1. Pojęcie administracji w aspekcie historycznym

Termin ten narodził się w starożytnym Rzymie. W nowoczesnych językach europejskich pojawił się w średniowieczu - pochodzi od łacińskiego słowa ministrale - służyć. Administracja jest terminem wieloznacznym. Pochodzenie tego słowa zachęca do używania go w znaczeniu funkcjonalnym, tj. jako działanie wykonawcze w stosunku do decyzji politycznych. Nie każda działalność państwa ma charakter administracji. Aby można było mówić o administracji, działalność państwa powinna spełniać następujące wymagania:

- musi być wyodrębniona

- musi być uporządkowana organizacyjnie, kompetencyjnie oraz formalnie

Administracja jako organizatorska działalność państwa istnieje wtedy, gdy spełnia warunki administracji ogólnie oraz:

- zadania swe realizuje przy pomocy biurokracji

- obejmuje obszerny zakres spraw o znaczeniu społecznym

- regulowana jest przez generalne normy prawne

Takie cechy administracji wykształciły już starożytne despotie wschodnie(Egipt, Chiny) a także Cesarstwo Rzymskie. Nie zachowała tych warunków Europa średniowieczna ( z wyjątkiem kościoła katolickiego). Bezpośrednia geneza administracji współczesnej pochodzi z czasów monarchii absolutnej, która wykształciła pełną formę administracji państwowej.

Administracja jest różnie interpretowana:

- system anglosaski: zarządzanie jakimikolwiek sprawami albo instytucjami

- system kontynentalny: zarządzanie sprawami publicznymi

2. Scharakteryzuj model ustrojowy monarchii absolutnej.

Monarchia Absolutna charakteryzowała się:

- skupieniem władzy w ręku monarchy

- władca absolutny jest ustawodawcą, wykonawcą i sędzią

Władza ustawodawcza:

- monarcha ustanawiał przepisy prawne

- stanowił prawo

- sam stał ponad prawem (wyjątek; prawa fundamentalne)

Władza sądownicza:

- Monarcha uważany za najwyższego sędzię w państwie

- mógł każdą sprawę wywołać przed swoje oblicze

- sądy królewskie kontrolowały inne sądy w państwie

Władza wykonawcza:

- monarsze podlegali wszyscy urzędnicy w państwie(byli podporządkowani)

Monarchia absolutna to forma rządów, w której monarcha skupia w swym ręku całą władzę, jest źródłem władzy ustawodawczej i wykonawczej. Klasyczny reprezentant tej formy ustrojowej Ludwik XVI miał wyrazić tą zasadę w formule „państwo to ja”.

Podległy mu aparat administracyjny państwa odgrywał ważną rolę w utrwalaniu i zabezpieczaniu nieograniczonej władzy króla.

Administracja publiczna oparta została na centralizmie - podporządkowanie organu niższego organowi wyższemu i biurokratyzmie. Główne cechy to zawodowy charakter administracji, personalizm urzędników podległych osobom i służbowo przełożonym. Z zasadą centralizacji wiązała się ściśle zasada hierarchicznego podporządkowania. Cały aparat terenowy podlegał panującemu, który osobiście podejmował decyzje i bezpośrednio ingerował w obsadę personalną, jak również działalność podległych mu organów.

Organizacja aparatu władzy opierała się na zasadach resortowości, hierarchicznego podporządkowania oraz kolegialności. Te zasady charakterystyczne dla administracji państwa absolutnego wykształciły się w XVII wieku we Francji za panowania Ludwika XVI stała się klasycznym przykładowym modelem tej formy ustrojowej.

3. Merkantylizm jako podstawa doktrynalna administracji państwa absolutnego.

Doktryna merkantylizmu to doktryna, która była podstawą administracji we Francji. Głosiła, że potęga państwa zależy od ilości kruszców.

Rodzaje doktryn merkantylistycznych:

1. Pierwsza odmiana to merkantylizm wczesny - prymityzm (bulionizm) zgodnie z tą doktryną państwo wprowadza zakaz wywozu złota i srebra z kraju.

2. Druga odmiana to merkantylizm rozwinięty - kolbertyzm - nazwa pochodzi od Jana Baptysty Colberta, kontrolera finansów za czasów Ludwika XVI. Zakładano, że osiągnięcie dodatniego bilansu handlowego nastąpi poprzez odpowiednią politykę celną prowadzącą do przewagi eksportu nad importem:

• ustalił specjalne stawki celne, które chroniły przemysł francuski,

• popierał handel i przemysł jako najważniejsze poprzez dotacje dla przemysłowców, ulgi podatkowe albo zaniesienie podatków, zapewnienie monopolistycznej pozycji nowym zakładom,

• państwo zwalczało konkurencję,

• utrzymywano niskie ceny żywności dla siły roboczej państwa,

• państwo ingerowało w gospodarkę.

4. Pozycja monarchy w ustroju absolutnej Francji w XVII w.

Wersal - siedziba królewska Ludwika XIV

Król:

- posiadał władze nieograniczoną,

- nie ponosił przed nikim odpowiedzialności,

- stanowił jedyną władze w państwie „Quad principi placuit, legis habet vigorem”,

- skupiał w swych rękach - władzę ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą (prawo ewokacji),

- sam podejmował decyzje, a organy centralne pełniły jedynie funkcje doradcze,

- normy prawne wydawane przez monarchę wiązały jedynie poddanych a nie administracje,

akty administracyjne króla miały charakter jednostronny a ich uchylenie następowało jedynie drogą łaski panującego.

5. Urzędy ministerialne i administracja lokalna w ustroju absolutnej Francji.

Urzędy ministerialne:

1) Kanclerz;

1. Najstarszy urząd, który wywodzi się ze średniowiecza,

2. Sprawował nadzór nad funkcjonowaniem rad królewskich i nad sądami,

3. Jedyny urząd stanu,

2) Generalny kontroler finansów;

1. Przyjął w połowie XVIII wieku naczelne kierownictwo w sprawach skarbowych od XVI wieku obowiązki te pełnił nadinspektor finansów,

2. Wysuną się na czoło urzędów ministerialnych,

Jego kompetencje to:

• Administracja finansów,

• Roboty publiczne,

• Podlegały mu przemysł, handel, rolnictwo, komunikacja,

3) Sekretarzy stanu:

1. Wywodził się od notariuszy kancelarii królewskiej

2. Od końca XVI wieku wprowadzono podział rzeczowy kompetencji, powstał pierwszy w historii Europy podział resortowy oparty na kryterium merytorycznym we Francji:

• Odpowiedzialny za sprawy zagraniczne,

• Minister wojny LOUVOIS (luwa),

• Minister domu królewskiego, któremu podlegały także sprawy wyznaniowe,

• Minister marynarki, sprawy koloni,

W XVII wieku sekretarzy stanu zaczęto nazywać ministrami królewskimi wszyscy wymienieni wyżej dygnitarze tworzyli ministeriat,

Pełnił funkcje doradcze,

Do roku 1743 wybierano pierwszego ministra,

Ponosił odpowiedzialność przed królem,

Administracja lokalna:

• opierała się na zasadach centralizmu i biurokratyzmu - podporządkowana w całości organom naczelnym.

• Urzędnicy jeszcze z czasów średniowiecza to gubernatorzy, którzy pod koniec XVII stulecia przestali pełnić jakiekolwiek funkcje i urzędy ich stały się tylko tytularne.

• Faktyczną władzę mieli intendenci mianowani przez króla na wniosek generalnego kontrolera finansów, w każdej chwili mogli zostać odwołani. Sprawowali władzę w okręgach generalnych, było ich 34. Reprezentowali króla i wykonywali jego wolę. Służbowo podlegali Radzie Depesz i generalnemu kontrolerowi finansów, sekretarzom stanu, kompetencje ich obejmowały administrację, skarbowość i wymiar sprawiedliwości. Kontrolowali wszelką działalność policyjną związaną z rolnictwem, handlem, przemysłem, komunikacją, opieka administracyjna nad miastami. Sprawowali nadzór nad sądami w swych okręgach i orzekali w sprawach przeciwko bezpieczeństwu państwa.

• Niższym szczeblem zarządu byli subdelegaci mianowani i odwoływani przez intendentów, byli przed nimi wyłącznie odpowiedzialni. Rezydowali oni w głównych miastach okręgu.

6. Rady królewskie w ustroju absolutnej Francji.

Instytucja rady królewskiej wywodzi się ze średniowiecza. Skład i kompetencje sprecyzowano w XVI wieku. Od połowy XVII wieku głównie znacznie osiągnęły cztery sekcje:

1) Rada stanu (tajna rada), która składała się z:

1. 7 członków nazywanych ministrami stanu,

2. Króla, który był przewodniczącym,

3. Sekretarza stanu,

4. Kanclerza,

5. Generalnego kontrolera finansów,

Zajmowała się polityką zagraniczną i najważniejszymi dla państwa sprawami wewnętrznymi.

2) Rada Depesz (Rada Sprawiedliwości), która składa się z:

1. Około 12 członków,

2. Wszystkich ministrów stanu z Rady Stanu,

3. Kanclerza,

4. Sekretarzy Stanu,

5. Czasami generalnego kontrolera finansów,

6. Radców powołanych przez króla

Rada depesz:

1. Zajmowała się sprawami zarządu wewnętrznego,

2. Orzekała w sprawach spornych z zakresu administracji, jako pierwsza instancja i odwołań od decyzji intendentów.

Jest uznawana za pierwowzór sądów administracyjnych.

3) Rada Stron Procesowych (Rada Prywatna) jest bezpośrednią kontynuacją dawnej Rady Królewskiej.

Rada Stron Procesowych składa się z:

1. Kilku przedstawicieli szlachty,

2. Duchowieństwa

3. Dwudziestu kilku przedstawicieli szlachty urzędniczej,

4. Referendarzy,

5. Sekretarzy Stanu.

Rada Stron jest organem o charakterze sądowniczym. To sąd kompetencyjny, który bada spory o właściwość między parlamentami - sądami.

Rada Stron Procesowych była sądem kasacyjnym, można się do niej odwoływać od wyroku ostatecznego (od którego nie przysługuje zwykły środek odwoławczy). Rada Stron Procesowych mogła uchylić wyroki, które były wydane nie zgodnie z prawem ora realizowała uprawnienie króla do wywołania w szczególnych przypadkach każdej sprawy przed sąd monarchalny.

7. Sejm walny Rzeczypospolitej szlacheckiej - geneza, skład, kompetencje, zasady funkcjonowania.

Sejm walny powstał w roku 1493.

Składa się z:

1) Króla, który posiadał prawo inicjatywy ustawodawczej.

• był zwierzchnikiem krajów lennych,

• miał wyłącznie prawo mianowania urzędników,

• był nominalnie naczelnym wodzem armii,

• kierował polityką zagraniczną,

• posiadał prawo i obowiązek zwoływania sejmu.

2) Senatu:

• na początku XVII wieku liczył 140 senatorów z korony i wielkiego księstwa litewskiego,

• wywodził się za dawnej rady królewskiej,

• zasiadali w nim: dostojnicy kościoła katolickiego (biskupi i arcybiskupi), wojewodowie, kasztelanowie

Najwyżsi urzędnicy władz centralnych (kanclerz, podkanclerzy) powoływani byli dożywotnio.

3) Izba poselska:

• po unii lubelskiej 1569r. Tworzyło ją 170 posłów (48 z wielkiego księstwa litewskiego),

• była reprezentacją sejmików ziemskich,

• opanowana przez średnią szlachtę,

• posłowie w izbie postępowali zgodnie z instrukcjami otrzymanymi na swoim sejmiku ziemskim.

Sejm walny miał kompetencje ustawodawcze, do uchwalania podatków, wyznaczał kierunki polityki zagranicznej, prawo łaski, amnestii oraz nobilitacji (prawo uszlachcenia). Początkowo zwoływany był nie regularnie, od 1573r. Zwoływano go co 2 lata na 6 tygodni, tzw. Sejmy zwyczajne, lub w razie potrzeby na 2 tygodnie, tzw. Sejm nadzwyczajny. Teoretycznie była zasada liberum veto. Uchwały sejmu to konstytucje wieczyste i czasowe (od-do). W okresie bezkrólewia obradował sejm konwokacyjny, sejm elekcyjny i sejm koronacyjny.

Decyzje zapadały jednogłośnie w postaci tzw. Konstytucji sejmowych.

Sejm konwokacyjny - (po śmierci króla) ma za zadanie zorganizować państwo po śmierci króla i zorganizowanie elekcji. Sejm obradujący bez pierwszego stanu sejmowego (czyli króla). Sejm konwokacyjny ustalił zasady elekcji (wyboru) króla w 1573r.

8. Sejmiki w Rzeczypospolitej szlacheckiej - geneza, rodzaje i znaczenie.

Pojawiły się na przełomie XIV i XV wieku. Sejmiki to organy samorządu szlacheckiego w obrębie danego województwa, zjazd szlachty danej ziemi obradujący w ważnych sprawach państwowych. Sejmiki dzieliły się:

Ze względu na obszar działania:

1. Wojewódzkie lub ziemskie występowały w Koronie.

2. Sejmiki prowincjonalne zwane generalnymi odbywały się tuż przed Sejmem po wyborze posłów, obejmowały kilka województw, np. generał wielkopolski, małopolski. Ustalano na nich wspólną linię postępowania na Sejmie, sejmiki te zanikły za wyjątkiem pruskiego i zastąpione zostały sesją narodów (narodu koronnego, litewskiego). Był to sejmik dwuizbowy, w jego skład wyjątkowo wchodzili mieszczanie.

3. Powiatowe na Litwie:

- Sejmiki powiatowe - brała w nich udział szlachta z danego powiatu,

Podział ze względu na treść obrad, merytoryczny:

1. przedsejmowe - zwoływane przez króla, wybierały posłów na sejm walny, spisywały instrukcje jak mają postępować na sejmie,

2. relacyjne - zwoływane bezpośrednio po sejmie, sprawozdania posłów z obrad sejmu wolnego,

3. elekcyjne- zwoływane przez wojewodę, wybierały kandydatów na urzędy sądowe i ziemskie (których ostatecznie zatwierdził król), zwoływały się nieregularnie,

4. deputanckie - co roku wybierały deputantów do Trybunału Koronnego i Litewskiego (najwyższy organ sądowniczy, w koronie od 1578r.)

5. kapturowe - zwoływane w czasie bezkrólewia do powoływania sędziów kapturowych oraz zawiązywały konfederacje.

6. Gospodarcze - zajmowały się rozkładem podatków centralnych, uchwalaniem podatków lokalnych, zaciąganiem wojsk lokalnych.

9. Pozycja króla i zakres władzy królewskiej w Rzeczypospolitej szlacheckiej.

Rzeczypospolita szlachecka istniała od 1454 do 1795 roku, w tym okresie wyróżnia się 3 podokresy:

1. Demokracja szlachecka od 1454 roku do XVII wieku

2. Oligarchia magnacka od XVII wieku do 1764 roku

3. Reformy i upadek Rzeczypospolitej szlacheckiej od 1764 roku do III rozbioru Polski w 1795roku

Król jest:

1. Ograniczony przez pozycję sejmu,

2. Związany z artykułami henrykowskimi i pacta conventa,

Artykuły henrykowskie to najważniejsze zasady ustrojowe Rzeczypospolitej, których przestrzegania wymagano od każdego władcy elekcyjnego w Rzeczypospolitej. Jako pierwszy zaprzysiągł je Henryk Walezy:

• król miał obowiązek zwoływać sejm co 2 lata,

• ustanowienie działającej przy królu rady senatorów rezydentów,

• potwierdzenie najważniejszych przywilejów(zasady zwoływania pospolitego ruszenia, pobieranie podatków i ceł),

• prawo wypowiedzenia posłuszeństwa królowi, jeśli złamie on przywileje szlacheckie.

Pacta conventa to osobiste zobowiązania władcy elekcyjnego wobec wyborców.

c. Wybierany przez szlachtę,

4. Posłuszeństwo mogło być mu wypowiedziane,

5. Kompetencje w dziedzinie władzy wykonawczej:

• naczelny wódz,

• prowadzenie polityki zagranicznej (z uwzględnieniem woli Sejmu i Senatu),

• mianował urzędników.

• Kompetencje w dziedzinie władzy ustawodawczej:

• jeden ze stanów sejmujących,

• zwoływał sejmiki i przedsejmowe, na których wybierano posłów na obrady główne,

• zwoływał Sejm i przewodniczył jego obradom,

• posiadał inicjatywę ustawodawczą

• akty ogłaszane były w jego imieniu przez niego interpretowane

• Kompetencje w dziedzinie władzy sądowniczej:

• do roku 1578 był najwyższym sędzią, później jego kompetencje były niewielkie,

• zachował kompetencje w sprawie sądzenia Źydów,

• mianował urzędników sądowych.

10. Urzędy centralne w Rzeczypospolitej szlacheckiej.

Wspólnymi cechami wszystkich urzędów w Rzeczypospolitej szlacheckiej jest to iż:

1. są one dożywotnie,

2. z nadania królewskiego,

3. są zastrzeżone dla Polaków,

Urzędy centralne składały się z:

1) Kanclerzy i podkanclerzy, do których kompetencji należało:

1. polityka zagraniczna,

2. kontrasygnowali każdy akt królewski: metryki koronne i litewskie - spis aktów królewskich,

3. Zajmowali się kancelarią litewską - stosunki z Moskwą,

4. Zajmowali się kancelarią koronną - stosunki z Europą.

Jeden z kanclerzy musiał być osobą duchowną.

2) Marszałek Wielki i Marszałek Nadworny, którzy:

1. dbali o bezpieczeństwo i organizację obrad sejmowych,

2. ustalali ceny żywności w miejscu obrad,

3. ustalali przepisy tzw. artykuły marszałkowskie

4. zarządzali dworem.

3) Podskarbi koronny i podskarbi nadworny:

1. podskarbi nadworny zarządzał finansami państwowymi, był co 2 lata kontrolowany przez Sejm.

4) Hetman Wielki i Hetman Polny:

1. zarządzał sprawami wojskowymi,

2. Był dowódcą wojsk zaciężnych.

11. Urzędy terytorialne w Rzeczypospolitej szlacheckiej.

Na urzędzie tym zasiadali tylko Polacy, był dożywotnio nadany przez król.

W skład urzędów ziemskich dygnitarskich wchodzili:

1) Wojewoda, których wchodził do Senatu. Do kompetencji wojewody należało:

1. zbieranie pospolitego ruszenia w województwie,

2. zwoływanie sejmików elekcyjnych i przewodniczył im,

3. powoływanie i sądzenie woźnych sądowych,

4. sądził Żydów,

5. sprawowanie nadzoru nad cenami i wagami w miastach.

2) Kasztelan, który wchodził do Senatu. Stał na czele sądu podkomorskiego i był urzędowym obrońcą wdów i sierot.

W skład niższych urzędów ziemskich wchodzili natomiast:

1) Chorąży - miał dowództwo mad chorągwią w czasie walki,

2) Podsędek i pisarz sądowy - mieli pewne kompetencje sądowe,

3) Stolnik, Cześnik, Koniuszny, Wojski.

Urząd starosty - urząd lokalny, przez długi czas nie należał do ziemskich, był najsprawniejszym urzędem w Polsce. Mógł podejmować decyzje takie jak król, dlatego nazwano go ramieniem królewskim. Starosta musiał być Polakiem i mógł zostać odwołany.

Starostowie grodowi (grodzcy) - nazwa pochodzi od zamku królewskiego. Mieli pod sobą 2-3 powiaty i mieli kompetencje urzędniczo- administracyjne, sądowe; był to ważny sąd. Starosta nie grodowy był to dzierżawca królewszczyzn.

12. Zmiany ustrojowe w latach 60-tych XVIII wieku.

W 1763 roku zmarł August II Sas i rozpoczęło się ostatnie bezkrólewie w dziejach Rzeczypospolitej. W latach 1764- 1795 w Polsce była republika oświecona.

Zmiany ustrojowe zapoczątkowały obrady sejmu konwokacyjnego w 1764 roku.

Fundamentami ustrojowymi państwa stały się artykuły henrykowskie, zostały uchwalone prawa kardynalne.

1) W dziedzinie władzy ustawodawczej zostały podzielone kompetencje sejmu na dwie grupy:

1. status materialne - sprawy podstawowe, głosowanie jednomyślne,

2. status ekonomiczne - sprawy najważniejsze w państwie, głosowanie większościowe.

Wprowadzone zostały regulaminy obrad sejmowych (zakaz przysięgania na instrukcje sejmikowe, zasada głosowania większością w sprawach skarbowych). Podejmowano próby usunięcia szlachty gołoty.

2) W dziedzinie władzy wykonawczej:

1. wprowadzono komisje skarbowe, które istniały w latach 1764- 1794.

W skład władzy wykonawczej wchodzili:

• Przewodniczący (minister),

• Członkowie wybierani przez sejm na 2 lata.

Do jej kompetencji należało:

1. zajmowanie się sprawami fiskalnymi, gospodarką budżetową, komunikacją,

2. dbała o przemysł i handel,

3. zajmowała się sądownictwem w sprawach skarbowych i kupców zagranicznych,

4. przeprowadziła reformę monetarną i uchwaliła budżet (1768r.)

5. wprowadzono komisję wojskową, której przewodniczył hetman.

Zajmowała się sprawami wojskowymi. Poprzez komisję ograniczono władzę hetmanów i podskarbich, a także powołano komisję dobrego porządku (boni orbinis). Miały uzdrowić sytuację w miastach królewskich. Szlachcie innowierczej przyznano ograniczone prawa szlacheckie.

W 1768r. Ustanowiono Prawa Kardynalne, które gwarantowały:

• zasadę wolnej elekcji,

• zasadę liberum veto (z ograniczeniami),

• prawo wypowiedzenia posłuszeństwa królowi,

• nietykalność osobistą i majątkową szlachty bez wyroku sądowego,

• zasadę pełni władzy szlachcica nad chłopem ale bez prawa karania śmiercią,

• monopol polityczny szlachty,

• przywileje i odrębność Litwy,

• przywileje i odrębność Prus królewskich.

Gwarantem tych postanowień była Katarzyna II.

13. Zmiany ustrojowe w Polsce w latach 70-tych XVIII wieku.

W latach 70-tych XVIII wieku w Rzeczypospolitej szlacheckiej przeprowadzone zostały reformy sejmu porozbiorowego 1773-1775.

Zwiększono liczbę wojska do 30 tys. Ujednolicono system podatkowy w Polsce. Królewszczyzny zostały oddane w dzierżawę na licytacji.

Powołano bardzo ważne organy:

1. W 1773 roku powołano Komisję Edukacji Narodowej. Był to pierwszy na świecie organ resortowy nadzoru nad oświatą, wprowadził nowy system szkolnictwa; szkoły parafialne, powydziałowe, wydziałowe, szkoły główne (Akademia Krakowska dla Korony, Uniwersytet dla Litwy. Szkoły wyższego stopnia opiekowały się i nadzorowały te ze stopnia niższego. KEN wprowadziła nowoczesne programy Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych, które przygotowało 30 nowych podręczników. Przewodniczącym KEN był biskup Ignacy Mossolski, drugi to prymas Michał Poniatowski - brat króla.

2. W 1775 roku utworzono Radę Nieustającą, organ kierujący sprawami państwa między obradami Sejmu. W jej skład wchodzili:

• 36 członków (konsyliarzy) wybieranych przez Sejm na2 lata (połowa przez szlachtę, połowa przez Senat, wymieniano 2/3 składu),

• na czele stał król, jednak przewodnictwo mógł mu odebrać marszałek wybrany przez szlachtę.

Rada Nieustająca dzieliła się na departamenty:

• Interesów Cudzoziemskich - przewodniczącym był król, który wraz ze swoim gabinetem przejął całość spraw,

• Policji czyli Dobrego Porządku - sprawował nadzór nad miastami królewskimi,

• Wojskowy - na pewien czas usunął komisje wojskowe koronne i litewskie,

• Skarbowy,

• Sprawiedliwości w 1776 roku - posiadał uprawnienia w dziedzinie ustalani i interpretowania prawa, rozpatrywanie w ostatniej instancji skarg na sądy oraz prawo wniosku do Rady o zwołanie sądu sejmowego.

3. Ponadto wydano drugą redakcję Praw Kardynalnych czyli zasad ustrojowych Rzeczypospolitej. Ograniczono zdobycze innowierców, a króle mógł być tylko Polak.

4. W 1776 roku przeprowadzono reformę prawa karnego.

5. Wzmocniono skarb.

Rada Nieustająca była jak gdyby pierwszym rządem w nowym kraju, miała złą opinię, była nazywana Zdradą Nieustającą, gdyż zasiadali w niej zwolennicy Rosji, mający nadzorować króla Poniatowskiego, który jednak umiał ją sobie podporządkować i w historii określona jest pozytywnie.

14. KOMISJA EDUKACJI NARODOWEJ.

Komisja Edukacji narodowej(KEN)(pełna nazwa: Komisja nad Edukacją Młodzi Szlacheckiej Dozór Mająca) - centralny organ władzy oświatowej powołany w Polsce przez sejm rozbiorowy 14 października 1773 roku na wniosek króla Stanisława Poniatowskiego.

Komisja była pierwszym ministerstwem oświaty publicznej w Polsce i pierwszą tego typu w Europie. Została powołana głównie dlatego, że do 1773r. Edukacja podstawowa i średnia były w Rzeczypospolitej organizowane i kontrolowane przez zakon jezuitów. System stworzony przez jezuitów funkcjonował całkiem sprawnie, choć cechował go swoisty konserwatyzm i nietolerancja religijna. W 1773 r. Zakon jezuitów został nagle rozwiązany przez papieża Klemensa XIV, co w Polsce zagroziło całkowitym upadkiem edukacji, ale też dało impuls do głębokich reform szkolnictwa.

Komisja powstała formalnie na mocy uchwały Sejmu z 14 października 1773 r. Przejęła dawne majątki zakonu jezuitów, który został zlikwidowany przez papieża. Głównym inicjatorem i architektem powstania Komisji był pijar, ksiądz Hugo Kołłątaj, który jednak odgrywał w niej rolę „szarej eminencji”. Komisja Edukacji Narodowej była pierwszym na świecie ministerstwem oświaty.

Pierwotny skład Komisji liczył 8 osób: 4 senatorów i 4 posłów reprezentujących Koronę i Wielkie Księstwo Litewskie. Pierwszym prezesem został biskup wileński Ignacy Jakub Massalski, który na tym stanowisku dokonał wielu nadużyć finansowych w szkołach litewskich. Najbardziej zasłużonymi „oficjalnymi” członkami byli posłowie wywodzący się z magnackich rodzin i rodzin powiązanych z tzw. familią, m.in.: Adam Kazimierz Czartoryski, Joachim Chreptowicz, Ignacy Potocki i Andrzej Zamoyski. Jednak od samego początku faktycznymi „pracownikami” Komisji była grupa uczonych i artystów skupiona wokół Hugona Kołłątaja, który nadawał cały czas ogólny kierunek jej działaniom.

Dzięki osobistemu protektorowi króla i „Familii” Komisja miała niemal zupełną swobodę działań, choć w początkowym okresie opozycja w Sejmie starała się jej podkładać kłody pod nogi poprzez próby obcinania środków finansowych.

Można wyróżnić 3 okresy działalności:

1. Okres 1773-1780 - W okresie tym wywalczono w Sejmie przejęcie tego, co został po majątku jezuitów, co dało Komisji dużą niezależność finansową. Eksperci pod wodzą Hugona Kołłątaja opracowali trzystopniowy model szkół podstawowych i średnich. Najniższym szczeblem były szkoły parafialne przeznaczone dla niższych stanów (chłopów i mieszczan), pośrednim szczeblem były państwowe szkoły powiatowe - do których głównie trafiały dzieci z rodzin szlacheckich, ale które były też otwarte dla najzdolniejszej młodzieży ze stanów niższych, zaś stopniem najwyższym były dwa uniwersytety - w Wilnie i Krakowie. W ramach reformy edukacji podstawowej stworzono Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych, które opracowało pionierskie podręczniki - wymagające często (zwłaszcza w zakresie nauk przyrodniczych i ścisłych) tworzenia polskiej terminologii tych nauk, która do dzisiaj jest podstawą terminologii chemicznej, fizycznej i matematycznej stosowanej w języku polskim. Opracowano także szereg przepisów i programów dla szkół podstawowego i średniego szczebla (np. dopuszczających dziewczęta do nauki na równych prawach z chłopcami) -były jednak one często ignorowane lub bojkotowane przez nauczycieli z tych szkół - bardzo często byłych jezuitów.

2. Okres 1781-1788 - pewnym novum była tylko reforma dwóch szkół wyższych - Akademii Krakowskiej i Wileńskiej - które oprócz pełnienia obowiązków typowych dla uczelni wyższych, zajęły się także bezpośrednim nadzorem szkół średnich i podstawowych - trochę na wzór dzisiejszych kuratoriów oświaty.

W szkołach średnich i w mniejszym stopniu w podstawowych, stara kadra nauczycielska oparta na klerze wywodzącym się z zakonu jezuitów była stopniowo wymieniana na absolwentów zreformowanej Akademii, dzięki czemu opór szkół średnich i podstawowych przez reformami stopniowo malał. Komisja miała też silny wpływ na szkoły zakonne, które pozostawały częściowo niezależne, ale mimo wszystko musiały przynajmniej formalnie podporządkować się jej zarządzeniom.

3. Okres 1974 - Od 1789 roku rozpoczął się stopniowy rozkład i utrata wpływów Komisji, co było procesem równoległym do powolnej utraty wpływów politycznych przez stronnictwo reformatorów i rozkładu Rzeczypospolitej. W czasie obrad Sejmu Czteroletniego frakcja reformatorów zgodziła się na daleko idące ustępstwa w sprawach szkolnictwa, aby móc przeforsować Konstytucje 3 maja. Konstytucja ta czyniła prezesem KEN prymasa Polski, który zasiadał w Straży Praw jako swoisty minister oświaty.

Ostateczny cios Komisji zadała konfederacja targowicka, która odebrała jej władzę nad szkołami zakonnymi oraz zmieniła jej skład. Wielu członków Komisji (z Kołłątajem na czele) i tak musiało opuścić kraj po zwycięstwie Targowicy, gdyż wydano na nich zaoczne wyroki śmierci w związku z ich ogólną działalnością polityczną.

Podsumowanie dokonań Komisji:

• całkowita reorganizacja oraz stworzenie od podstaw systemu szkół średnich,

• opracowanie nowych programów nauczania w duchu umiarkowanego oświecenia,

• utworzenie seminariów nauczycielskich przy uniwersytetach,

• publikacja nowatorskich podręczników szkolnych - w sumie wydano 27 podręczników, z których część po raz pierwszy stworzyło polską terminologię naukową takich dziedzin jak fizyka, matematyka, chemia, logika, gramatyka.

• reforma Akademii Krakowskiej i Wileńskiej,

• utworzenie Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych,

• wprowadzenie historii Polski i historii naturalnej,

• wprowadzenie elementów wychowania fizycznego,

• zaczęto nauczać w języku polskim - nauka w języku łacińskim była zakazana.

Działalność Komisji jest trudna do przecenienia w historii Polski. Kilkudziesięciotysięczna kadra nauczycielska wychowania przez Komisję kontynuowała działalność w jej duchu jeszcze długo po utracie przez Rzeczypospolitą niepodległości wychowując kolejne pokolenia względnie nowocześnie wykształconej młodzieży, dzięki której w ogóle przetrwała polska kultura i język. Niektóre podręczniki (np. podręcznik do chemii Jędrzeja Śniadeckiego) były w użyciu jeszcze u zarania II Rzeczypospolitej, a z podręczników gramatyki i historii wydanych przez Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych uczyli się praktycznie wszyscy najwybitniejsi pisarze i poeci XIX w. - od Adama Mickiewicza po Bolesława Prusa.

15. Reformy władzy ustawodawczej w Konstytucji 3-go Maja.

Reformy Sejmu Czteroletniego dały Polsce nowoczesną konstytucję kształtującą nową strukturę aparatu administracyjnego państwa.

Wytworzona została wtedy hierarchiczna struktura władz wykonawczych z:

• królem,

• Strażą Praw pełniącą rolę rządu,

• Komisjami rządowymi i porządkowymi.

Wszystkie te organy powołane zostały na drodze ustawodawczej odpowiednimi ustawami sejmowymi. Funkcjonować mogły wyłącznie w ramach ustaw sejmowych lub na ich podstawie.

Sejmowi konstytucja 3Maja powierzyła cała sferę ustawodawstwa oraz nadzór nad egzekutywą, która stanowiła ogniwo powołane do stanowienia prawa tylko w zakresie przez to prawo wyznaczonym.

Władzy wykonawczej zabroniono stanowienia tłumaczenia prawa, nakładania podatków, zaciągania długów publicznych, zmiany budżetu i prowadzenia samodzielnej polityki zagranicznej. Z działalności swej, administracja miała rozliczać się przed sejmem poprzez okresowe sprawozdania.

W ustawie o Straży Paw mówiono, że sprzeczna z prawem byłaby każda decyzja naruszająca konstytucję państwa, wolność osoby, słowa, druku i prawa własności.

Wydanie przez króla decyzji naruszającej prawo powodować miało odmowę podpisu ministrów zasiadających w Straży

Przepisy Konstytucji stanowione w tym okresie podkreślały podległość administracji prawu. Świadczy o dwustronnie obowiązującym charakterze stanowionych norm, które wiązały nie tylko obywatela ale i sam organ administracji.

Konstytucja stwarzała możliwość dymisji ministra, wskazywała na odpowiedzialność polityczną związaną z kontrasygnatą przez ministra określanych decyzji króla jak i wyraźną odpowiedzialnością konstytucyjną czyli prawną przewijającą się w możliwości pociągnięcia ministra przed sąd za popełnione określone przestępstwo.

16. i 17. Pozycja króla i organy administracji w Polsce w dobie Sejmu Wielkiego.

W okresie panowania Stanisława Augusta coraz pełniej dostrzegano i precyzowano cele i zadania administracji państwowej. Sejm Wielki rozpoczął swe obrady w 1788r., w dniu 3 maja 1791r. Została uchwalona konstytucja. Konstytucja stworzyła nowoczesną strukturę administracji państwowej.

Administracja centralna:

Na czele władzy rządowej stała Straż Praw, odpowiadała randze ministrów, w jej skład wchodzili:

• król, jako przewodniczący, posiadał częściowo ograniczoną władzę, powoływał ministrów, którzy ponosili przed nim odpowiedzialność,

• szef rządu - prymas, który był przewodniczącym KEN,

• 5 ministrów:

1. jeden z marszałków - Minister Policji (zajmuje się sprawami miast),

2. dwóch kanclerzy:

Minister Pieczęci(spraw wewnętrznych),

Minister Spraw Zagranicznych

3. jeden z hetmanów - Minister Wojny,

4. jeden z podskarbich - Minister Finansów,

Podległe jej były 4 komisje wielkie:

1) Policji, wchodziło również 6 plenipotentów miast:

• policja bezpieczeństwa,

• prawa autorskie

• dobroczynność.

2) Wojska - przeważali cywile,

3) Skarbu - wchodziło także 6 plenipotentów miast:

• ściągała należności fiskalne,

• dbała o rozwój przemysłu i handlu.

4) Edukacji Narodowej.

Komisje wielkie składały się z 14-15 konsyliarzy wybieranych przez sejm na 2 lata.

Bez prawa głosu był następca tronu i marszałek sejmu.

Straż Praw stała na czele całej administracji publicznej. Kierowali nimi ministrowie nie należący do Straży z wyjątkiem KEN.

Administracja lokalna:

Kraj został podzielony na województwa, powiaty i ziemie. W zakresie administracji lokalnej zostały powołane komisje porządkowo-cywilno-wojskowe, które działały w danej ziemi, województwie lub powiecie. Nie było administracji I i II instancji.

Do kompetencji komisji porządkowych należało:

• rekrutowanie i rozkwaterowanie wojska w terenie,

• sądownictwo w sprawach pomiędzy żołnierzami a osobami cywilnymi,

• kontrola ruchu ludności,

• udzielanie porad w zakresie rolnictwa,

• popieranie inicjatywy w rzemiośle, handlu,

• polepszanie komunikacji, sprawy podatkowe, organizacja służb pożarniczych,

• nadzór nad szkolnictwem parafialnym

• sprawy opieki społecznej.

Komisje były podporządkowane centralnym instytucjom administracji państwowej, były zobowiązane do wykonywania ich poleceń. Wprowadzając rejestry ludności komisje porządkowe na podstawie otrzymanych z parafii odpisów metryk poczęły jako pierwsze tworzyć świeckie akta stanu cywilnego. Uchwalone przez sejm przepisy o komisjach porządkowych tworzyły rodzaj kodeksu prawa: postępowania administracyjnego szczebla terenowego, nadając komisjom charakter twórczego organu działalności administracyjnej.

Król:

- utracił prawo sankcji ustaw,

- należało do niego zwołanie sejmu,

- miał prawo inicjatywy ustawodawczej,

- wprowadzono zasadę dziedziczności tronu,

- lud powoływał ministrów.

18. Administracja w Polsce w okresie powstania kościuszkowskiego.

Był to okres kolejnej próby kształtowania administracji publicznej, tym razem z założenia w większości tymczasowej, bo związanej z okresem powstania narodowego.

Naczelna władza rządowo-administracyjna:

- Rada Zastępcza Tymczasowa (od końca maja 1974 roku przejęta przez Radę Najwyższą Narodową).

- Rada najwyższa podzielona była na 8 wydziałów:

• Porządku,

• Bezpieczeństwa,

• Sprawiedliwości,

• Skarbu,

• Żywności,

• Potrzeb Wojskowych,

• Interesów Zagranicznych,

• Instrukcji Narodowej.

- W skład Rady wchodzili:

• Naczelnik siły zbrojnej narodowej,

• 8 członków - kierowników poszczególnych resortów,

• 32 zastępców.

- Rada objęła bezpośrednie kierownictwo całej administracji.

- Naczelnik wraz z Radą stanowili organ tymczasowy. Po powstaniu mieli złożyć sprawozdanie ze swych czynności wobec przedstawicieli narodu.

Administracja terenowa:

- komisje porządkowe - wywodziły się od odpowiednich instytucji powołanych przez Sejm Czteroletni, a następnie przez konstytucje sejmu grodzieńskiego. Cechowały się daleko idącą specjalizacją resortową. Były podzielone na resorty (wydziały) taj jak Rada Najwyższa (brak wydziału spraw zagranicznych). Komisarze ponosili odpowiedzialność polityczną i prawną.

- Najniższy szczebel administracji powstańczej a zarazem sądownictwa państwowego w zakresie stosunków wiejskich, były dozory z dozorcami na czele. Instytucje te ustanowione zostały Uniwersałem połanieckim z 7 maja 1794 roku. Dozorcą mógł zostać każdy mieszkaniec powiatu umiejący czytać, pisać, liczyć, mający dobrą opinię w okolicy. Pełnił on funkcję arbitra w sprawach spornych pomiędzy dworem a wsią. Odwołania od decyzji dozorców miały rozstrzygać wojewódzkie komisje porządkowe.

- Obowiązki dozorcy:

• sporządzanie spisów ludności,

• nadzór nad utrzymaniem dróg i mostów,

• nadzór nad rozwojem rolnictwa,

• nadzór nad ochroną lasów,

• nadzór nad szkolnictwem wiejskim.

-Urząd dozorcy nie był urzędem tymczasowym.

19. Gospodarcze i polityczne założenia fizjokratyzmu.

Fizjokratyzm to doktryna ekonomiczna, która narodziła się we Francji w drugiej połowie XVIII wieku. Podstawą była „idea porządku naturalnego”, za najważniejsze źródło bogactwa uważali fizjokraci rolnictwo i górnictwo, czyli te działy, które związały się bezpośrednio z ziemią. Odchodzono od ingerencji państwa w gospodarkę. Idea ta była zwolennikiem wolnego rynku. Nie miała ta doktryna realnego wpływu na administrację XVIII wieku. Ustalono triadę, czyli trzy rzeczy, w które państwo może ingerować:

• wojsko,

• policja,

• sądy.

Twórcą doktryny fizjokratyzmu był Qnesnay.

20. Wyjaśnij pojęcia: kameralistyka, nauka policji.

Kameralistyka narodziła się w krajach niemieckich, jest to nauka o sposobach zapełnienia skarbu monarszego i obejmowała szeroki zakres spraw: finansowych, prawo finansowe, ekonomię polityczną.

Wyodrębniła się z niej nauka policji na przełomie XVII i XVIII wieku. Niemiecka nauka policji rozwinęła się dzięki Jochanowi Heinrickowi von Justi i Józefowi von Sonnenfels.

Przez pojęcie „policji” rozumiano nie tylko sprawy bezpieczeństwa, spokoju i porządku publicznego ale także wiele innych dziedzin administracji wewnętrznej państwa. Można powiedzieć, że była synonimem administracji.

Pisarze niemieccy szczególnie Christian Wollf, opierali swoje założenia na filozofii endamonistycznej głoszącej obowiązek zapewnienia przez monarchę bezpieczeństwa i szczęścia poddanym.

Założenia policystyki niemieckiej:

• państwo powinno dbać o rozwój nauki i sztuki,

• zapewnić opiekę zdrowotną,

• rozbudować drogi i rozwijać administrację.

Wolf wprowadził rozróżnienie na policję dobrobytu i policję bezpieczeństwa - ściśle powiązanych z wymiarem sprawiedliwości. Niemiecka policystyka stworzyła system środków i metod umożliwiających ukształtowanie się nowożytnej struktury administracji państwowej. Administracja ta realizowana w imię bezpieczeństwa i dobrobytu poddanych, uzasadniała jednocześnie w monarchiach absolutnych możliwie pełną infiltrację społeczeństwa przez władzę państwową i reglamentację zachowań poddanych.

Dzięki nauce policji rozwijać się zaczęły takie strefy aktywności administracji jak:

• opieka społeczna i zdrowotna,

• komunikacja,

• ewidencja ludności,

• ochrona przeciw pożarowa,

• urbanizacja miast.

Jednocześnie państwo zaczęło stymulować rozwój rolnictwa, przemysłu i rzemiosła. Niemcy zajęli się też nauką kameralistyki wprowadzając ją na uniwersytety. Najwcześniej w 1727 roku król pruski Fryderyk Wilhelm I powołał dwie katedry kameralistyki - na uniwersytecie w Halle oraz Frankfurcie nad Odrą, później utworzono też w Lipsku, Getyndzie, Wiedniu, Pradze. Na Uniwersytecie Krakowskim wprowadzono kameralistykę po drugim rozbiorze.

We Francji nauka policji rezygnowała z tworzenia programów działania na przyszłość. Koncentrowała się na systematyzowaniu i opisie obowiązujących aktów normatywnych oraz faktycznym funkcjonowaniu administracji. Głównymi przedstawicielami we Francji byli Delemare i Damat.

21. Scharakteryzuj model ustrojowy absolutyzmu oświeconego.

Oświecenie to wielki przełom, który dokonał się w XVIII wieku w dziedzinie nauki, tj., nauk przyrodniczych, matematyki, nowe wynalazki. Udało się zebrać i spisać osiągnięcia nauki w wielkiej encyklopedii francuskiej. W okresie oświecenia rozwinęły się nauki społeczne. Za prekursorów oświecenia uważamy:

1. Racjonalizmu(Kartezjusz), „myślę więc jestem”, źródłem naszej wiedzy jest rozum,

2. Empiryzmu(Locket), wiedza ludzka ma swoje źródło w doświadczeniu ( biała kartka, która w trakcie życia zapełnia się doświadczeniami),

3. Jan Jakub Russoe, uznał, że źródłem władzy jest naród. Skonstruował model przekazania tej władzy na monarchów absolutnych. Teoria umowy społecznej 1762. Zgodnie z teorią naród rezygnuje z tej władzy i przekazuje ją władcy i zobowiązuje się do posłuszeństwa,

lojalności, wierności i płacenia podatków, a władza w zamian zobowiązuje do zapewnienia bezpieczeństwa ludowi (wewnątrz i zewnątrz), władca zobowiązuje się rządzić aby lud mógł żyć w spokoju i dobrobycie.

4. Teoria Monteskjusza: podzielił władzę na:

• ustawodawczą, należącą do parlamentu,

• wykonawczą, powierzono królowi i ministrom,

• sądowniczą, powierzono niezawisłym sądom.

Uznał, że te władze powinny być od siebie oddzielone i powinny pozostawać w równowadze, tzn. żadna z nich nie może uzyskać przewagi w państwie i w tym celu wprowadzono procedury wzajemnej kontroli, tak aby żadna z nich nie zdobyła sobie przewagi.

W drugiej połowie XVIII wieku pojawił się absolutyzm oświecony. Istota polegała na wprowadzeniu do ustroju państw absolutnych, reform i zmian opartych na doktrynie oświecenia, ale takich, które nie naruszały władzy absolutnej monarchów.

22. Scharakteryzuj model ustrojowy republiki oświeconej.

Republika to kraj gdzie nie ma monarchy, króla, księcia, cesarza.

W II połowie XVIII wieku istniały republik oświecone. To takie państwa, w których dokonywały się reformy oparte na doktrynie oświecenia, ale nie było tam absolutyzmu. Do republik oświecenia zaliczamy Anglię, Szwecje i Rzeczypospolitą Szlachecką iż na czele tych krajów stali królowie pomimo władzy królewskiej społeczeństwo miało wpływ na władzę. Dokonywano reform, które były oparte na doktrynie oświecenia i społeczeństwo miało wpływ na rządy choć tylko jedna grupa społeczna szlachta, a pod koniec tego okresu dopuszczono również mieszczaństwo.

23. Administracja w monarchii habsburskiej w XVIII wieku.

Monarchia habsburska (Austria) to tereny austriackie. Stolicą był Wiedeń. Od końca XVIII wieku stopniowo przyłączano różne tereny. Metodą poszerzania terytorium były wojny i udane małżeństwa. Monarchia habsburska w XVIII wieku obejmowała Czechy, Ukrainę, Węgry, Chorwację, część Słowenii i liczne części ziemi przyłączone w różnym czasie na różnych zasadach. Monarchia habsburska to kraj wielokulturowy i rozbity etnicznie.

W XVIII wieku podjęto działania zmierzające do ujednolicenia zarządu wewnętrznego. Momentem przełomowym był akt normatywny dotyczący przede wszystkim zasad dziedziczenia tronu. Kobiety zostały dopuszczone do tronu. Zawarte zostało także stwierdzenie, że monarchia habsburska stanowi nierozerwalną i nierozdzielną całość i zaczęto ujednolicać zarząd wewnętrzny w monarchii habsburskiej, stosując zasady centralizmu. Ujednolicenie administracji i prawa nosi nazwę - zasady Teryzjolicańsko - Józefińskie. Wpływ na ich kształt miał kanclerz Wenzel von Kauritz. Administracja oparta została na zasadzie centralizmu i biurokratyzmu.

Administracja centralna:

1) Nadworna Rada Wojenna, utworzona w XVI wieku. W XVIII wieku podzielona została na trzy selekcje(sekcje?):

1. do spraw rekrutacji, kwaterunku i zaopatrzenia w żywność,

2. do spraw sądowniczych,

3. ekonomiczny.

Nadworna Rada Wojenna składała się:

a) Początkowo z 5 osób,

b) Członkowie cywilni i wojskowi,

c)W 1801r. Usunięto radców cywilnych

d) Na jej czele stał prezydent.

2) Nadworna Izba Skarbowa:

Utworzona w XVI wieku. Jest zarządem spraw skarbowych. Początkowo organ o charakterze kolegialnym.

Najwyższa Izba Sprawiedliwości zarządzała sądownictwem. Sprawami zagranicznymi zajmowała się Kancelaria Stanu. Najbardziej rozbudowana działalność to zarząd wewnętrzny, którym kierował Zjednoczona Kancelaria Kontrolna. Czesko-Austriacka. Podlegała mu administracja lokalna w Austrii.

Kancelaria Galicyjska na początku funkcjonowała na terenie Polski, po kilku latach ją zlikwidowano. Po III rozbiorze natomiast znów działała Kancelaria Galilejska

3) Rada Stanu

Organ, który miał prawo kontroli wszystkich innych organów w państwie. W Radzie Stanu ważny był Kanclerz - organ jednoosobowy.

Podział terytorialny:

Monarchia habsburska podzielona była na gubernie (poj. gubernium) lub kraje. Na czele guberium stał gubernator (powstała na przełomie XV i XVI wieku jako władza wojskowa, skarbowa i sądowa. W czasach Ludwika XIV przebywali jedynie na dworze królewskim).

Pochodzili z nominacji cesarskiej, podobnie jak radcy guberialni. Gubernie dzieliły się na cyrkuły. Na czele cyrkuł stali starostowie cyrkułowi lub obwodowi.

Intendenci: na czele stał początkowo komisarz nadzwyczajny, a później szef administracji lokalnej.

a) mianowani przez króla na wniosek generalnego kontrolera finansów,

2. byli odwoływalni,

3. rekrutowali się z nowej szlachty i burżuazji,

4. władzę sprawowali w okręgach generalnych (intendenturach) ich liczba wynosiła 34,

5. reprezentowali króla i wykonywali jego wolę,

6. podlegali Radzie Depesz, ale jednocześnie generalnemu kontrolerowi finansów i sekretarzom stanu.

Do ich kompetencji należało:

• Administracja (kontrola działalności policyjnej w dziedzinie rolnictwa, handlu, przemysłu komunikacji i opieka administracyjna nad miastami).

• Skarbowość (ściąganie podatków, ich rozkład, kontrola systemu podatkowego),

• Niektóre spory wojskowe,

• Sądownictwo (nadzór nad sądami w okręgu, orzekanie w sporach o bezpieczeństo państwa),

Subdelegaci:

• Mianowani i odwoływani przez intendenta,

• Odpowiedzialni wyłącznie przed nim,

• Zasięg ich działania obejmował pewne terytorium

Ogólne cechy:

• Hierarchiczność,

• Władza jednoosobowa i scentralizowana.

24. Administracja w Rosji w XIII wieku.

Na przełomie XVII/XIII wieku panował car Piotr I. Rosja była w tym czasie zacofana. Była monarchią absolutną. Wojna północna, którą wygrał Piotr I, i wtedy Rosja uzyskała szeroki dostęp do morza Bałtyckiego, rozwiną się handel. Reformy Piotra I to reformy dotyczące nauki. Piotr I zadbał o reformę alfabetu. Większa ilość mieszkańców Rosji umiała pisać i czytać. Reformy przeprowadzone przez Piotra I to również gospodarcze i społeczne. Rozwinęło się górnictwo i hutnictwo. Rosja prześcignęła Anglie w produkcji metalu. Rozwiną się również przemysł włókienniczy i okrętowy. Ważną reformą społeczną było zlikwidowanie podziału na bojarów (wyższa szlachta) i dorianów (niższa szlachta). Wprowadzili oowiązek służby państwowej (służba wojskowa). Wyraźnie poprawiła się sytuacja mieszkańców. Uzyskali niektóre przywileje, które do tej pory przysługiwały szlachcie. Reforma w przypadku chłopów nie zmieniła się w ogóle, a nawet się pogorszyła. Chłopi zamiast odrabiać pańszczyznę na polu to musieli odrabiać w innych dziedzinach gospodarki. Na czele państwa stał car. Miał pełnie władzy. Władcy Rosji mieli większą władzę od królów francuskich. Car decydował, kto będzie jego następcą. W czasie panowania Piotra I doszło do formalnego znaczenia władców Rosji po wojnie ze Szwecją.

Piotr I (wielki) podniósł znaczenie swojego stanowiska. Ograniczył uprawnienia dotychczasowych urzędów. Nie zwoływano soborów ziemskich. Miał kompetencje ustawodawcze i sądownicze.

Sobory były zwoływane nierównomiernie. W skład wchodzili:

• Bojarowie,

• Dorianie (Dworianie),

• Mieszczanie,

• Chłopi.

Sobór ziemski to organ monarchii stanowej w Rosji.

Prikazy to organy zarządu wewnętrznego z dużą liczbą urzędników, dobrze rozbudowane, a na początku XX wieku funkcjonowały żle. Piotr I sprawował władze nad kościołem prawosławnym poprzez podległy mu Święty Synod.

Piotr I wprowadził własne organy:

1) Senat Rządzący, który składał się z 9 osób, skład potem został poszerzony do ponad 20 osób.

W czasach Piotra I Senat Rządzący to organ doradczy cara i zastępujący cara. W czasie jego nieobecności Senat Rządzący rządził w Rosji. Przetrwał on do końca carskiej Rosji do 1717r.

W XIX wieku uzyskał funkcję, kompetencje sądownicze. Stał się sądem w Rosji.

Ponadto do zadań senatu należało:

1. kontrola wykonywania ustaw,

2. publikacja dekretów carskich,

3. handel zagraniczny,

4. kontrola nad administracją i sądami,

5. pełnienie roli Sądu Najwyższego.

2) Kolegia to kolegialne organy administracji centralnej o charakterze resortowym.

Najważniejsze z kolegiów to:

1. Kolegia do spraw wojska,

2. Kolegia do spraw marynarki.

Kolegia były podległe cesarzowi. Na czele kolegiów stali prezesi Kolegia, którzy weszli w skład senatu rządzącego. Kolegia przetrwały tylko do początku XIX wieku. Zostały zastąpione ministerstwami.

Podział terytorialny i administracja lokalna:

Rosja była podzielona na gubernie(wielkie gubernie). Było ich bardzo niewiele. Początkowo było 8, a potem 10. Na czele guberni stali Gubernatorowie. Gubernie dzieliły się na prowincje. Na czele prowincji stali wojewodowie. Najniższa grupa terytorialna to dyskryt. Na ich czele stali komisarze ziemscy.

Katarzyna wprowadziła zmiany. Za jej panowania pojawił się kolegialny organ administracji. Zlikwidowała obowiązek wojskowy wobec szlachty. Za panowania Katarzyny Rosja była podzielona na kilkadziesiąt małych guberni. Obok Gubernatora pojawił się sąd gubernialny. W XIX wieku system zarządu gubernialnego wszedł do ustroju ziem polskich. Większe kompetencje miał gubernator. Gubernie dzieliły się na powiaty. Na ich czele stał urzędnik policyjny zwany ziemskim insprawnikiem. Na szczeblu guberni i powiatu Katarzyna stworzyła ograniczony samorząd szlachecki.

Generał gubernatorstwa był urzędnikiem, który obok kompetencji administracyjnych uzyskał wzmocnione kompetencje wojskowe i policyjne. Były najczęściej tworzone w rejonach nadgranicznych w Rosji. Generałowie gubernatorstwa istnieli w obu stolicach Rosji (Moskwie i Petersburgu).

25. Administracja w Prusach w XVIII wieku.

Władza centralna:

Było to państwo, które uznało tą nazwę Królestwo Prus dopiero w 1701 roku, wcześniej to państwo nie istniało. Brak było integralności terytorialnej, często fragmenty Królestwa Prus nie były połączone. Podstawy absolutyzmu pojawiły się na tych ziemiach przed powstaniem Królestwa Prus. Chodziło o tereny gdzie panowała dynastia Hohenzollerów. Hohenzollerowie brandenburscy w XVII wieku zdobywali nowe terytoria i ciągle na tych terytoriach wzmacniali władzę państwową. Przed 1701 rokiem przysługiwał im tytuł Margrabia brandenburski lub Elektro brandenburski.

Wielki elektor Fryderyk Wilhelm panował długo w XVII wieku, około 50 lat. Potrafił wzmocnić swoją pozycję, w trakcie jego panowania doszło do kilkakrotnego zwiększenia liczebności armii, udało mu się w sposób znaczący podnieść podatki i udało mu się pokonać opozycję wewnętrzną, która pochodziła od organów państwowych.

Nazwa Prusy Książęce istniała od 1505 roku. Mieszkańcy Prus Książęcych byli przyzwyczajeni do wolności, a Polska utraciła w 1505 roku Prusy Książęce.

W 1701 roku następca Wielkiego elektora Fryderyka Wilhelma koronuje się Fryderyk I. Koronacja odbyła się w Królewcu na terenie Prus Książęcych.

Najsłynniejsi władcy, następcy Fryderyka I:

• Fryderyk Wilhelm I, była nazywany król kapral, król sierżant,

• Fryderyk II panował długo.

W tym czasie doszło do ukształtowania nowoczesnej administracji Prus. Pełna władza należała do króla Prus, który:

1. sprawował osobiste rządy,

2. koordynował rządy podległych mu ministrów,

3. decydował w formie tzw. nakazów gabinetowych i marginaliów.

Przez pewien czas jako organ doradczy monarchy istniała Tajna Rada Stanu.

Organy ministerialne:

1) Generalny Dyrektoriat - powstał w 1723 roku z połączenia Generalnego Komisariatu Wojny z Generalną Dyrekcją Finansów. Był to centralny Kolegialny organ administracji. Obradował pod przewodnictwem króla. Obradował pod przewodnictwem króla. Dzielił się na 8 realnych departamentów z ministrami na czele:

1. wojska,

2. handlu,

3. przemysłu,

4. akcyzy,

5. ceł,

6. górnictwa,

7. hutnictwa,

8. lasów.

Działał na podstawie pisemnych instrukcji królewskich.

2) Ministerstwo Gabinetowe utworzone w 1728 roku zajmowało się sprawami zagranicznymi.

3) Ministerstwo Sprawiedliwości wyodrębnione w 1737 roku. Działało pod przewodnictwem kanclerza i kilku ministrów. Jest to organ, który zajmował się administrowaniem sądownictwa a także zajmowało się sprawami wyznaniowymi.

Podział terytorialny i administracja lokalna:

Prusy podzielone były na departamenty kamer. Na czele departamentu kamer stały kolegialne organy administracji, które nosiły nazwę kamery wojny i domen. To był kolegialny organ administracji lokalnej. Organy te zajmowały się sprawami domen, sprawami należącymi do państwa. Kamery wojny to były organy, które zajmowały się rekrutowaniem i zaopatrzeniem oddziałów wojskowych. W Prusach w XVIII wieku przyporządkowane były do okręgów. Kamera wojny była nowoczesnym organem administracji lokalnej, zajmowała się szeregiem innych zadań no. Administracja, wojsko, sprawy podatkowe, sądownictwo w sprawach. Można ją uznać za organy administracji ogólnej zespolonej. Departamenty kamer dzieliły się na powiaty. Na czele powiatu stał starosta (landrat). Radcy Skarbowi, to był najniższy szczebel administracji w Prusach, utytułowani w poszczególnych miastach.

Jungry Pruskie to grupa społeczna wielkich właścicieli ziemskich, szczególnie z terenów wschodnich. Była to grupa społeczna z której rekrutowali się urzędnicy, ministrowie, generałowie i oficerowie. Podpora monarchii Pruskiej - król Prus realizował w praktyce założenia z testamentu politycznego.

Landrecht Pruski to spis prawa ustanowiony w 1794 roku, spis prawa feudalnego. To był stary kodeks. Przygotowania do sporządzeniu spisu rozpoczął Fryderyk II, lecz nie udało mu się za życia stworzyć całego spisu. Dopiero pod koniec XIX wieku udało się stworzyć cały spis tego prawa.

26. Cechy ustrojowe oświeconych republik na przykładzie Anglii i Szwecji.

Anglia w wielu dziedzinach życia społecznego przechodziła przez okres monarchii absolutnej od końca XV wieku do XVIII wieku i charakteryzowała się krótkim czasem, około 100 lat. Było ograniczenie władzy królewskiej przez parlament, a więc w Anglii nie doszło do sytuacji aby król miał pełną władzę. Parlament angielski był zwoływany rzadziej, ale nie było takich monarchów, którzy by potrafili rządzić bez parlamentu. W XVIII wieku doszło do wojny domowej i rewolucji w latach 1649-1660, istniała w Anglii rzeczywista republika. Nie było monarchy na tronie angielskim około 11 lat. Doszło do powrotu dynastii Stuartów w II połowie XVII wieku i XVIII wieku trwaj w Anglii kolejne przemiany ustrojowe, które stopniowo ograniczają władzę królewską.

W 1679 roku „Habeas korpus act” to dokument, akt normatywny, który zapewniał Anglikom nietykalność osobistą, od tej pory nie można było aresztować mieszkańców Anglii bez decyzji sądu. W latach 80-tych obalono dynastię Stuartów. Powołano nową dynastię na tron, pojawiła się deklaracja praw.

W 1701 roku została ustalona ustawa sukcesyjna. W II połowie XVIII wieku ukształtował się nowy model ustrojowy tzn. system rządów parlamentarno-gabinetowych. Istniał w Anglii parlament - organ władzy ustawodawczej pochodzący z XIII,XIV wieku. Składał się z dwóch izb:

1) Izba niższa - izba gmin, w której reprezentowali posłowie mieszczaństwo i szlachtę,

2) Izba lordów - dostojnicy kościelni i arystokracja.

Gabinet to rząd, organ władzy wykonawczej. Istota rządów parlamentarno-gabinetowych polegała na tym, że rząd musiał mieć poparcie większości parlamentów. Gdy jej nie uzyskał musiał podać się do dymisji i był wybierany nowy.

Podział terytorialny i administracja lokalna nie doczekały się reform. W Anglii w XVIII wieku ciągle istniał system pochodzący ze średniowiecza.

Anglia była podzielona na hrabstwa, a zarząd nad nimi był powierzony * sędziom pokoju, których mianował król, ale mimo to uważa się ich jako instytucję samorządową reprezentującą lokalne społeczeństwo. Król mógł mianować na sędzię pokoju tylko wielkiego właściciela ziemskiego zamieszkującego dane hrabstwo, więc król nie miał wielkiego wyboru. To oni zarządzali co było dobre dla władz lokalnych.

Funkcje administracyjne na najniższym szczeblu pełnili proboszczowie aż do XIX wieku. Dopiero w XIX wieku wprowadzono nowe prawa wyborcze i administracyjne.

Konstytucja Anglii o charakterze materialnym:

I Wielka Karta Wolności w jej skład wchodzą akty różnych epok np. „ Hobeas corpus act” - ustawa sukcesyjna

II brak sztywności- każda ustawa zwykła może zmienić konstytucję.

Szwecja to republika oświecona, mimo że na jej tronie zasiadał król, również przechodziła przez okres monarchii absolutnej, apogeum jej to XVII wiek. Władza królów szwedzkich była najpotężniejsza, opierali oni swą władzę na silnej armii, która dokonywała podboi w całej Europie, bogaciła się dzięki łupom armii. Załamanie władzy królewskiej po przegranej przez Szwecję wojny północnej 1700-1721. Poniosła tam klęskę w wojnie z Rosją. Od tej pory przestała był mocarstwem Europy, a wewnątrz kraju zaczęły się reformy. Okres ten nazywamy „okresem wolności w Szwecji”.

W XVIII wieku władza króla została ograniczona. Powrócono do organów(Parlament, Sejm Szwedzki - RIKSDAG)

Organem władzy ustawodawczej był parlament, który składał się z przedstawicieli szlachty, przedstawicieli mieszczaństwa, przedstawicieli duchowieństwa luterańskiego ora przedstawicieli wolnych chłopów. Społeczeństwo, lud, naród ma wpływ na rząd.

Organem władzy wykonawczej była Rada Stanu w skład, której wchodzili ministrowie.

W XVIII wieku kiedy Szwecja była republiką oświeconą zaczął się kształtować urząd państwowy OMBUDSMAN. W pełni ukształtował się w XIX wieku, organ kontroli administracji mógł kontrolować prawie wszystkie organy administracji w Szwecji z wyjątkiem Rady Stanu. Uprawnienia jego nie były zbyt wielkie, nie mógł uchylać nielegalnych jego zdaniem administracyjnych decyzji. Urzędnicy Szwedzcy bali się jego krytyki.

OMBUDSMAN był wybierany przez RIKSDAG- sejm szwedzki.

27. Narodziny prawa administracyjnego.

W XVII i XVIII wieku tworzyły się zalążki prawa administracyjnego. Nowa gałąź prawa w przeciwieństwie do starych działów prawa takich jak prawo cywilne i karne. Kształtujące się do końca XVII wieku gałęzie prawa administracyjnego miały charakter jednostronnie zobowiązujący tzn. obowiązywało ono poddanych, a nie obowiązywało urzędników. Urzędnik mógł podejmować decyzje administracyjne z własnej woli (z sufitu).

Od przełomu XVIII i XIX wieku następują zmiany, pojawia się zasada, że:

Decyzje administracyjne nie mogą być sprzeczne z prawem, muszą być oparte na konkretnym przepisie prawa. Prawo administracyjne nie jest modyfikowane. Źródłem prawa są ustawy, konstytucje, ustawy niższego rzędu. Natomiast w systemie anglosaskim źródłem prawa jest orzeczenie sądu.

Feudalizm aż do XVIII wieku cechowała administracja o niewielkim zakresie. W XVIII wieku organizacja i działalność prawa były w dużej mierze regulowane przez prawo. Dopiero w XIX wieku działalność administracji została poddana prawu, prawo to miało wiązać dwustronnie państwo i obywatela urzeczywistniając zasadę równości wobec prawa. Powstało

Prawo administracyjne.

Działalność administracji określały zasady:

1) legalność - doprowadziła m.in. do rozwoju sądownictwa administracyjnego,

2)odpowiedzialność - nie tylko urzędnika lecz i państwa za szkody wyrządzone obywatelom przy wykonywaniu funkcji państwowych (np. przy budowie dróg)

Przedstawiciele nauki administracji:

1. Niemcy - prof. Robert von Mohl,

2. Polska - prof. U.J. Ksawery Kasperek, pisał „państwo musi być państwem prawnym“,

3. Austria - uczony Lorenz von Stein, pisał „ miarą siły państwa jest administracja publiczna”

28. Scharakteryzuj monteskjuszowską zasadę podziału władzy na przykładzie ustroju Stanów Zjednoczonych Ameryki.

USA uważane było za oświeconą republikę. Społeczeństwo miało wpływ na państwo. W Stanach było 13 koloni na czele której stał gubernator ale pełnia władz skupiona była w rękach króla. Kolonie nie były zadowolone z rządów króla i doszło do walk. 4 VII 1776 powstała Deklaracja Niepodległości Jefersona, w 1777 roku uchwalono Artykuły Konfederacji i wieczystej Unii. Kolonie przemianowano na stany i zawiązała się konfederacja. Celem konfederacji było zniesienie władzy angielskiej. Ustalono nazwę Stany Zjednoczone Ameryki. Konfederacja w 1781 roku została ratyfikowana a w 1783 Anglia przyznała USA niepodległość. W 1787 roku uchwalono konstytucję federalną, która wprowadziła zamiast konfederacji, federacje. Najdokładniej w konstytucji została zawarta Monteskjuszowsa zasada trójpodziału władzy.

Władza ustawodawcza:

W skład kongresu wchodzą:

• Senat - po 2 senatorów z każdego stanu.

• Izba Reprezentantów - członkowie wybierani byli proporcjonalnie do liczby mieszkańców w poszczególnych stanach.

Władza wykonawcza:

Prezydent:

• wybierany na 4 lata ( metodą dwustopniową: wyborcy wybierają elektorów, elektorzy wybierają prezydenta),

• głowa państwa,

• zwierzchnik sił zbrojnych, dowództwo nad armią i flotą,

• szef rządu (ministrowie odpowiedzialni przed prezydentem a nie kongresem),

• mianuje wyższych urzędników państwowych i oficerów.

Władza sądownicza:

Sąd najwyższy, federalny, sądy federalne. Niezawisłe sądy.

Władza sądownicza ma bardzo duży wpływ na władzę ustawodawczą i wykonawczą.

Sąd najwyższy może badać zgodność ustaw z konstytucją, są to orzeczenia ostateczne i nie mogą być odrzucone.

Prezydent w stosunku do Kongresu - nie mógł go zmienić, rozwiązać, nie miał inicjatywy ustawodawczej, ma prawo veta zawieszającego. Kongres hamuje władze prezydenta, który jest odpowiedzialny konstytucyjnie, jest to odpowiedzialność za przestępstwo popełnione przez prezydenta w ramach jego urzędu.

Senat - prezydent mianuje urzędników, ale sekretarzy mianuje za zgodą Senatu. Senat akceptuje normy międzynarodowe, traktaty podpisane przez prezydenta (2/3 głosów).

Konstytucja z 1787 roku istnieje do dziś choć trochę zmieniona przez poprawki, które dopisuje się na końcu konstytucji. Uchwala się ją przez 2/3 głosów w obu izbach, potem poprawka musi był zatwierdzona przez ¾ wszystkich Stanów. W XIX i XX wieku było najwięcej poprawek:

• 1865 - poprawka o zniesieniu niewolnictwa,

• 1870 - zniesienie rasizmu,

• 1919 - prohibicja, zakaz produkcji alkoholu,

• 1920 - kobiety uzyskały prawa polityczne,

• 1930 - zniesienie zakazu prohibicji,

• 1947 -poprawka ograniczająca kadencję prezydenta do dwóch razy.

29. Wpływ Wielkiej Rewolucji Burżuazyjnej na przemiany ustrojowe i system administracji we Francji.

Zmiany ustroju:

Konstytucje:

1. 26 sierpnia 1789 roku ogłoszono Deklarację Praw Człowieka i Obywatela i głosiła ona wolność, równość, braterstwo, własność czyli tzw. prawa naturalne. Administracje oparto na prawie.

2. 3 września 1791 roku uchwalono konstytucję (monarchia konstytucyjna),

3. W 1793 roku konwent uchwalił konstytucję jakobinów (republika),

4. 22 sierpnia 1795 roku uchwalono konstytucje roku trzeciego i powołano na mocy nowej ustawy zasadniczej Dyrektoriat (republika),

5. 13 grudnia 1799 roku uchwalono konstytucję konsularną - konsulat (cesarstwo w 1804 roku).

Władze centralne:

W okresie monarchii władze wykonawczą sprawował król, który powoływał ministrów. Ponosili oni odpowiedzialność przed Najwyższym Trybunałem Narodowym. Akty królewskie wymagały kontrasygnaty ministra.

Władzę ustawodawczą sprawowała Legislatywa - wybrane zgodnie z konstytucją Zgromadzenie Prawodawcze natomiast władzę sądowniczą sprawowały niezawisłe sądy.

W okresie republiki:

• W okresie dyktatury jakobińskiej - teoretycznie władzę miała sprawować Rada Wykonawcza, powoływana w składzie 24-osobowych przez Ciało Prawodawcze na 2 lata. Realnie natomiast w związku z nie wejściem w życie konstytucji jakobińskiej władzę sprawował Komitet Ocalenia Publicznego z Robespierrm na czele. Władzę sądowniczą sprawował Trybunał Rewolucyjny.

• Po zamachu thermidoriańskim władzę sprawował Dyrektoriat - organ kolegialny złożony z pięciu Dyrektorów wybieranych przez wyższą izbę Ciała Ustawodawczego. Jego kadencja trwa 5 lat, co roku zmieniano jednego z nich. Władza sprawowana za pomocą ministrów. Władzę sądowniczą sprawował niezawisłe sądy.

W okresie konsulatu, a później cesarstwa najwyższą władzę sprawował I konsul (cesarz), który powoływał ministrów. Byli oni przed nim odpowiedzialni. Mianował członków Rady Stanu, która opracowywała projekty ustaw i sprawowała sądownictwo administracyjne w II instancji. W administracji w przeciwieństwie do okresu rewolucji wprowadzono zasadę jednoosobowego kierownictwa, Doprowadzono do ograniczenia samorządu - centralizacja.

30. Administracja we Francji w dobie napoleońskiej.

W wyniku kryzysu społecznego i politycznego u schyłku XVIII wieku doszło we Francji do obalenia monarchii absolutnej, Spowodowało to szereg przeobrażeń, także w ustroju państwa. Podstawą tych przeobrażeń była uchwalona w sierpniu 1789 roku Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela, w oparciu i nią tworzono nowy system prawa państwowego oraz podwaliny ustroju demokracji burżuazyjnej. Był to także moment zwrotny w ustroju nowoczesnej administracji.

9 lipca powołano konstytuantę, której głównym zadaniem było uchwalenie konstytucji. W tym roku podjęła pracę nad reformą administracji opierając się na maksymie uznającej Francję za „jedno i niepodzielne” ciało. Miała to być administracja prosta i jednolita.

Nacechowana była mocno elementami decentralizacji i samorządności.

Reforma administracyjna z 1789roku wprowadziła 4 stopniowy podziała administracji państwa:

1. Departamenty (83) - na czele stały Rady Departamentalne 36-osobowe, zbierały się raz w roku, organami wykonawczo-zarządzającymi były ośmioosobowe dyrektoriaty urzędujące stale, był także urząd syndyka generalnego, który wprowadzał w życie akty prawne.

2. Dystrykty - na czele stała rada dystryktu, 12-osobowa, organ wykonawczo zarządzający to czteroosobowe dyrektoriaty dystryktu oraz syndykowie.

3. Kantony - okręgi wyborcze i sądowe, nie było osobnych organów.

4. Gminy - na czele stały rady numicypialne liczące od 3 do 21 osób. Zbierały się co miesiąc. Organami wykonawczo-zarządzającymi byli merowie, syndyk gminy, sekretarz oraz skarbnik.

Po zamachu stanu 9 listopada 1799 i objęciu rządów przez generała Napoleona Bonapartego w charakterze pierwszego konsula rozpoczął się nowy etap w dziejach Francji. Nastąpił kres republiki, a Napoleon przyjął tytuł cesarza Francuzów (1804). Okres rządów Napoleona i czyniący z Francji pierwszą potęgę Europy, charakteryzował się licznie przeprowadzanymi reformami administracji lokalnej, sądownictwa oraz kodyfikacja prawa. Nową administrację wprowadziła ustawa z dnia 17 lutego 1800 roku. Została ona oparta na zasadach centralizmu, biurokratyzmu, podziale resortowym, hierarchiczności struktur, a także na szeroko zastosowanej po raz pierwszy zasadzie jednoosobowości.

Wprowadzono podział kraju na:

1. departamenty - prefekt I instancji,

2. okręgi - podprefekt, podatki,

3. kantony ( wyłącznie jako okręgi skarbowe i administracji sądowej),

4. gminy - mer

1. Na czele departamentu stał prefekt któremu podlegała cała niemal administracja ( oprócz sądowej, szkolnej, wojskowej, pocztowej) mianowany był przez cesarza, podlegał ministrowi spraw wewnętrznych. Przy prefekcie była 2-5 rada prefekturalna, do której należało sądownictwo administracyjne I instancji. Ponadto działała rada departamentalna, jako organ doradczy (16,20 lub 24 członków) zajmowała się w szczególności sprawami rozkładu podatków na okręgi, ich ściąganiem oraz sprawami lokalnymi (budowa dróg, mostów).

2. Na czele okręgów stał mianowany przez pierwszego konsula podprefekt, podlegał służbowo prefektowi. Miał ograniczone pole działania samodzielnego. U jego boku działała rada okręgowa (11 członków) zajmowała się rozkładem podatków na gminy.

3. Na czele gminy stał mer, którego mianował albo I konsul albo prefekt w zależności jak duża była gmina. Załatwiał on bieżące sprawy administracji gminnej i pełnił funkcję urzędnika stanu cywilnego. Do pomocy miał radę gminną (minicypialną) liczącą 10-36 osób podejmującą uchwały w sprawach dochodów i wydatków gmin.

Wszystkie rady zbierały się raz do roku na 15-dniowe sesje.

31. Liberalizm i demokratyzm jako podstawy kształtowania się klasycznej administracji w XIX w.

Liberalizm - doktryna polityczna oparta na uznaniu za nadrzędne interesów jednostki oraz własności prywatnej, głównie przez ograniczenie wpływu państwa, podział władzy, otwartość narodową, wyznaniową i ideologiczną. Narodziny liberalizmu związane są z walką mieszczaństwa z absolutyzmem, kształtowaniem kapitalizmu, umacnianiem idei suwerenności państwa, rozwojem oświeconego racjonalizmu.

Demokratyzm - w przeciwieństwie do liberalizmu, który budował demokrację konstytucyjną w ramach istniejących monarchii, wpłyną na kształtowanie się ustroju republikańskiego. Ograniczał cenzury wyborcze. Zakładał parlamentarną formę realizacji władzy, burżuazja oparta na prywatnej własności środków produkcji.

32. Autokratyzm jako podstawa kształtowania się klasycznej administracji w XIX wieku.

Kapitalizm kształtował się w różnych krajach w różnym czasie i niejednakowym terminie np.: w Anglii już w XVII wieku a w Prusach i Rosji w XIX wieku. Przełomem w historii świata był wybuch Wielkiej Rewolucji Burżuazyjnej (francuskiej) 14 lipca 1789 roku. Zdobycze tej rewolucji ugruntowane zostały następnie przez rząd Napoleona. Pierwsze instytucje Francji Napoleońskiej dały początek klasycznej administracji burżuazyjnej w Europie. W okresie rządów Napoleona pojawiły się takie instytucje jak:

• samorząd terytorialny,

• sądownictwo administracyjne,

• zasada odpowiedzialności rządu przed parlamentem.

Są to instytucje klasyczne, tzn. o nieprzemijającej wartości(diskonale), uznane za wzór, tradycyjne. Okres wypracowania i wprowadzania instytucji klasycznych administracji burżuazyjnej to okres klasyczny. Polityczno-ustrojową podstawą klasycznej administracji XIX wieku był przede wszystkim autokratyzm i liberalizm.

Autokratyzm - czyli system rządów jednostki wystąpił szczególnie w krajach pruskiej drogi do kapitalizmu (Europa środkowa-wschodnia) a także w napoleońskiej Francji. Napoleon poprzez rządy autokratyczne wprowadził administrację skrajnie burżuazyjną. Rządów autokratycznych nie znały w tym czasie Stany Zjednoczone, Wielka Brytania i Szwecja.

33. Cechy systemu biurokratycznego w organizacji administracji.

Administracja monarchii absolutnych opierała się na biurokratyzmie. Pojęcie administracji wprowadził w końcu XIX wieku Max Weber.

Cechy systemu biurokratycznego:

- zawodowy charakter administracji czyli urzędnicy wykształceni teoretycznie i praktycznie, urzędnicy pobierali pensję, wcześniej były to urzędy honorowe,

- pionowy i poziomy podział pracy i związana z nim specjalizacja:

• pionowy - podział kompetencji poszczególnych szczebli,

• poziomy - podział w ramach jednego szczebla, merytoryczny na referaty, wydziały zajmujące się konkretną sprawą.

- hierarchiczna struktura władzy - organy szczebla niższego podlegały organom szczebla wyższego.

- dwa rodzaje podległości:

• podległość osobowa - decyzje o awansach, podwyżkach, urlopach,

• podległość służbowa - urzędnik miał wykonywać polecenia służbowe zwierzchnika.

- obowiązywały formalne , generalne normy określające zachowanie na poszczególnych stanowiskach, w ten sposób zaczęło się rodzić prawo administracyjne.

Aparat urzędniczy w administracji rozrastał się bardzo szybko, pojawił się system ochrony urzędników np. w Niemczech, Szwecji i Wielkiej Brytanii urzędnika nie można było zwolnić.

Różny był charakter pracy urzędników, we Francji była to służba państwowa i urzędnika można było zwolnić, w Stanach był to zwykły stosunek pracy, w Rosji Piotr I wprowadził obowiązek odbywania przez szlachtę służby państwowej.

34. Cechy charakterystyczne XIX w. Administracji - zasady centralizacji i decentralizacji, koncentracji i dekoncentracji, kolegialności i jednoosobowego kierownictwa.

Zasada centralizacji i decentralizacji:

Centralizacja oznacza skupienie decyzji w organach centralnych i naczelnych. Decentralizacja oznacza rozkład ich pomiędzy władze lokalne i centralne. Zasada centralizacji składa się z zależności osobowej i służbowej. W decentralizacji brak tych zależności a w ich miejsce przyjmuje się domniemanie samodzielności i niezależności podmiotów. Organ taki nie może być adresatem poleceń służbowych w jego a jego decyzje nie mogą być zmienione w trybie nadzoru.

Od XVII wieku zasady centralizacji stosowano w absolutnych państwach policyjnych, w mniejszym stopniu występowała w tzw. republikach np.: Polsce epoki stanisławowskiej. W XIX wieku wywarła znaczący wpływ na Francję napoleońską i na państwa Europy Środkowowschodniej.

Zasada koncentracji i dekoncentracji:

Ściśle związane z zasadami powyżej.

Koncentracja - mamy z nią do czynienia, gdy następuje skupienie decyzji na wyższych szczeblach administracji państwowej (np. w rękach ministra, wojewody, gubernatora).

Dekoncentracja - polega na powierzeniu kompetencji administracyjnych organom terenowym co prowadzi do rozłożenia prawa decyzji i odpowiedzialności pomiędzy różne czynniki.

Obie te zasady przenikają się i o koncentracji albo dekoncentracji mówimy w momencie dominacji jednego z tych elementów.

Zasada kolegialności i jednoosobowości:

Zasada kolegialności jest charakterystyczna dla XVI i XVII wieku. Decyzje podejmowano większością głosów członków obecnych na posiedzeniu organu administracyjnego. Uważano, że system taki zapewnia wzajemną samokontrolę i ogranicza skorumpowanie i działanie sprzeczne z prawem. Uważano też, że jest to lepsza metoda pod względem merytorycznym.

Zasada jednoosobowości - została wprowadzona na szeroką skalę w XIX wieku. Polegała na powierzeniu wyłącznego prawa podejmowania decyzji jednej osobie, np. ministrowi. Zaletą tej zasady była niewątpliwie szybkość i sprawność działania jak również wyraźne określenie osoby odpowiedzialnej za wydaną decyzję. Wadę stanowiło ryzyko arbitralności rozstrzygnięcia.

35. Cechy charakterystyczne XIX w. Administracji - zasada resortowości i hierarchicznego podporządkowania.

Zasada resortowości - jedna z najważniejszych zasad, na której zaczęto opierać działania administracji publicznej już za Ludwika XVI.

Zgodnie z jej założeniami wykonywanie administracji państwowej podzielono na niezależne od siebie struktury zwane sektorami. Na ich czele początkowo stały organy kolegialne, od XIX wieku jednoosobowe, ministrowie. Do najważniejszych resortów należały:

• sprawy zagraniczne,

• sprawy wewnętrzne,

• skarbowość,

• wojskowość,

• wymiar sprawiedliwości

• wyznaniowe, oświatowe.

Zasada resortowości przyjęła się w wielu krajach Europy już w XVIII wieku.

Zasada hierarchicznego podporządkowania - początków tej zasady należy szukać w starożytności, zwłaszcza w despotiach wschodnich, gdzie panujący posiadał pełnię władzy nad podległym sobie aparatem terenowym. W państwach nowożytnych stosowano ją w monarchiach absolutnych. Panujący lub upoważnieni przez niego urzędnicy centralni decydowali tu o obsadzie stanowisk, awansach i karach tzw. podległość pod względem osobowym, a także mogli wydawać w stosunku do organów niższego szczebla wiążące polecenia (podległość służbowa). Brak tu jednak prawnej niezawisłości organów podległych w stosunku do nadrzędnych.

W XIX wieku system ten był charakterystyczny dla Francji napoleońskiej i Księstwa Warszawskiego.

36. Idea państwa prawnego i jej znaczenie dla funkcjonowania administracji.

Państwo prawa - państwo praworządne, konstytucyjne, w którym wzajemne stosunki między organami władzy państwowej a obywatelami i ich organizacjami są ściśle określone przez normy prawne. Koncepcja państwa prawa opiera się na założeniu, iż zadaniem prawa (przez które rozumie się ustawę) jest ochrona jednostki przed arbitralnym działaniem państwa. Instytucją stojącą na straży zgodności aktów prawnych z konstytucją oraz obowiązującymi ustawami jest sądownictwo konstytucyjne( w Polsce rolę tę pełni Trybunał Konstytucyjny).

Również działalność administracji podlega w państwie prawa kontroli pod kątem legalności jej decyzji, czuwają nad tym niezawisłe sądy. W państwie prawa normom prawnym podporządkowany jest nie tylko obywatel, ale także władza państwowa.

Najbardziej charakterystyczne cechy państwa prawa:

• zabezpieczenie wolności (ograniczenie wolności poprzez państwowe unormowanie - prawa człowieka granicą działania państwa),

• równość wobec prawa,

• pewność prawa (nadrzędność ustaw, postępowanie zgodne z przepisami prawa, sądowa ochrona prawna, zakaz stanowienia ustaw działających wstecz),

• podział władzy (prawodawcza, wykonawcza, sądownicza).

37. Pojęcie sądownictwa administracyjnego i jego modele.

Sądownictwo administracyjne jest to rozpatrywanie przez niezawisłe od administracji organy odwołań obywateli od nielegalnych decyzji administracji.

Modele:

1. W Austrii - sądownictwo jednoinstancyjne, Trybunał Administracyjny. Kładziono nacisk na ochronę publicznych praw podmiotowych jednostki.

2. We Francji -sądownictwo dwuinstancyjne Rady prefekturalne i Rada Stanu. Rozpatrywały spory administracyjne, przede wszystkim spory majątkowe między obywatelami a państwem.

Francja- kolebka kontynentalnego sądownictwa administracyjnego. Rady prefekturalne i Radę Stanu powoływał Napoleon.

3. W Prusach - sądownictwo trójinstancyjne- Wydział Powiatowy, Wydział Obwodowy, Najwyższy Trybunał Administracyjny. Kładziono nacisk na ochronę prawa przedmiotowego.

38. Rozwiązania szczegółowe sądownictwa administracyjnego.

Były sądy administracyjne:

1. powszechne - rozstrzygały wszystkie sprawy karne i cywilne

2. szczególne - rozpatrywały określone kategorie spraw

- sądy powszechne

• sądy grodzkie,

• sądy okręgowe,

• sądy apelacyjne,

• Sąd Najwyższy,

- sądy szczególne

• sądy wojskowe,

• sądy pracy,

• sądy wyznaniowe,

• Trybunał kompetencyjny,

• Najwyższy Trybunał Administracyjny.

Sądy administracyjne opierały się na tzw. Klauzuli kompetencyjnej albo na zasadzie tzw. Klauzuli generalnej:

• Klauzula kompetencyjna - sądy administracyjne rozpatrywał tylko te sprawy których rodzaje zostały wyraźnie wskazane w przepisach prawa.

• Klauzula generalna - sądy administracyjne rozpatrywały zasadniczo we wszystkich przypadkach naruszenia prawa przez organy administracji, o ile ucierpiał na tym obywatel.

Sądy administracyjne miały prawo kasacji - uchylania sprzecznych z prawem decyzji organów administracji albo także prawo wydawania nowych, zgodnych z prawem decyzji, co wymagał rewizji (przeprowadzenia postępowania dowodowego). Sądownictwo administracyjne organizowano w różny sposób:

• Austria - sądownictwo jednoinstancyjne,

• Francja - sądownictwo dwuinstancyjne

• Prusy - sądownictwo trójinstancyjne

39. Organy zewnętrznej kontroli administracji - kontrola parlamentarna i finansowa.

Kontrola parlamentarna sprawowana była przez sejm i senat. Formę kontroli parlamentarnej zwierzchników administracji stanowiła możliwość pociągnięcia ministrów do odpowiedzialności konstytucyjnej lub parlamentarnej. Najczęściej wykorzystywano w praktyce interpelacje dotyczące różnych przejawów działalności administracji wszystkich szczebli.

W okresie kadencji Sejmu Ustawodawczego wniesiono ich prawie 7000. Później ta liczba malała w wyniku zmiany sytuacji politycznej (przewrót majowy 1926 roku) i ograniczeń w ich zgłaszaniu wynikających z regulaminu sejmu. Po 1935 przestały mieć większe znaczenie. Ważną, bezpośrednią formę kontroli stanowiło w całym okresie międzywojennym uchwalenie budżetu i kontrola jego wykonania.

Kontrola finansowa

Sprawowała ją Najwyższa Izba Kontroli oraz Izby Okręgowej Kontroli. NIK powołano do życia już w 1919 roku a w następnych latach działała na podstawie ustawy z 3 czerwca 1921 roku. Na czele NIK stał prezes mianowany przez prezydenta na wniosek Rady Ministrów. Za swoją działalność odpowiadał przed parlamentem. Kontroli podlegały wszystkie jednostki administracji publicznej (także samorządowej) oraz stowarzyszenia i fundacje, które dostawały subwencje państwowe. Co rok prezes NIK składał prezydentowi oraz parlamentowi sprawozdanie z działalności kontrolnej.

40. Organy zewnętrznej kontroli administracji - ombudsman (rzecznik praw obywatelskich).

Kontrola to obserwowanie określonych zjawisk, ich analiza i orzekanie o nie zgodności z pewnymi regułami lub tylko zwrócenie uwagi na nieprawidłowości. Organ kontrolujący nie ma możliwości wydania poleceń zmiany wadliwego stanu rzeczy. Kontroler wychwytuje i wytyka błąd i przekazuje informacje właściwym organom.

Nadzór - organy nadzorcze posiadają uprawnienia i sposoby wpływania w sposób władczy na organ nadzorowany i dlatego często ponoszą odpowiedzialność za organy podległe. Zazwyczaj organ kontrolny przekazuje informacje organowi nadzorczemu.

Należy odróżnić nadzór organu od nadzoru organu nadrzędnego. Nadzór organu nadzorczego może stosować tylko takie środki i tylko w takich sytuacjach jakie są przewidziane przez prawo. Nadzór organu nadrzędnego polega na tym, że organ ten może wkraczać dowolnie.

W Szwajcarii stworzono organ pełnomocnika do spraw wymiaru sprawiedliwości - ombudsmana. Kompetencje ombudsmana:

• przyjmował skargi obywateli na działalność organów administracji (z wyłączeniem rządu)

• mógł prowadzić postępowanie wyjaśniające i zwracać uwagę organom administracji na nieprawidłowości w jej funkcjonowaniu. Nie mógł natomiast rozstrzygać spraw merytorycznie.

Pewnym odpowiednikiem ombudsmana w warunkach absolutyzmu była rosyjska prokuratura XVIIw, generalny gubernator sprawował w imieniu monarchy kontrolę nad sądownictwem i administracją. Ombudsman dał początek kształtowania się dzisiejszej instytucji Rzecznika Praw Obywatelskich.

41. Samorząd - pojęcie, podstawowe podziały, kategorie. Dualizm administracji.

Samorząd - samodzielne i niezależne wykonywanie pewnych funkcji państwowych przez obieralne organy.

Samorząd terytorialny - miał charakter powszechny, obejmował wszystkich obywateli zamieszkałych na terenie danej jednostki podziału administracyjnego(gminy, miasta, powiaty).

Samorząd gospodarczy - izby przemysłowo-handlowe, izby rzemieślnicze. Obejmował osoby tylko czynne w określonych gałęziach gospodarki.

Samorząd zawodowy - osoby wykonujące określone zawody, które wymagały określonych kwalifikacji i zwane były wolnymi jak izby lekarskie, izby aptekarskie, rady adwokackie.

Dualizm- działanie dwóch przeciwstawnych, uzupełniających się czynników.

Największe znaczenie miał samorząd terytorialny. W II poł. XIX wieku w miarę rozwoju państwa prawnego i praw obywatelskich w życiu publicznym dokonywał się podział zadań pomiędzy scentralizowaną administracją rządową a organami samorządu terytorialnego. Sprawy o znaczeniu ogólnym przypadały organom scentralizowanym a sprawy o znaczeniu lokalnym - organom samorządowym. Zwierzchność należała do organów administracji rządowej, która miała prawo nadzoru i kontroli samorządu terytorialnego. Na czele organu wykonawczego samorządu stał kierownik lokalnej administracji rządowej. Organy samorządowe wykonywały polecenia władz administracji rządowej i odpowiadały przed nią. W zaborze pruskim oraz w Galicji istniały terytorialne związki samorządowe, które:

- Posiadały organy uchwalające i wykonawcze:

- Prowincje:

• sejmik prowincjonalny, organ uchwalający (budżet)

• wydział prowincjonalny

- Rejencje (nie było organów samorządowych)

- Powiaty:

• sejmik powiatowy (organ uchwalający)

• wydział powiatowy (organ wykonawczy)

-Miasta:

• rady miejskie

• magistraty (organ wykonawczy)

- Wsie:

• rady gminne,

• zarządy gminne

W Królestwie Polskim utrzymała się tylko jedna instytucja samorządowa. Była nią gmina wiejska ze zgromadzeniem.

42. Administracja centralna w Księstwie Warszawskim.

a) Król (książę warszawski):

- najwyższa władza wykonawcza,

- korona należała dziedzicznie do króla saskiego,

- władza króla określana jako „rząd” z wyjątkiem ustwodawstwa oraz wymiaru sprawiedliwości z wyjątkami:

• ustawowe regulowanie wszystkich spraw nieprzekazanych do kompetencji sejmu za pomocą dekretów,

• przy stosunkowo ograniczonych kompetencjach parlamentu, rola króla w procesie ustawodawczym była niebagatelna.

Przewaga egzekutywy nad legislatywą.

Obowiązki:

• obsadzanie stanowisk w aparacie państwowym,

• zwalnianie wszystkich urzędników z wyjątkiem mianowanych dożywotnio członków senatu i sędziów,

• prowadzenie polityki zagranicznej.

b) Ministrowie:

- ministrowie:

• sprawiedliwości,

• spraw wewnętrznych i religijnych,

• wojny,

• przychodów i skarbu,

• policji,

- minister sekretarz stanu - szef kancelarii królewskiej do spraw Księstwa

- dekret z 20kwietnia 1808 - król powierzał ministrom, wykonywanie ustaw sejmowych i własnych dekretów. Każdy akt królewski wymagał kontrasygnaty, właściwego ministra, który ponosił zań odpowiedzialność.

- władza jednoosobowa.

- Prawo decyzji, których nie można było zaskarżyć do Rady Stanu.

- odpowiedzialność ministra za całą działalność swojego resortu.

Funkcje sprawowali przy udziale aparatu pomocniczego i władz niższych.

c) Rada Ministrów:

- Skład:

• wszyscy ministrowie,

• prezes mianowany przez króla.

- Zadania:

• przedstawianie królowi spraw, które należały do kompetencji więcej niż jednego resortu.

- Początkowo - funkcjonowanie w charakterze rządu krajowego na podstawie tymczasowej „organizacji wewnętrznej” wydanej przez samą siebie w październiku 1807 roku.

- dekret z 24 grudnia 1807 roku - regulacja stanowiska, służenie porozumieniu się ministrów w sprawach przedstawionych do decyzji królowi.

- dekrety z czerwca i września 1810 roku - kontrola poszczególnych ministrów i całej administracji.

- dekretem z 26 maja 1812 roku stała się, obok króla, centralną władzą rządową - bez możliwości usuwania ministrów i zmian w sądownictwie.

d) Rada Stanu:

- stały, pomocniczy organ władzy królewskiej

- ministrowie - skład identyczny z Radą Ministrów

- dekret z 12 sierpnia 1808 roku - powiększenie przez króla liczby członków - 6 radców stanu (w 1809 zwiększenie do 12)

- instytucja referendarzy (4 później 6) - funkcjonariusze Rady.

- Minister stanu - członek Rady

- podział Rady na sekcje.

- dekret z 24 grudnia 1807 roku - precyzja funkcji Rady Stanu:

• przygotowywanie projektów w zakresie ustaw sejmowych i dekretów królewskich,

• Sąd kasacyjny - badanie czy wyrok sądu niższej instancji jest zgodny z przepisami prawa materialnego i procesowego,

• rozstrzyganie sporów kompetencyjnych między administracją a sądami,

• rozstrzyganie sporów administracyjnych.

- W I instancji rozpatrywały spory z umów zawartych przez samych ministrów na potrzeby całego kraju.

- dekrety z 3 kwietnia oraz 19 września 1810 roku - regulacja wykonywania funkcji sądowych przez Radę Stanu.

- Początkowo Rada sprawowała funkcje rządu krajowego a po 1810 roku stała się organem przede wszystkim sądowym.

43. Podział terytorialny i ustrój administracji lokalnej Księstwa Warszawskiego.

Księstwo Warszawskie zostało podzielone na 6 departamentów.

1. Poznański,

2. Kaliski,

3. Bydgoski,

4. Warszawski,

5. Płocki,

6. Łomżycki (augustowski)

oraz na 60 powiatów po 10 w każdym departamencie. Następnie po przyłączeniu Galicji Wschodniej 100 powiatów i 10departamentów.

Departament:

1. Na jego czele stał prefekt:

1. podlegała mu cała administracja z wyłączeniem sądownictwa, wojska, poczty i szkolnictwa,

2. podległy ministrowi spraw wewnętrznych w dziedzinie spraw ogólno administracyjnych, a w innych ministrowi właściwemu,

3. mianowany na czas nieokreślony, na podstawie kompetencji, przez króla i podlegał Ministrowi Spraw Wewnętrznych,

4. przy prefekcie utworzono rolę prefekturalną:

• liczyła od 3 do 5 osób,

• zajmowała się sądownictwem w pierwszej instancji.

2) W departamencie działała rada departamentalna:

1. liczyła 16, 20 lub 24 członków,

2. była organem doradczym i uchwałodawczym,

3. zajmowała się rozkładem podatków na powiaty i sprawami lokalnymi,

3) Komisarz policji z intendentem i adiunktem.

Powiaty:

1) na jego czele stał podprefekt, który działał na zlecenie prefekta:

• działał w każdym mieście

• posiadał personel kancelaryjny,

2) w powiecie działała rada powiatowa, która zajmowała się rozkładem podatków na gminy i opiniowaniem ich wniosków o obniżenie podatków,

3) sejmik powiatowy.

Municypalność:

1. zarządzana prze burmistrza lub prezydenta,

2. uznane za municypalność nie zostały; Warszawa, Lublin, Poznań, Kraków, Toruń, Kalisz, Sandomierz,

3. Prezydent:

- działał we współpracy aparatu pomocniczego:

• Personel kancelaryjno-usługowy,

• Ławnicy (2-5) mianowani przez ministra spraw wewnętrznych,

• Intendenci policji( w Warszawie powołano prezydenta policji z 2 asesorami i kancelarią).

• Rady municypalne:

• Organy samorządowe,

• 30-osobowe, powoływane przez króla

Gminy miejskie:

1. zarządzane przez burmistrza, który był:

• mianowany przez króla,

• podporządkowany ministrowi spraw wewnętrznych.

• ławnicy - mianowani przez podprefekta.

• Rady miejskie - 3 do 10 członków, żądania takie same jak rad municypalnych.

Gminy wiejskie:

a) zarządzane były przez wójta, który:

• mógł sprawować urząd w stosunku do jednej lub kilku gmin,

• był mianowany przez prefekta jeśli sprawuje urząd w stosunku do kilku gmin, ustanawiał swoich zastępców, którymi byli sołtysi, zazwyczaj był nim właściciel wsi.

Zasada funkcjonowania administracji:

Administracja była oparta na zasadzie centralizmu, koncentracji, hierarchicznego podporządkowania, nominacji, biurokratyzmu, jednoosobowości.

44. Administracja centralna w Królestwie Polskim w dobie konstytucyjnej.

Po klęsce Napoleona z części byłego Księstwa Warszawskiego utworzone zostało na Kongresie Wiedeńskim w 1815 roku Królestwo Polskie.27 listopada 1815 roku cesarz Aleksander I nadał Królestwu konstytucję.

Administracja w Królestwie - zastosowano tu w miejsce modelu francuskiego zasadę kolegialności zarządu. Konstytucja Królestwa była bardziej liberalna niż Księstwa z uwagi na szeroki katalog praw i swobód obywatelskich, a jednocześnie mniej demokratyczne ponieważ przyznawała równość wobec prawa tylko wyznawcom chrześcijaństwa, ograniczała wolność osobistą chłopów, a także uprzywilejowaną szlachtę (ograniczenia swobody niektórych urzędów).

Stosunek Królestwa do Cesarstwa Rosyjskiego opierało się na zasadzie unii (bardziej personalnej niż realnej). W latach 1815p-1830 Królestwo Polskie było monarchią konstytucyjną.

1. Najwyższą władzą wykonawczą był król. Od niego pochodziła władza administracyjna, mianował urzędników, dostojników kościelnych. W jego imieniu wydawano akty publiczne sądów i urzędów, kierował siłą zbrojną, wypowiadał wojny, podpisywał traktaty i umowy. Miał prawo inicjatywy ustawodawczej, prawo sankcji w stosunku do uchwalanych projektów. Akty wydawane przez panującego wymagały kontrasygnaty właściwego resortu ministra. Tron Królestwa miał pozostać dziedziczony w rodzinie Romanowów.

2. Namiestnik - zastępca króla, według konstytucji spełniający swe obowiązki pod nieobecność króla. Został nim generał napoleoński Józef Zajączek. Po jego śmierci w 1826 roku stanowisko to nie zostało obsadzone a funkcje namiestnicze przelano na Radę Administracyjną. Rezydował w radzie stanu, wydawał kontrasygnowane ministerialne postanowienia w radzie administracyjnej, mianował urzędników.

3. Rada Stanu - organ władzy i administracji odziedziczony po Księstwie Warszawskim. Różniła się jednak podziałem na Zgromadzenie Ogólne i Radę Administracyjną.

Zgromadzenie Ogólne pełniło funkcje jak Rada Stanu w Księstwie ale w zakresie sądownictwa administracyjnego powołano Delegację Administracyjną w 1816 roku, działała do 1822 i sądownictwo wróciło do Rady Stanu.

Rada Administracyjna składała się z ministrów oraz innych osób powołanych przez króla pod przewodnictwem namiestnika, był organem o charakterze doradczym wobec monarchy. Reprezentowała sprawy przekraczające wyłączną możliwość szefów poszczególnych resortów. Po śmierci gen. Józefa Zajączka Rada administracyjna stała się najważniejszym organem władzy wykonawczej i administracyjnej, reprezentującym osobę monarchy i działającym w jego zastępstwie.

4. Komisje Rządowe - należał do nich zarząd kraju podlegający Radzie Administracyjnej, były to organy kolegialne działające pod indywidualnym kierownictwem ministerstw. Było ich 5:

• Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego,

• Spraw Wewnętrznych i Policji,

• Wojny,

• Przychodów i Skarbu,

• Sprawiedliwości.

Działania komisji dzieliły się na ściśle wykonawcze obejmujące egzekucję aktów prawnych wyższego szczebla oraz naradcze polegające na uchwaleniu projektów i instrukcji, układaniem raportów.

Ministrowie kierowali pracą komisji.

Komisjom podlegały dyrekcje generalne:

• Dyrekcja Ogólna Wyznań Religijnych,

• Dyrekcja Wychowania Publicznego,

• Dyrekcja ds. ogólnych, sądownictwa cywilnego i hipotek,

• Ds. sądownictwa karnego.

Kontrolę nad rachunkowością państwa sprawowała Najwyższa Izba Obrachunkowa, w 1816 powołano Prokuratorię Generalną w celu dochodzenia roszczeń i obrony interesów majątkowych państwa.

45. Podział terytorialny i ustrój administracji lokalnej w Królestwie Polskim w dobie konstytucyjnej.

Kraj dzielił się na 8 województw:

Krakowskie, sandomierskie, kaliskie, lubelskie, płockie, mazowiecki, podlaskie, augustowskie.

Województwo dzieliło się na 4-7 obwodów. Władzą administracji były komisje wojewódzkie w każdym województwie, urzędy minicypialne w miastach, wójtowie w gminach - najniższe ogniwo administracji krajowej.

Komisje dzieliły się na wydziały:

• wyznań religijnych i oświecenia publicznego,

• administracyjny,

• wojskowy,

• skarbowy,

• policyjny.

Wszystkie decyzje zapadały większością głosów w komisjach z wyłączeniem spraw często wykonawczych, w których szczególną rolę przyznawano prezesowi komisji. Komisje czuwały nad realizacją uchwał rządowych, nadzorowały porządek wewnętrzny i bezpieczeństwo mieszkańców, chroniły własność prywatną i publiczną, miały dbać o rozwój oświaty. Komisje rozstrzygały skargi na podległych sobie urzędników i funkcjonariuszy, zajmowały się różnymi zagadnieniami z zakresu administracji specjalnej (gospodarka wodna, komunikacja, urbanistyka).

Prezesowi podlegali komisarze zarządzający wydziałami. Komisarz mógł zawiesić w urzędowaniu podległych urzędników, dokonywał wizytacji szkół. Po za prezesem w komisji zasiadało 5 komisarzy, 4-7 komisarzy obwodowych i sekretarz generalny, prowadzący kancelarię. Komisarze delegowani do obwodów podlegali komisji wojewódzkiej (będąc jej członkami). Realizowały te same zadania co komisje na szczeblu wojewódzkim, jednakie jednoosobowo. Pełnili także funkcje policyjne i ekonomiczne.

Miasta i gminy:

Administracja miejska sprawowana była przez urzędy prezydentów minicypialnych i rady minicypiale, oraz przez ministrów i rady miejskie w małych miastach. Na czele małych miasteczek stał wójt. Postanowieniem namiestnika z 1816 roku wprowadzono w miastach tzw. zwierzchność miejską złożona z prezydenta minicypialności lub burmistrza i ławników. W 1818 roku zwierzchność miejska przemianowana została na „urząd minicypialny” w miastach wojewódzkich złożonych z prezydenta i radnych, w pozostałych z burmistrza i ławników.

46. Zmiany w administracji Królestwa Polskiego wywołane represjami po upadku powstania listopadowego.

Po upadku powstania listopadowego doszło do faktycznego zawieszenia konstytucji Królestwa Polskiego. Car Mikołaj I 14 lutego 1832 roku wydał Statut Organiczny ogłoszony jako rzekomo legalna zmiana konstytucji, w rzeczywistości znosił dawną konstytucję.

W miejsce Unii trwającej do 1830 roku Statut inkorporował Królestwo do Cesarstwa Rosyjskiego, znosił odrębność koronacji i wojska. Zachowywał osobny skarb Królestwa i rząd.

Zmiany:

1) W 1832 roku zlikwidowano konstytucję, sejm i armię w zamian nadano królestwu Status Organiczny, którego nigdy nie przestrzegano:

1. inkorporowano Królestwo do Rosji,

2. zachowano jedynie rozdzielność skarbu, prawa i rządu,

3. prowadzono granice celną,

4. wprowadzono rosyjski system miar i wag,

5. wprowadzono Warszawski Okrąg Naukowy.

2) Działała Rada Administracyjna:

1. przewodniczył jej namiestnik z urzędu mianowany przez cesarza,

2. została oddzielona od Rady Stanu,

3. przestała pełnić funkcję gabinetu ministrów, przejęła zarząd królestwa.

3) Rada Stanu:

1. podporządkowana została Radzie państwa cesarstwa rosyjskiego,

2. w roku 1841 zlikwidowano ją przekazując jej kompetencje Departamentowi ds. królestwa Polskiego w petersburskiej radzie państwa,

4) Komisje rządowe:

1. zlikwidowano 2 komisje:

- wojny,

- wyznań religijnych i oświecenia publicznego.

2. na czele komisji w miejsce ministrów stanęli dyrektorzy generalni

3. pozostały 3 komisje:

• spraw wewnętrznych, duchownych i oświecenia publicznego,

• sprawiedliwości

• przychodów i skarbu

5) W administracji lokalnej nie przeprowadzono zmian bezpośrednio po zakończeniu powstania, nastąpiły one później:

a) w 1837 roku województwa przemieniono na gubernie:

• prezesi komisji i komisje wojewódzkie zastąpione zostały przez gubernatorów i rządy gubernialne.

b) w 1842 roku obwody zastąpiono powiatami, zaś powiaty okręgami:

• komisarze obwodowi zostali przemianowani na komisarzy powiatowych,

• naczelnicy powiatowi zostali nazwani okręgowymi,

c) urzędy municypialne zastąpione zostały magistratami.

d) w gminach wiejskich wprowadzono samorząd na wzór rosyjski:

• zgromadzenie gminne,

• wójt,

• urząd,

• sąd gminny.

a w gromadach zgromadzenie grodzkie i starostów (sołtysów).

6) W okresie reform Wielkopolskiego (1861-1862) wprowadzono ograniczony samorząd terytorialny, przywrócono komisje wyznań religijnych i oświecenia publicznego, Radę Stanu, wprowadzono urząd Naczelnika Rządu Cywilnego (przewodniczył Radzie Stanu w zastępstwie namiestnika).

47. Zmiany w administracji Królestwa Polskiego na początku lat 60-tych XIX wieku.

W rezultacie reform Wielkopolskiego, z lat 1861-1862, wprowadzono w Królestwie w ograniczonym zakresie samorząd terytorialny. Powierzony został radom generalnym ( do wybuchu powstania styczniowego nie zdążono przeprowadzić do nich wyborów) i radom powiatowym, do których kompetencji należały sprawy z rozkładem ciężarów publicznych. Rady nie uzyskały żadnych własnych organów wykonawczych i w praktyce podporządkowane zostały naczelnikom powiatu.

W zbiorowych gminach wiejskich wprowadzono na wzór rosyjski samorząd, który tworzył:

• zgromadzenie gminne,

• wójt,

• urząd i sąd gminny.

W gromadach natomiast:

• zgromadzenie grodzkie,

• starosta(zwany też sołtysem).

48. Zmiany w administracji centralnej Królestwa Polskiego wywołane represjami po upadku powstania styczniowego.

25 lutego 1864 roku utworzono urzędujący w Petersburgu Komitet do Spraw Królestwa Polskiego, którego celem było przeprowadzenie całkowitej inkorporacji Królestwa do Cesarstwa. Rezultatem działań było zniesienie Rady Administracyjnej, Rady Stanu oraz Komisji Rządowych (ostatnia była komisja sprawiedliwości zniesiona w 1876r.).

Po likwidacji urzędu namiestnika w 1874 roku wprowadzony został urząd generała-gubernatora warszawskiego. Przetrwała formalnie nazwa „Królestwo Polskie” lecz coraz częściej zastępowano je określeniem gubernie kraju Nadwiślańskiego, później Priwislinskij Kraj.

Utworzono własną kancelarię ds. Królestwa Polskiego, zostały w niej skoncentrowane wszystkie prace legislacyjne nad reformami w Królestwie (Petersburg). Opracowane w Petersburgu reformy realizował w Warszawie Komitet Urzędujący, organ ten powołano formalnie w 1864 roku dla uwłaszczenia chłopów. Do 1874 zniesiono Radę Stanu i Radę Administracyjną oraz Komisję Rządowe Wyznań i Oświecenia Publicznego, Spraw Wewnętrznych i Skarbu.

Wszystkie sprawy pozostające dotychczas w kompetencji zlikwidowanych centralnych władz Królestwa przekazano pod bezpośredni zarząd ogólno rosyjskich organów i ministrów z Petersburga.

Od 1864 roku językiem urzędowym był rosyjski.

49. Zmiany w administracji terytorialnej Królestwa Polskiego wywołane represjami po upadku powstania styczniowego.

50. Sądownictwo administracyjne w Księstwie Warszawskim i Królestwie Polskim do roku 1876.

W prawie cywilnym 1 maja 1808 roku wprowadzony został Kodeks Napoleona. Sądownictwo było w dużym stopniu niezależne. Na jego czele stał Sąd apelacyjny w Warszawie. Niemal bez zmian przeniesiono model francuski. Pomimo braku unormowania sądownictwa administracyjnego w Konstytucji, przekazano kompetencje radom prefekturalnym i Radzie Stanu (II instancja, oprócz zamówień ministrów na potrzeby kraju).

Do kompetencji należało:

- spory na tle majątkowym:

• allewacje podatkowe,

• umowy o roboty publiczne,

• wywłaszczenia,

• spory o dzierżawę dóbr publicznych,

Regulacji poddano jedynie postępowanie odwoławcze, przymus adwokacji: trzymiesięczny okres na odwołanie rozprawy, niejawne.

Królestwo Polskie do roku 1867.

Sądownictwo administracyjne planowano przekazać sądom powszechnym, o utrzymaniu odrębności zdecydowała duża liczba zaległych spraw z poprzedniego okresu.

I instancję stanowiły początkowo rady prefekturalne, a od roku 1817 zarządzające województwami komisje wojewódzkie. W 1837 roku przemienione zostały na rządy gubernialne i działały do roku 1867.

II instancję sądownictwa w latach 1816-1822 sprawowała Delegacja Administracyjna, a później Rada Stanu(z przerwą w latach 1830-1836, kiedy zlikwidowano II instancję) do roku 1841 kiedy to kompetencje przejęło Ogólne Zgromadzenie Warszawskie Departamentów Rządzącego Stanu.

1861 reaktywowano Radę Stanu. Po roku 1867 sądownictwo administracyjne powierzono Departamentowi Senatu Rządzącego.

Właściwość: nie uległa zasadniczym zmianom od czasów Księstwa, wyłączono tylko typowo francuską instytucję skargi o nadużywanie władzy.

51. Administracja na ziemiach polskich pod zaborem pruskim. Cechy szczególne administracji Wielkiego Księstwa Poznańskiego.

W wyniku postanowień Kongresu Wiedeńskiego, w odniesieniu po państwa pruskiego nastąpiło przesunięcia terytorialne, które dały przewagę żywiołowi niemieckiemu. Po 1848 roku ziemie polskie znajdowały się w następujących prowincjach państwa pruskiego:

• poznańskiej, dzielącej się na rejencję bydgoską i poznańska,

• śląskiej, dzielącą się na rejencję wrocławską, opolską i legnicką,

• pomorską, dzielącą się na rejencję koszalińską, szczecińska i strałkowską.

Postanowienia kongresu zapewniały, że Polacy pod zaborami otrzymują reprezentację i instytucję narodowe. Monarcha pruski przejmując otrzymane ziemie dawnego Księstwa Warszawskiego w patencie z 15 V 1815 roku deklarował nadanie nowym poddanym konstytucji, zachowanie religii rzymskokatolickiej, równouprawnienie języka polskiego i dostęp Polaków do urzędów i godności w całym państwie.

Władze pruskie jednak od samego początku uznawały, że ustępstwa na rzecz Polaków mogą dotyczyć wyłącznie mieszkańców utworzonego Wielkiego Księstwa Poznańskiego, Polacy z innych prowincji zostali potraktowani już jako zgermanizowani. Należy pamiętać, że WKP nie miało w monarchii pruskiej odrębnego statusu, było urządzone na wzór innych prowincji. Miało swój herb, flagę i instytucję namiestnika królewskiego:

• Namiestnik (Antoni Radziwił) - jego funkcje miały charakter honorowy, reprezentacyjny, przekazywał monarsze skargi, prośby ludności, wydawał opinie o przepisach dotyczących WKP, nadawał tytuły, odznaczenia, po powstaniu listopadowym urząd ten przestał istnieć.

• Sejm prowincjonalny miał charakter stanowy i składał się z trzech stanów: rycerskiego, miast i gmin wiejskich. Było to ciało doradcze, wydawał opinie w przedmiocie ustaw dotyczących prowincji i w sprawach ogólno państwowych (własności orggani wykonawczego, dlatego po zamknięciu obrad wybierano specjalne komitety tzn. Wydziały wykonawcze.

Król Pruski przybrał tytuł Wielkiego Księcia Poznańskiego.

Prusy.

Rejencje dzieliły się na powiaty. W prowincjach organem zarządzającym byli nadprezydenci (w WK był namiestnik) organem pomocniczym nadprezydenta była rada prowincjonalna. Nadprezydent pośredniczył między ministerstwami a niższymi organami, dla których był władzą nadrzędną.

Organami zarządzającymi rejencjami byli prezydenci rejenci, którzy przewodniczyli rządom obwodowym i wydziałom obwodowym.

Rząd obwodowy - należały do niego zagadnienia szkolne, kościelne, podatki z domów i lasów.

Wydział obwodowy - funkcjonował jako sąd administracyjny.

Na czele powiatów stali landraci (starostowie) w Prusach wybierani przez sejmiki. W Księstwie byli mianowani aby zapobiec wybieraniu Polaków.

Organami samorządu w Prusach były sejmiki prowincjonalne, organem wykonawczym sejmiku był wydział prowincjonalny. W rejonach nie było organów samorządowych. W powiatach organem samorządowym były sejmiki powiatowe. W miastach były rady miejskie i magistraty z burmistrzem na czele. We wsiach przedstawicielstwa gminne i zarządy gminne. Gminę tworzyło kilka wsi. Na czele wsi stał sołtys, gminny- wójt.

W WKP utworzono ponadto dystrykty (połączenie kilku gmin) na czele z komisarzem dystryktowym.

52. Administracja Wolnego Miasta Krakowa. Władze centralne i lokalne.

Traktatem dodatkowym z 3 maja 1815 roku włączonym do ogólnego traktatu Kongresu Wiedeńskiego ze spornego terytorium utworzono wolne, niepodległe i ściśle neutralne miasto Kraków pozostające pod opieką Rosji, Austrii i Prus. Powszechnie przyjęta nazwa to Rzeczypospolita Krakowska.

Władze centralne:

- Senat - spełniał funkcje rządu i głowy państwa. Przewodniczył mu prezes Senatu, w jwgo skład wchodziło 12 członków w połowie dożywotnich i w połowie pełniących swe funkcje czasowo, 4 członków dożywotnich i 4 czasowych wybierało Zgromadzenie Reprezentantów, po jednym dożywotnim i czasowym wybierał Uniwersytet Krakowski i kapituła katedralna. Prezes wybierany był na 3 lata. Co 3 lata ustępowało 3 senatorów czasowych a Zgromadzenia, Uniwersytet i Kapituła wybierały w to miejsce nowych. Należała do niego pełnia władzy wykonawczej, nominował i odwoływał wszystkich urzędników, mianowanie beneficji kościelnych, stanowienie prawa łaski, projekty ustawodawcze przed podaniem pod głosowanie w zgromadzeniu musiał zatwierdzić Senat.

- Zgromadzenie Reprezentantów - jednoizbowy organ przedstawicielski, 41 członków, 26 deputowanych z wyborów, 6 sędziów pokoju, 3 senatorów, 3 przedstawicieli kapituły katedralnej i 3 profesorów Uniwersytetu Krakowskiego. Deputowanych wybierały zgromadzenia gminne. Do kompetencji należało ustawodawstwo z wyjątkiem konstytucji, uchwalania podatków i budżetu, przyjmowania sprawozdań z wykonywania budżetu, wyboru wyższych urzędników i sędziów. Mogło stawiać w stan oskarżenia urzędników i sędziów za przestępstwo popełnione w związku z urzędowaniem. Obwinionych sądził Sąd Sejmowy złożony z sędziów i członków Zgromadzenia. Przewodniczył zgromadzeniu marszałek, wybierany z pośród senatorów będących członkami Zgromadzenia. Zgromadzenie wybierało 3 komisje, które przygotowywały sesje plenarne.

Władza lokalna:

Cały obszar Rzeczypospolitej dzielił się na 28 gmin. Na terenie Krakowa były 2 gminy żydowskie zamieszkałe przez ludność żydowską, nie korzystającą z praw politycznych. Na czele gmin stali wójtowie wybierani na 2 lata przez zgromadzenie gminne. Wójtowie byli urzędnikami administracyjnymi ściśle uzależnionymi od senatu i jego wydziałów, których to władz polecenia zobowiązani byli wykonywać. Do nich należała cała administracja, nadzór nad szkołami, ściąganie podatków i zarząd nad majątkiem gminy. Do 1883 roku do wójtów w minach wiejskich należało też niższe sądownictwo karne.

Wójtowie zostali zmienieni decyzją konferencji rezydenckich w 1839 roku. W gminach wiejskich ich obowiązki przejęli komisarze dystryktowi, zaś w gminach miejskich komisarze cyrkulowi podporządkowani bezpośrednio Dyrekcji policji. Komisarzy mianował Senat i mieli kompetencje administracyjne, policyjne i sądowe.

53. Ustrój Galicji w dobie autonomicznej - organizacja administracji rządowej i samorządowej.

Galicja po Kongresie Wiedeńskim stanowiła jeden z krajów koronnych podzielonych na 19 okręgów zwanych cyrkułami. Galicja otrzymała autonomie dyplomem cesarskim z 1860 roku i patentem z 1861 roku.

Powstał Sejm krajowy, ogłoszono statut krajowy i ordynację wyborczą. Sejm był organem samorządowym kraju. Na czele sejmu stał marszałek krajowy mianowany przez cesarza.

Kompetencje sejmu:

• ustawodawstwo w sprawach gospodarki i infrastruktury,

• budżet krajowy, szkolnictwo, sądownictwo, wojsko, kontrola administracji rządowej (namiestnik składał coroczne sprawozdanie a posłowie mieli prawo interpelacji).

Sejm ze swego grona powoływał na 6 lat Wydział Sejmowy, był to organ wykonawczy i przygotowawczy sejmu, kontrolował samorząd terytorialny, reprezentował kraj wobec rządu. Siedzibą sejmu galicyjskiego był Lwów. Na czele kraju stał namiestnik urzędujący we Lwowie. Galicja dzieliła się na powiaty a na ich czele stali starostowie ( w 1868 zastąpiono cyrkuły powiatami).

Namiestnik reprezentował osobę cesarza, podlegał mu starosta - do niego należał nadzór nad samorządem gminnym w zakresie jego działania. Starosta przeprowadzał wybory samorządowe i krajowe.

Samorząd:

Samorząd powiatowy: rada powiatów, wydział powiatowy.

- Rada powiatowa - zajmowała się wszystkimi sprawami wewnętrznymi powiatu, największą działalność przejawiały rządy w dziedzinie komunikacji, budowy dróg, zdrowia, bankowości, dobroczynności, oświaty i kultury.

- Wydział powiatowy - organ zarządzający, wykonawczy.

Nadzór nad samorządem sprawował sejm i wydział krajowy.

W gminach miejskich:

- Rady Miejskie - organy uchwałodawcze i nadzorcze, władza wykonawcza należała do magistrów, w większych miastach w skład magistratu wchodził burmistrz a w Krakowie i Lwowie prezydent z wiceprezydentami i radcami.

W gminach wiejskich:

-Rada gminna - organ uchwałodawczy i nadzorczy,

- zwierzchność gminna z naczelnikiem, do niej należało zarządzanie i wykonywanie.

54. Ustrój administracji pruskiej w XIX wieku.

Stworzony w Prusach w XVIII wieku model państwa policyjnego wymagał reform. Przemiany w Europie po rewolucji francuskiej niosły za sobą konieczność przebudowy państwa. Pierwszy etap reform zarządu centralnego przeprowadzony został na początku XIX wieku z inicjatywy dwóch pruskich ministrów, Karola von Sterna i Karola von Handerberga. W 1850 roku Prusy z chwilą otrzymania konstytucji stały się państwem prawnym.

Administracja centralna:

W 1808 roku powołano 5 odpowiedzialnych ministrów stojących na czele resortów spraw zagranicznych, wojny, skarbu, sprawiedliwości, spraw wewnętrznych.

W 1810 roku wprowadzono urząd kanclerza, jako organ nadzorujący i koordynujący pracę ministrów. Od 1814 roku stał on na czele Rady Ministrów zwanej Ministerstwem Państwa, do której wchodzili wszyscy ministrowie. Po 1822 roku w miejsce kanclerza przewodnictwo objął prezydent ministrów. W 1817 roku utworzono Radę Państwa będącą jedynie organem doradczym króla, głównie w sprawach legislacyjnych. W myśli Steina miał to być organ centralny.

Administracja lokalna:

W 1815 roku wprowadzono jednolity system administracji. Kraj podzielono na:

1. Prowincje - na czele stali nadprezydenci. Prowincji było 10 (w 1918 - 12). Przy nadprezydencie utworzono radę prowincjonalną współdziałająca w wydawaniu rozporządzeń policyjnych.

2. prowincje dzieliły się na rejencje - z mianowanymi przez króla prezydentami rejencji na czele. Współdziałał z nimi wydział obwodowy złożony z prezydenta oraz członków mianowanych przez króla. Pełnił on funkcję sądu administracyjnego II instancji.

3. powiaty - na ich czele stali landraci (starostowie) mianowani przez króla, podlegały mu wszystkie sprawy administracji i policji powiatu. Stał także na czele organu wykonawczego samorządu powiatowego ( wydziału powiatowego, sąd administracyjny I instancji).

4. gminy:

- wiejskie - na ich czele stał przełożony (naczelnik) wraz z ławnikami oraz przedstawicielami gminnymi. Przedstawicielstwo gminne wybierane przez mieszkańców gminy wybierało naczelnika i ławników.

- miejskie - rada miejska pochodząca z wyborów sprawowała kontrolę nad organami wykonawczymi gminy tj. burmistrz ( w większych miastach nadburmistrz), oraz magistrat złożony z burmistrza i ławników.

55. Ustrój administracji w monarchii habsburskiej w XIX wieku.

Administracja centralna:

Do Wiosny Ludów monarchia habsburska nadal była rządzona absolutnie przez cesarza i urzędników tworzących ścisły gabinet. W roku 1848 zlikwidowano wszystkie urzędy centralne, a w ich miejsce wprowadzono Radę Ministrów z prezesem.

Do 1867 roku ministrowie ponosili odpowiedzialność wyłącznie przed cesarzem, a później wprowadzona została odpowiedzialność konstytucyjna ministrów przed Trybunałem Państwa. Wprowadzono zasadę i kontrasygnaty aktów cesarskich.

Od 1867 roku istniał jeden rząd, a później dwa: dla kandydatów austriackich i węgierskich.

Do roku 1867 były resorty:

1. spraw zagranicznych i domu cesarskiego,

2. spraw wewnętrznych,

3. policji,

4. wyznań i oświaty,

5. sprawiedliwości,

6. wojny,

7. skarbu.

Po roku 1867 były tylko trzy wspólne resorty dla całego państwa:

1. spraw zagranicznych,

2. wojny,

3. finansów,

Ministrowie byli wywoływani i odwoływani przez króla.

Rządowa administracja lokalna:

Część austriacka monarchii była podzielona na 17 krajów koronnych, na czele których stali gubernatorzy, a następnie namiestnicy (w mniejszych krajach prezydenci krajowi).

Namiestnik był to:

• reprezentant cesarza w terenie,

• szef administracji rządowej w kraju,

• podlegał rządowi centralnemu,

• nadzorował starostów w powiatach,

• nadzorował władze autonomiczne,

• kierował przeprowadzeniem wyborów do Sejmu Krajowego,

• miał prawo inicjatywy ustawodawczej w Sejmie, sprawował władzę poprzez namiestnictwo (urząd namiestnika)

Część węgierska monarchii początkowo dzieliła się na okręgi i powiaty, a póżniej od 1867 roku tylko na powiaty. Na jego czele stał starosta (niższy organ administracji rządowej, organ zwierzchni w stosunku do gminy).

Władze autonomiczne i samorządowe:

Władze autonomiczne:

Organami autonomii w monarchii habsburskiej były:

1) Sejm Krajowy, który składał się z:

1. werylistów wchodzących do niego z racji piastowanej godności czyli biskupi i rektorzy wyższych uczelni,

2. posłów wybieranych w kuriach ( wielkiej własności ziemskiej, izb przemysłowo-handlowych, miast oraz reszty gmin).

Kompetencje Sejmu Krajowego to:

1. zmiany przepisów Statutu Krajowego,

2. sprawy kultury krajowej,

3. ustawodawstwo w sprawach publicznych budowli na koszt kraju,

4. ustawodawstwo w sprawach zakładów dobroczynnych,

Na czele Sejmu Krajowego stał marszałek Krajowy mianowany przez cesarza na okres 6 lat.

2) Wydział Krajowy w którego skład wchodzili:

1. marszałek krajowy,

2. 6 członków (połowa wybierana przez Sejm, a połowa przez kurie).

Do zadań Wydziału Krajowego należało:

1. wykonywanie ustaw Sejmu,

2. przygotowywanie projektów aktów prawnych.

Władza samorządowa:
Samorząd powiatowy w monarchii habsburskiej sprawowany był przez:

1) Radę Powiatową - organu uchwałodawczo-kontrolnego. Wybierana była w systemie kurialnym.

2) Wydział powiatowy - organu wykonawczo-zarządzającego. Wyłaniany przez Radę z marszałkiem powiatu na czele.

1. nadzorował gminy,

2. zajmował się sprawami zdrowia, komunikacji itp.

Wydział powiatowy nadzorowany był przez wydział krajowy.

Samorząd miejski sprawowany był przez:

1. radę gminną - organ uchwałodawczo-kontrolny, wybierany na 3 lata na podstawie cenzusu majątkowego lub wykształcenia,

2. zwierzchność gminną - organ wykonawczo-zarządzający,

3. naczelnika gminy (wójt) - jednoosobowy kierownik zarządu.

Gminy wiejskie i miejskie miały własny i pouczony zakres działania.

56. Ustrój administracji w Rosji w XIX wieku.

Do końca XVIII wieku przetrwał w Rosji system administracji ukształtowany przez Piotra I i Katarzynę II. Z chwilą objęcia tronu przez Aleksandra I w 1801 roku podjęto pracę nad reformą tego systemu. Cesarz zachował władzę absolutną (do 1917 r.), przeobrażeniom uległa struktura zarządu państwem.

Administracja centralna:

1. W 1801 roku utworzono Rade Nieustającą, składała się z 12 członków - arystokratów. Był to organ doradczy cesarza ze stale urzędującą kancelarią.

2. 2. W 1802 roku skasowano kolegia tworząc w to miejsce urząd ministrów z podległymi ministrami. Początkowo było ich 8 później 11. Ministerstwa dzieliły się na departamenty, na czele ich stali dyrektorzy. Ministrów mianował cesarz, jemu składali sprawozdania. Wchodzili w skład Rady Państwa, nie tworzyli jednak gabinetu. Aż do 1905 roku brak właściwej rady ministrów z premierem na czele. Pierwszym premierem był hrabia Siergiej Witte.

3. w 1812 roku zorganizowano komitet ministrów jako kolejny organ doradczy cesarza, pozbawiony możliwości samodzielnego decydowania. Składał się z ministrów, szefów departamentu, kierowników urzędów centralnych. Przewodniczył mu cesarz. Od 1861 roku przewodnictwo przekazano najstarszemu wiekiem ministrowi. Komitet obradujący z udziałem cesarza nazwano radą ministrów.

4. W 1810 roku powstała Rada Państwowa - organ doradczy, przygotowywał i opiniował projekty ustaw. Z chwilą jej powstania zakończyła działalność Rada Nieustająca. Do Rady wchodzili ministrowie, kierownicy urzędów centralnych oraz inne osoby powołane przez cesarza. Liczył 90 osób, dzieliła się na departamenty, posiadała własną kancelarię ds. bieżących.

57. Zarząd terytorialny i samorząd w Wielkiej Brytanii w XIX wieku.

Anglia do końca XIX wieku opierała się wyłącznie na organach samorządowych. Brak tu form biurokratycznego centralizmu. Organy samorządowe wyposażone były w szerokie uprawnienia aktów normatywnych. Samorząd lokalny reprezentował lokalne społeczeństwo, organy te nie podlegał nadzorowi ze strony władz nadrzędnych, były odpowiedzialne przed wyborcami. Odpowiedzialność za naruszenie prawa realizowana była przed sądami powszechnymi. Prowadziło to do wykształcenia form szeroko rozwiniętej decentralizacji. Do reform samorząd lokalny sprawowany był:

• na wsiach przez proboszczów i właścicieli ziemskich,

• w hrabstwach przez sędziów pokoju (8 w każdym hrabstwie)

Reformy:

W 1835 roku objęła ona miasta wprowadzając rady miejskie. W 1888 roku zreformowano samorząd hrabstw, administracja przeszła w ręce rad hrabstw działających w 52 nowych hrabstwach administracyjnych. W 1894 roku powołano rady okręgowe - prowadziły działalność na sesjach plenarnych oraz poszczególnych komisjach.

W 1871 roku w celu usprawniania, ujednolicenia i kontroli samorządu powołano urząd administracji lokalnej, która działa do 1919 roku po czym został zastąpiony przez instytucje bardziej wyspecjalizowane.

58. Ustrój sądownictwa administracyjnego we Francji w XIX i XX wieku.

Założenia ogólne:

Sądownictwo początkowo było nie oderwane od administracji aktywnej.

Kompetencje wymienione w ustawie z dnia 17 lutego 1800 roku. Do zadań należało rozwiązanie sporów na tle majątkowym (allewiacje podatkowe, umowy o roboty publiczne, wywłaszczenia, spory o dzierżawę dóbr publicznych).

Oderwanie od administracji następowało ewolucyjnie. Było wówczas sądownictwo dwuinstancyjne. Działały rady prefekturalne i Rada Stanu.

Dzieje historyczne:

Za pierwowzór sądownictwa administracyjnego możemy uznać Radę Depesz. Za chwilę narodzin uznaje się reformy napoleońskie z lat 1799-1800. Utworzono Radę Stanu i rady prefekturalne.

Rada Stanu w której członkowie mianowani byli przez Pierwszego Konsula. W jej skład wchodzili przedstawiciele administracji aktywnej, których powoli wyłączono z jej składu. Jej wyroki były rozpatrywane przez monarchę. W latach 80-tych rady były w pełni niezawisłe. Rady prefekturalne w których skład wchodził prefekt. Istniała jedna w każdym departamencie.

W 1926 roku rady prefekturalne były niezawisłe. Utworzono między departamentalne rady prefekturalne. Model ten istniał do roku 1954, kiedy utworzony trybunały administracyjne.

59. Ustrój sądownictwa administracyjnego w Austrii, Prusach i Rosji w XIX wieku.

1. Rosja

Specyfika ustroju XIX wiecznej Rosji spowodowała iż nie doszło tam do wyodrębnienia sądownictwa administracyjnego w ścisłym znaczeniu. Sądownictwo miało charakter quasi-sądowy, nie było wydzielone z ogólnego pionu administracji. Skargi na decyzje administracyjne były rozpatrywane przez organy kolegialne w specjalnym trybie postępowania wewnątrz administracji, np. : Generalny Urząd do spraw Włościańskich - działał w sprawach uwłaszczenia, Urząd do spraw Obowiązku Wojskowego w sprawach poboru do armii.

W 1890 roku jako instytucja odwoławcza utworzone zostały urzędy guberialne zaliczane do sądownictwa administracyjnego, w skład wchodzili gubernator (przewodniczący), wicegubernator, przewodniczący sądu okręgowego, sędzia, prokurator oraz dwóch stałych członków.

Instancję I stanowił sąd odpowiedniej instancji, w jego składzie obok trzyosobowego składu sędziowskiego byli wtedy dwaj przedstawiciele administracji.

Instancję najwyższą stanowił I Departament Rządzącego Senatu w Petersburgu. Członkowie nie musieli posiadać fachowych kwalifikacji, do rozpatrywania spraw potrzebna była zgoda odpowiedniego ministra. Uchwały zapadały kwalifikowaną większością głosów. Oprócz takiego postępowania istniała możliwość złożenia skargi lub prośby od cesarza.

2. Prusy

W 1872-1883 wprowadzono trójinstancyjny system sądownictwa administracyjnego.

I instancję stanowiły wydziały powiatowe, stanowiące organ wykonawczy samorządu powiatowego. W skład wydziału powiatowego wchodziło 6 członków wybieranych na 6 lat przez sejmik powiatowy, w 2 lata 1/3 ustępowała. Przewodniczył landrat mianowany przez głowę państwa dożywotnio. W miastach były wydziały miejskie skłądające się z burmistrza i 4 członków.

II instancja to były wydziały obwodowe, w skład wydziału wchodziło 2 mianowanych dożywotnio urzędników ( 1 sędzia i 1 urzędnik administracyjny) oraz 4 członków honorowych mianowanych na 6 lat, ta instancja niższych instancji przetrwała w Prusach do 1933 roku.

Najwyższą instancją był Wyższy Trybunał Administracyjny z siedzibą w Berlinie. Nie był powiązany z administracją. Trybunał stanowił organ Fachowy, połowa sędziów musiała posiadać kwalifikacje sędziowskie, połowa zaś kwalifikacje potrzebne do zajęcia najwyższych stanowisk w administracji. Sędziowie mianowani byli dożywotnio i nie mogli pełnić innych funkcji. Trybunał dzielił się na senat, na jego czele stał prezydent do 1941 roku, gdy przestał istnieć orzekało w nim 284 sędziów.

Kompetencje sądów administracyjnych w Prusach określone zostały przy pomocy metody mieszanej, klauzuli enumeracyjnej jako głównej metody, uzupełnioną klauzulą generalną. Biuro Prezydialne w 1911 (uzupełnione w 1913) wydało wykaz 900 punktów podlegającym orzeczeniom administracyjnym z zaznaczeniem, że to nie wszystko. Stan ten utrudniał korzystanie z systemu ochrony prawnej i wymagał znajomości prawa przez obywateli, sprawy policyjne oraz skarbowe co do których zastosowano klauzulę generalną.

3. Austria

Sądownictwo administracyjne powstało w 1860 roku w efekcie reformy ustroju monarchii Habsburgów.

Jednoinstancyjne sądownictwo administracyjne stanowił Trybunał Administracyjny z siedzibą w Wiedniu. Obejmował całą Austrię (bez Węgier). Składał się z pierwszego oraz drugiego prezydenta, prezydentów senatów, niezawisłych sędziów (radców) mianowanych dożywotnio przez cesarza na wniosek Rady Ministrów. Służby w Trybunale nie można było łączyć z innymi funkcjami.

Trybunał orzekał kolegialnie w senatach złożonych z 4-6 sędziów, a w sprawach, w których zmienia stanowisko prawne zawarte we wcześniejszym orzeczeniu - w pełnym składzie wśród sędziów Trybunału znajdowali się również Polacy - Adam Budwiński radca, prezydent jednego z senatów Jan Sawicki.

Właściwości Trybunału określa Klauzula Generalna. DO jego kompetencji należało rozstrzyganie spraw na nielegalne decyzje administracyjne. Trybunał Administracyjny posiadał wyłącznie uprawnienia kasacyjne. Zaskarżoną decyzję mógł uchylić w całości lub części i odesłać do ponownego rozpatrzenia.

W 1869 roku powołano Trybunał Państwa, drugi obok Trybunału Administracyjnego, sąd prawa publicznego. Składał się z 12 członków i 4 zastępców mianowanych dożywotnio przez cesarza. Trybunał miał stać na straży prawa zarówno całego państwa jak i poszczególnych jego krajów oraz praw obywateli. Orzekał w sprawach roszczenia o charakterze publicznoprawnym poszczególnych krajów do państwa jako całości i odwrotnie krajów między sobą, roszczeniu gmin oraz skarg obywateli w naruszaniu praw konstytucyjnie gwarantowanych. Szeroko i nieprecyzyjnie określone kompetencje powodowały spory w określaniu granic działania Trybunału Państwa i Trybunału Administracyjnego.

60. Ustrój naczelnych władz państwowych Polski odrodzonej od rządu lubelskiego do małej konstytucji.

Mała konstytucja podpisana dnia 20 lutego 1919 roku:

• określała zakres i organizację najwyższych władz do czasów uchwalenia Konstytucji Marcowej (1921),

• określała ustrój Rzeczypospolitej jako demokratyczny,

• władzą naczelną był Sejm Ustawodawczy, jego przedstawicielem i wykonawcą uchwał był Naczelnik Państwa (Piłsudski) sprawujący również naczelne dowództwo nad siłami zbrojnymi,

• Naczelnik powoływał rząd w porozumieniu z sejmem i był przed nim, wraz z rządem, odpowiedzialny,

• Każdy akt państwowy Naczelnika Państwa lub uchwała sejmu wymagała kontrasygnaty właściwego ministra,

• Sejm miał władzę suwerenną, nie określano jego kadencji, organy wykonawcze były od niego uzależnione,

• Sejm ustawodawczy był źródłem wszelkiej władzy, jego głównym zadaniem było uchwalenie konstytucji,

• Ministrowie indywidualnie, a rząd solidarnie odpowiadali za swoją działalność przed sejmem.

61. Ustrój i administracja II Rzeczypospolitej wg postanowień konstytucji marcowej z 1921 roku.

Ustrój określał:

1. republikańską formę rządów,

2. naród suwerenem - rządzi przez przedstawicieli,

3. trójpodział władzy - dominująca rola parlamentu,

4. zasada udziału obywateli w wykonywaniu zadań administracji państwowej,

5. połączono autonomię z samorządem,

6. wprowadzenie sądownictwa administracyjnego.

Administracja:

W myśl konstytucji dla celów administracyjnych państw miało zostać podzielone na województwa, powiaty, gminy miejskie i wiejskie co odpowiadało stanowi faktycznemu. W organizacji administracji obowiązywać miała zasada dekoncentracji co wiązało się z wyposażeniem terenowych organów administracji państwowej w pewien zakres kompetencji.

Zasadą miało być również zespolenie jednostek terytorialnych w jednym urzędzie i pod jednym zwierzchnictwem. Oznaczało to zespolenie administracji w powiecie w urzędzie starosty oraz w województwie w urzędzie wojewody. W postępowaniu administracyjnym przyjęto zasadę dwuinstancyjności. Konstytucja postulowała powołanie ponadto w drodze ustawy sądownictwa administracyjnego z Najwyższym Trybunałem Administracyjnym na czele.

Samorząd terytorialny. Zgodnie z ustawą jednostki podziału terytorialnego stanowić miały jednostki samorządu terytorialnego. Prawo stanowienia w sprawach należących do samorządu konstytucja przyznawała radom obieralnym. Czynności wykonawcze szczebla powiatowego i wojewódzkiego należeć miało do organów (wydziałów) utworzonych na zasadzie zespolenia kolegiów ( wybierane przez ciała reprezentacyjne samorządu) z przedstawicielami władz państwowych ( starosta, wojewoda) i pod ich przewodnictwem. Państwo sprawować miało nadzór nad samorządem poprzez wydziały samorządu wyższego szczebla.

62. Polityczno - ustrojowe następstwa przewrotu majowego.

Owocem przewrotu majowego było przeprowadzenie nowelizacji Konstytucji z 1921 roku. Przyjętą w tej materii ustawę nazywamy popularnie Nowelą sierpniową (2 sierpnia 1926r.), która wzmacniała władzę wykonawczą państwa.

Prezydent - na wniosek Prezesa Rady Ministrów - uzyskał prawo rozwiązywania parlamentu przed upływem jego kadencji.

Między kadencjami Sejmu, w razie nagłej konieczności państwowej, Prezydent mógł wydawać rozporządzenia z mocy ustawy, której Sejm na najbliższym posiedzeniu przyjmował lub uchylał.

Prezydent miał prawo uznać za obowiązujący przygotowany przez rząd projekt ustawy budżetowej, gdyby w Sejmie powstały problemy polityczne uniemożliwiające jej uchwalenie. Ponadto Prezydent otrzymał prawo wydawania dekretów mocą ustawy do roku 1928.

Sejm udzielił rządowi szerokich uprawnień ustawodawczych, wprowadzając przy tym warunki niezbędne, by mogło zostać wydane rozporządzenie z mocą ustawy. Istniała pewna kategoria problemów, które musiały być nadal ustalane wyłącznie w drodze ustawy. Znalazły się tu najważniejsze materie dotyczące ustroju społeczno-politycznego państwa, zobowiązań finansowych i politycznych wobec innych państw, podstawowe instrumenty kontroli konstytucyjnej odpowiedzialności Rady Ministrów.

Zamach majowy wywołała zła sytuacja ekonomiczna kraju.

63. Ustrój i administracja II Rzeczypospolitej wg postanowień konstytucji kwietniowej z 1935 roku.

Administracja centralna:

Rada ministrów stanowiła organ kolegialny, tworzyli ją ministrowie pod przewodnictwem prezesa Rady Ministrów, mianowani przez prezydenta. Stanowiła centralny organ administracji publicznej. Swoje funkcje realizowała po przez wydawanie zarządzeń, podejmowanie uchwał oraz wydawanie aktów administracyjnych. Organem pomocniczym Rady był Prezydium Rady Ministrów. Stojący na czele resortów gospodarczych ministrowie tworzyli Komitet Ekonomiczny.

Ministrowie:

• kierowali wyodrębnionymi resortami administracji,

• byli również członkami ciała kolegialnego Rady Ministrów.

W 1928 roku było 13 ministerstw, później ich liczbę zmniejszono. Ministerstwa dzieliły się na Departamenty z dyrektorami na czele, te zaś dzieliły się na wydziały z naczelnikami na czele. Ministrów zastępowali w urzędzie podsekretarze stanu. Aparat pomocniczy ministra stanowiło ministerstwo.

Obszar kraju podzielony został na 16 województw, a te na powiaty. Osobną jednostkę podziału terytorialnego stanowiła Warszawa. Na czele administracji województwa stał wojewoda mianowany przez prezydenta na wniosek Rady Ministrów. Wojewoda podlegał, pod względem osobowym, ministrowi spraw wewnętrznych, w zakresie służbowym poszczególnym ministrom.

Wojewoda:

• koordynował działalność administracji rządowej pod kontem zgodności z linią polityki państwa,

• nadzorował obsadę personalną stanowisk kierowniczych w administracji,

• posiadał uprawnienia nadzorcze wobec organów administracji specjalnej,

• zapewniał bezpieczeństwo i porządek publiczny,

• sprawował nadzór nad prasą, stowarzyszeniami i samorządem,

• miał prawo wydawania rozporządzeń wykonawczych,

• stał na czele urzędu wojewódzkiego, który dzielił się na wydziały i oddziały,

Udział czynnika obywatelskiego przy wojewodzie realizowany był poprzez Radę wojewódzką oraz wydział wojewódzki.

Rada wojewódzka:

• stanowiła organ opiniodawczy,

• działała pod przewodnictwem wojewody,

• składała się z członków delegowanych przez organy samorządu powiatowego.

W skład wydziału wojewódzkiego o uprawnieniach doradczych i stanowiących wchodzili:

• wojewoda,

• dwóch członków wybranych przez Radę wojewódzka,

• dwóch urzędników państwowych.

Na czele administracji szczebla powiatowego stali starostowie, podlegający wojewodzie. Starosta w powiecie występował w podwójnej roli: przedstawiciela rządu w powiecie oraz szefa administracji rządowej ogólnej.

Głównym zadaniem starosty było zapewnienie bezpieczeństwa i porządku publicznego. Ze starostą współdziałały organy samorządu powiatowego - sejmiki (rady) powiatowe oraz wydziały powiatowe. W miastach wydzielonych (powyżej 75 tys. Mieszkańców) istniał urząd starosty grodzkiego.

Administracja specjalna:

1) Administracja wojskowa:

Zwierzchnictwo nad siłami zbrojnymi należało do prezydenta, który w czasie spokoju sprawował je przez:

• ministra spraw wojskowych,

• generalnego inspektora sił zbrojnych,

• podległe im organy

W czasie wojny generalny inspektor sił zbrojnych obejmował stanowisko naczelnego wodza. Przysługiwały mu z tego tytułu szerokie uprawnienia umożliwiające podporządkowanie ministra spraw wojskowych. Podlegał mu Generalny Inspektor Sił Zbrojnych oraz Sztab Główny, Kraj został podzielony na 10 okręgów korpusów którymi kierowali dowódcy okręgów korpusów. Dowódcom podlegali komendanci garnizonów oraz powiatowe komisje uzupełnień.

2) Administracja szkolnictwa:

Kierownictwo administracją szkolnictwa należało do ministra wyznań religijnych i oświecenia publicznego. Kraj został podzielony na 10 okręgów szkolnych z kuratorami na czele. Okręgi zostały podzielone na obwody szkolne pod kierownictwem inspektorów szkolnych. Organem I instancji w sprawach szkolnictwa średniego był kurator.

Szkoły dzieliły się na:

• powszechne,

• średnie, 4 letnie gimnazja,

• wyższe, dwuletnie licea,

• publiczne,

• prywatne

Do gimnazjum przyjmowano uczniów, którzy złożyli egzamin po ukończeniu 6 klas szkoły podstawowej. Po ukończeniu gimnazjum ( tzw. mała matura) i zdaniu egzaminu wstępnego, uczeń mógł kontynuować naukę w liceum, po ukończeniu którego możliwe było przystąpienie do egzaminu dojrzałości ( tzw. duża matura).

Kolejnym etapem były studia wyższe. Szkoły wyższe dzieliły się na:

• Akademickie, z prawem nadawania tytułów naukowych ( uniwersytety, akademie, politechniki, szkoły główne),

• Nie akademickie.

Ich organizacja oparta była na zasadach autonomii. W ostatnich latach II Rzeczypospolitej istniało 28 szkół wyższych, kształcących 55 tys. Studentów.

3) Administracja gospodarcza przemysłowa:

Kierował nią minister handlu i przemysłu. I instancję stanowiły organy administracji ogólnej I instancji (starostowie, w miastach wydzielonych zarządy miejskie). Wojewodowie oraz komisarz rządu m. st. Warszawy jako II instancja.

Administracja górnicza powierzona została okręgowym urzędom górniczym oraz wyższym urzędom górniczym. Powołano także specjalny organ orzecznictwa - Kolegium Górnicze.

4) Administracja gospodarcza rolnictwa:

Na czele administracji rolnej stał minister rolnictwa. W terenie administracja rolna podlegała wojewodom i starostom. Osobnym pionem administracji rolnej kierował Główny Urząd Ziemski, a od 1923r. Minister reform rolnych. Aparat wykonawczy stanowiły okręgowe urzędy ziemskie oraz powiatowe urzędy ziemskie. W 1923 oba resorty połączono w jedno ministerstwo Rolnictwa i reform rolnych. Okręgowe i powiatowe urzędy ziemskie włączono do urzędów wojewódzkich i starostw.

64. Podział terytorialny i rządowa administracja lokalna w II Rzeczypospolitej.


W chwili uzyskania niepodległości w 1918 roku, administracja polska spotkała się z pewnymi problemami. Poza władzami centralnymi na terenie Kongresówki i Galicji, na pozostałych obszarach kraju istniały tylko powiaty. W pierwszej kolejności należało utworzyć jednostki pośrednie - województwa. Z powodu różnych okoliczności (np. obowiązującego prawa zaborczego) zdecydowano się na zachowanie byłych granic rozbiorowych jako granice wojewódzkie.
Na mocy tzw. ustawy tymczasowej z 2 sierpnia 1919 (która de facto przetrwała do 1937 r.) z dziesięciu guberni Królestwa Polskiego (wraz z zachodnimi terenami guberni grodzieńskiej) utworzono 5 województw: białostockie, kieleckie, lubelskie, łódzkie i warszawskie. W Warszawie ustalono odrębne województwo.
1 kwietnia 1939 II Rzeczpospolita składała się z: 264 powiatów (w tym 23 grodzkich), 611 gmin miejskich (w tym 53 wydzielonych - z prawami gmin), 3195 gmin wiejskich oraz 40.533 gromad.

Z byłych terenów pruskich utworzono województwa poznańskie (1919) i pomorskie (1920).
Województwo śląskie powstało na mocy ustawy z 15 lipca 1920. Składało się z polskiej części dawnego pruskiego Górnego Śląska oraz polskiej części dawnego Księstwa Cieszyńskiego i było jedynym województwem przekraczającym dawne granice zaborów. Również jako jedyne w Polsce, województwo śląskie cieszyło się szeroką autonomią w zakresie administracji i ustawodawstwa. Podział administracyjny województwa śląskiego na powiaty został ustanowiony rozporządzeniem wojewody śląskiego z dnia 17 czerwca 1922 r. w przedmiocie ustroju powiatowego Województwa Śląskiego.
Ustawą z 3 grudnia 1920 zjednoczono administracyjny ustrój Galicji z tym wprowadzonym w byłym zaborze rosyjskim, tworząc 23 grudnia 1920 województwa: krakowskie, lwowskie, stanisławowskie i tarnopolskie.

(

Dół formularza

Początek formularza

Zgodnie z ustawą z 4 lutego 1921 na Zabużu utworzono województwa wołyńskie, poleskie i nowogródzkie. Ostatnim obszarem nowej Polski, który otrzymał status województwa była Ziemia Wileńska, tworząc województwo wileńskie dopiero w 1925 roku.
 

Łączna liczba województw w 1925 roku wynosiła 16 a liczba powiatów 281.
Stolicami województw na ogół były miasta duże (Warszawa, Kraków, Poznań), choć w kilku przypadkach były to miasta średnie (Łuck, Kielce), wręcz małe (Nowogródek). Siedziby powiatów były pod względem wielkości bardzo zróżnicowane. Niektóre miały większą liczbę mieszkańców niż stolice województw (Częstochowa, Radom, Gdynia, Bydgoszcz), inne były małymi miasteczkami, nawet wsiami (Janów Podlaski czy Stopnica). Istniejący podział administracyjny stanowił przedmiot krytyki.
W latach 20. wykazywano starania ku reformie administracyjnej, która zatarłaby ślady kordonów zaborowych. Postulowano m.in. podział Polski na pięć lub sześć województw, lecz takie skrajne projekty nie spotkały się z szerszym uznaniem. Poparcie zyskało natomiast przywracanie polskich nazw miejscowościom, których nazwy zostały zgermanizowane bądź zrusyfikowane (nie dotyczyło to jednak terenów dawnej Kongresówki, gdzie przetrwały nazwy carskiego pochodzenia typu Aleksandrów czy Konstantynów).
 

(

1 kwietnia 1932 roku nastąpiła masowa likwidacja powiatów. Zniesiono 21 najmniejszych bądź najsłabszych powiatów, głównie na terenie województw poznańskiego i krakowskiego. Równocześnie, w największych miastach zaczęły powstawać powiaty grodzkie. Łącznie 20 miast (wraz z Gdynią w 1929) zostało wykluczonych z otaczających je powiatów ziemskich i podniesionych do rangi odrębnych powiatów. Dwa powiaty (turczański i sarneński) zmieniły województwo.
W 1938 i 1939 roku przeprowadzono dwie reformy administracyjne, polegające głównie na przełączaniu powiatów między sąsiednimi województwami. W ramach reformy łącznie 25 powiatów (i pojedyncze gminy) zmieniły przynależność wojewódzką, często na zasadzie wzajemnej wymiany. Przeprowadzono także ujednolicenie podziału kraju na gminy i gromady. W październiku 1938 do Rzeczypospolitej zostało przyłączone Zaolzie.
 

65. Samorząd terytorialny w II Rzeczypospolitej.

(


Na mocy tzw. ustawy scaleniowej z 1933 r. nastąpiła jednolita dla całego kraju organizacja samorządu. Organy samorządu zgodnie z przyjętymi zasadami dzielono na:
• wykonawczo-zarządzające
• stanowiąco-kontrolujące.
Ustawa przewidywała zespolenie organów wykonawczych na szczeblu powiatu i województwa z organami administracji ogólnej i pod przewodnictwem wojewody i starosty. Kompetencje działań organów uchwalających ograniczone zostały do spraw enumeratywnie wyliczonych, w razie wątpliwości istniała zasada domniemania na rzecz organów wykonawczych.
Samorząd gminny:
Do gmin włączone zostały wszystkie istniejące dotychczas obszary dworskie. Organami uchwalającymi w gminach była rada gminna, wybory do niej były jawne i pośrednie. Organ wykonawczy zarząd gminy składał się z:
• Wójta,
• Ławników wybieranych przez radę.
Czynnik fachowo - biurokratyczny reprezentował sekretarz. W gminach miejskich: rada miejska, zarząd miejski w skład, którego wchodzili:
Burmistrz (prezydent w miastach wydzielonych),
Ławnicy.
Samorząd powiatowy:
Samorząd powiatowy działał na obszarach powiatów oraz miast wydzielonych z powiatów. Organami uchwalającymi w powiatach były rady powiatowe. Rady powiatowe wybierały organ wykonawczy - wydział powiatowy działający ze starostą na czele.
Ustawa scaleniowa znacznie wzmocniła nadzór nad samorządem. Sprawowały go organy administracji ogólnej, czyli:
Minister spraw wewnętrznych,
Wojewodowie,
Starostowie,
Organy wykonawcze samorządu wyższego stopnia.
 

66. Sądownictwo administracyjne w II Rzeczypospolitej.


Konstytucja marcowa z 1921 roku przewidywała powołanie wieloinstancyjnego sądownictwa administracyjnego z Najwyższym Trybunałem Administracyjnym na czele. Najwyższy Trybunał Administracyjny utworzono na mocy ustawy z 1922 r. wzorowanej na rozwiązaniach austriackich.
Najwyższy Trybunał Administracyjny był sądem jednoinstancyjnym. Na mocy ustawy o Najwyższym Trybunale Administracyjnym utrzymano sądy administracyjne niższej instancji na terenach byłego zaboru pruskiego. Były to:
1) I instancja - wydział powiatowy,
2) II instancja - wojewódzkie sądy administracyjne,
3) III instancja - rewizyjna a Warszawie.
Nadzór nad Najwyższym Trybunałem Administracyjnym powierzono Prezesowi Rady Ministrów.
Skład:
• I prezes,
• Prezesi
• sędziowie.
Wszyscy posiadali wykształcenie prawnicze, a na mocy rozporządzenia z 1932 r. 1/3 kwalifikacje sędziowskie.
Najwyższy Trybunał Administracyjny dzielił się na izby w liczbie od 2 do 5.
Właściwości Najwyższego Trybunału Administracyjnego określała Klauzula Generalna: kontrola zgodności z prawem aktów administracyjnych wydawanych przez organy administracji. Skargę do Najwyższego Trybunału Administracyjnego można było wnieść dopiero po wyczerpaniu toku instancji administracyjnych - mógł to zrobić każdy.
Kontrola legalności sprawowana przez Najwyższy Trybunał Administracyjny miała charakter następczy - dopiero po wydaniu decyzji administracji. Wyroki Trybunału były ostateczne. Najwyższy Trybunał Adm był sądem kasacyjnym.
 

Początek formularza

Inwalidzki sąd administracyjny ISA
Na podstawie ustawy z dnia 26 marca 1935 r. na okres przejściowy u boku Najwyższego Trybunału Administracyjnego utworzony został Inwalidzki Sąd Administracyjny. Miał on odciążyć Trybunał przejmując orzecznictwo w sprawach skarg na decyzje o zaopatrzeniu emerytalnym i rentowym inwalidów wojennych i wojskowych.
Inwalidzki Sąd Administracyjny składał się z:
• Przewodniczącego,
• Sędziów oddelegowanych przez pierwszego prezesa Najwyższego Trybunału Administracyjnego
• Ławników.
Postępowanie przed Inwalidzkim Sądem Administracyjnym toczyło się według przepisów obowiązujących przed Najwyższym Trybunałem Administracyjnym. Nie obowiązywał jednak przymus adwokacji, zaś sam sąd posiadał uprawnienia rewizyjne.
Sądy ubezpieczeń społecznych
Rozwój prawa ubezpieczeń społecznych spowodował konieczność zoorganizowania odrębnych sądów ubezpieczeń społecznych. Ustawa wprowadzająca system sądów ubezpieczeń został podjęta tuż przed wybuchem II wojny światowej 28 lipca 1939 r.
Dwuinstancyjny system tworzyć miały:
- okręgowe sądy ubezpieczeń społecznych,
- Trybunał Ubezpieczeń Społecznych.
Trybunał Kompetencyjny
Dla rozstrzygania sporów o właściwość (sporów kompetencyjnych) między organami administracji a sądami administracyjnymi lub innymi sądami utworzony został w 1925 r. Trybunał Kompetencyjny z siedzibą w Warszawie. Część członków Trybunału Kompetencyjnego stanowili sędziowie NTA, część - Sądu Najwyższego, część zaś wywodziła się z grona znawców prawa (wskazywanych przez wydziały prawa uniwersytetów państwowych).
Trybunał Kompetencyjny rozpatrywał zarówno pozytywne jak i negatywne spory właściwe.
 

67. Ustrój i administracja Polskiego Państwa Podziemnego w czasie II wojny światowej.

68. Ustrój i administracja Generalnego Gubernatorstwa w latach 1939 - 1945.

69. Ustrój i administracja Polski Ludowej w latach 1944 - 1952.

70. Ustrój i administracja PRL w latach 1952 - 1989.

---