natomiast na poznanie zjawisk mówiących o funkcjonowaniu społeczeństwa jako całości złożonej z powiązanych ze sobą części.

Ankieta jest wykorzystywana zarówno do poznawania poglądów ludzi, a więc świadomości społecznej, jak i obiektywnej rzeczywistości społecznej, na przykład zróżnicowania społecznego i ruchliwości społecznej.

Badania ankietowe mają dobrze opracowaną metodologię: począwszy od reguł poprawnego formułowania pytań, poprzez teorie doboru próby i zasady określające jej reprezentatywność, do metod analiz danych. Dane dostarczane przez ankietę są w zasadzie analizowane metodami ilościowymi. Nie znaczy to, ze jakiś ich fragment nie może być analizowany również w inny sposób, na przykład kiedy badacz z takich lub innych względów jest zainteresowany treścią skrywającą się za ilościowo analizowanymi odpowiedziami. Wówczas w przypadku tak zwanych pytań otwartych, to jest takich, które, nie zawierając zbioru gotowych odpowiedzi, pozwalają na ich swobodne sformułowanie, badacz obok analizy ilościowej poddaje je także analizie jakościowej.

Wywiad. To, co bywa określane w różnych podręcznikach jako wywiad, nie jest jednorodnym narzędziem badawczym. W pewnych postaciach zbliza się do ankiety, w innych do obserwacji. Rodzaje wywiadów różnią się stopniem sformalizowania pytań. Raz może to być wywiad z użyciem kwestionariusza, kiedy indziej po prostu badanie ankietowe realizowane przy pomocy zadających pytania ankieterów.

Drugi rodzaj to wywiad swobodny, który najczęściej ma się na myśli, mówiąc o wywiadzie. Tu w krańcowym przypadku badacz określa jedynie temat wypowiedzi. Następnie słucha i nagrywa, interesując się nie tylko tym. co. ale i Jak mówi badany, a więc obserwując jego zachowanie. W innych przypadkach badacz w trakcie wywiadu zadaje mniej lub bardziej szczegółowe pytania. Stopień formalizacji i swobody wywiadu zalezy od tego. czy zadawane pytania są wcześniej przygotowane, czy tez rodzą się w bezpośrednim związku z wypowiedzią badanego.

Przy posługiwaniu się wywiadem jako narzędziem badawczym dużą rolę odgrywa pomysłowość badacza. Przykładem może tu być wywiad przeprowadzony przez polskich badaczy przy użyciu fotografii, które pokazywali badanym z prośbą o komentarz (Koseła 1989). W przypadku wywiadu swobodnego badana próba zazwyczaj jest mała i dobierana celowo, nie zaś ze względu na statystycznie wyznaczone zasady reprezentatywności. Wywiad swobodny jest narzędziem badawczym dostarczającym danych poddających się głównie analizom jakościowym, co nie oznacza, ze nie można w jakimś zakresie posłużyć się tu również analizami ilościowymi.

Podstawowe problemy metodologiczne zbierania danych za pomocą wywiadu wiążą się z bezpośrednią relacją badacz-badany. Takim problemem jest między innymi sposób określenia ich rói i charakteru relacji między nimi; w jakiej mierze mają być one hierarchiczne, a w jakiej partnerskie, kiedy to badacz rezygnuje z roli tego. „który wie lepiej". Za tym ostatnim rozwiązaniem opowiadają się niektóre wersje socjologii humanistycznej.

W wywiadzie swobodnym można uniknąć narzucania badanym siatki kategorii poznawczych i zespołu pojęć badacza. Niebezpieczeństwo to natomiast zagraza w badaniach przeprowadzanych za pomocą kwestionariusza zawierającego pytania ze sformułowanymi przez badacza standaryzowanymi odpowiedziami. Badany zmuszony jest dokonywać między nimi wyboru nawet wtedy, kiedy żadna nie odjłowiada jego sposobowi widzenia świata.

Trzeci rodzaj to wywiad telefoniczny.

Obserwacja. Obserwacja jako narzędzie poznania socjologicznego różni się od potocznej obserwacji wyraźnym ukierunkowaniem i systematycznością. Na szczególne wyróżnienie zasługuje obserwacja