104255

możliwe jest uchwycenie jej istoty. Można wtedy zadać pytanie o to, kim był dany człowiek? Co było jego istotą?

W jaki sposób człowiek istnieje? Sposób egzystencji jednostki wyznaczony jest przede wszystkim przez fakt jej radykalnie pojętej wolności. Sartre mówił, że człowiek „jest skazany na wolność”. Mówiąc to, miał na uwadze nie taką wolność, która jest spełnieniem odwiecznych marzeń i ciągłego dążenia ludzi do zdobycia i poszerzania zakresu swobód politycznych, czyli - mówiąc inaczej - Sartrowi nie chodziło na przykład o wolność człowieka jako obywatela, którą miał na uwadze John Stuart Mili. Sartrowska wolność egzystencjalna to wolność człow ieka jako człow icka, bytu wyróżnionego w świecie przez swoistość jego egzystencji, która nie jest wyznaczona przez żadną pochodzącą z zewnątrz esencję, lecz wyłącznie przez własną świadomość i własne wybory. Jeżeli człowiek jest tym, kim sam siebie uczyni, to w określaniu swej egzystencji musi być wolny od wszelkiego zdeterminowania. Egzystencjalna wolność jednostki zakłada, że nie istnieją żadne aprioryczne wartości, żadna nadana „z góry”( np. przez Boga lub społeczeństwo) moralność, obyczaje, „godne uznania” wzorce, „gotow e” stereotypy, „pomocne” drogow skazy itp. Poruszamy się na płaszczyźnie - napisał Sartre - na której istnieją tylko ludzie, czyli wolne jednostki. Poza nimi istnieje nicość. Nawet jeśli rzeczywiście tak nie jest, jeżeli jako empiryczne jednostki żyjemy w określonym fizycznym i kulturowym środowisku, które wywiera na nas określony wpływ, to zawsze jest sprawą naszych wyborów i naszych decyzji, czy poddamy się zewnętrznym naciskom, czy raczej podejmiemy wysiłek kształtowania naszej egzystencji według wyłącznie własnych projektów.

Wolność egzystencjalna jest w ielkim ciężarem i trudnym obowiązkiem, któremu nie wszyscy są w stanie podołać. Z punktu widzenia egzystencjalizmu większość ludzi żyje życiem nieautentycznym, w znaczeniu,jakie temu określeniu nadał Heidegger; ludzie często rezygnują z wolności, ponieważ nie są w stanie udźwignąć jej ciężaru. Ciężar wolności bierze się nie tyłko z faktu, że jednostce trudno jest przeciwstawiać się różnego rodzaju wpływom zewnętrznym, ale nade wszystko tak trudno jest mieć odwagę i znaleźć w sobie dość sił do bycia wolnym, ponieważ w olność zaw sze zakłada odpow iedzialność. Odpowiedzialność jest odwrotną stroną lub - może lepiej powiedzieć - koniecznym dopełnieniem wolności. W przeszłości bardzo mocno akcentował to Immanuel Kant, natomiast w obrębie filozofii współczesnej ponowne naświedenie tego koniecznego związku między wolnością i odpowiedzialnością zawdzięczamy filozofom z kręgu egzystencjalizmu.

Świadomości, że się jest całkow icie w olnym w swoich wyborach i całkow icie odpow iedzialnym za ich skutki towarzyszy lęk i trw oga. Sartre i inni przedstawiciele egzystencjalizmu uważali, że lęk i trwoga należą również do koniecznych atrybutów egzystencji człowieka i należy się z tym po prostu zgodzić. Przeżywanie lęku, który nie paraliżuje wolności jednostki i nie prowadzi do jej ucieczki przed odpowiedzialnością, należy do symptomów bycia człowiekiem (symptom życia autentycznego). Według Sartre'a, człowiek może zdradzić siebie, ulegając jakiemuś zdeterminowamiu, zrzucając odpowiedzialność za jakieś decyzje na coś lub kogoś poza sobą, np. na Boga, dziedziczność, wychowanie, środowisko lub cokolwiek innego. Ale gdy tak czyni, wtedy Sartre powiedziałby, że ulega „złej wierze”, sam siebie przekreśla jako człowieka.

O charakterze ludzkiej egzystencji przesądza także sfera stosunków międzyludzkich. Według Sartre’a, są one na wszystkich możliwych płaszczyznach antagonistyczne i opierają się na dążności każdej jednostki do uprzedmiotowienia innych jednostek. Duży wpływ na ukształtowanie się poglądów Sartre’a w tej kwestii miała Heglowska koncepcja dialektyki „pana i niewolnika”. Warto również uświadomić sobie fakt, że gdy chodzi o sprawę relacji między „Ja” i „Ty” lub „Ja” i reszta ludzi, stanowisko Sartre'a było znacznie bardziej radykalne niż pogląd Heideggera w tej kwestii. Heidegger rozpatrywał tę sprawę przy pomocy kategorii „współbycia” („Mitsein"), natomiast w przekonaniu autora „L’etre et le neont”, kategoria „Mitsein” nie odsłania prawdy o stosunkach międzyludzkich. Istotą tych stosunków nie jest „współbycie”, lecz konflikt, walka, obcość, uprzedmiotowienie, urzeczowienie itp. Swoje stanowisko Sartre wyrażał przy pomocy bardzo kategorycznych stwierdzeń, jak np.: (a) „konflikt stanowi pierwotny sens bycia dla drugich”; (b) „obecność drugiego uderza mnie w samo serce”; (c) „piekło - to inni”.

Według Sartre'a, każde spojrzenie „drugiego” sprowadza „mnie” do przedmiotu; Każda próba współpracy między jednostkami zamienia się w relację „pana i niewolnika”; nawet miłość skazana jest na