Formy i techniki pomocy psychologicznej

Formy pomocy psychologicznej

• Promocja zdrowia - kształtowanie właściwości i zachowań, które sprzyjają zdrowiu

• Prewencja - zapobieganie patologii

• Interwencja kryzysowa - pomoc w rozwiązywaniu sytuacji traumatycznych i kryzysowych

• Poradnictwo psychologiczne - pomoc w przezwyciężaniu sytuacji trudnych i kryzysów rozwojowych

• Psychoterapia - pomoc w zmniejszaniu i usuwaniu zaburzeń (rehabilitacja, resocjalizacja)

• Wspieranie samorealizacji - działania ukierunkowane na rozwój jednostki

Promocja zdrowia

• To proces umożliwiający każdemu człowiekowi zwiększenie oddziaływania na własne zdrowie w sensie jego poprawy i utrzymywania (Karta Ottawska, 1986)

• Zdrowie rozumiane jest jako zasób (kategoria pozytywna) umożliwiający realizację celów (aspiracji), zaspokajania potrzeb oraz przeobrażanie i kontrolę środowiska

• Promowanie zdrowia:

• ma na celu poprawę zasobów (potencjałów) zdrowia, które są środkiem do realizacji ważnych celów indywidualnych i społecznych,

• od poczęcia do późnej starości,

• w odniesieniu do całej populacji

• warunkiem koniecznym jest, aby dana osoba aktywnie uczestniczyła w rozwoju zdrowia

• efektem jest polepszenie powszechnej jakości życia, rozumianej jako zadowolenie z życia w zdrowiu i chorobie, oraz kształtowanie wyznaczników tej jakości, czyli warunków życia.

Główne obszary oddziaływań psychologicznych:

• Upowszechnianie wiedzy psychologicznej przydatnej do promocji zdrowia (psychoedukacja)

• Czynniki psychologiczne sprzyjające zdrowiu (podejście salutogenetyczne v. patogenetyczne, zasoby zdrowotne)

• Czynniki indywidualne sprzyjające skuteczności makrokampanii zdrowotnych (np. potoczne koncepcje zdrowia)

• Modele zachowań zdrowotnych (jakie czynniki są odpowiedzialne za podejmowanie i utrzymywanie zachować zdrowotnych)

• Kształtowanie zasobów zdrowotnych i zachowań prozdrowotnych

• kształtowanie umiejętności psychologicznych sprzyjających zdrowiu (np. treningi, warsztaty psychologiczne)

• kształtowanie warunków sprzyjających zachowaniom zdrowotnym np. nawyki zdrowotne

• Udział w programach promujących zdrowie (kształtowanie świadomości i odpowiedzialności za własne zdrowie).

Prewencja - zapobieganie patologii
Debriefing - proces formalnego odreagowania -
jako przykład prewencji zaburzeń potraumatycznych

• spotkanie po akcji ratowniczej (w ciągu 24-72 h) wszystkich służb ratowniczych, podczas którego zgodnie z określonymi zasadami omawiany jest jej przebieg;

• ma na celu zredukowanie wpływu krytycznego wydarzenia na psychikę uczestników akcji oraz dostarczenie pomocy osobom, u których wystąpiły negatywne skutki.

Fazy spotkania

• informacja o celu spotkania jego poufności i dobrowolności, objaśnienie zasad (np. mówi się tylko o sobie),

• faza faktów - krótkie przedstawienie tego, co poszczególni uczestnicy robili w czasie akcji,

• faza ujawnienia myśli towarzyszących własnemu działaniu,

• faza reakcji: „Jaka była najgorsza rzecz, która zdarzyła się podczas akcji?” (ujawnianie emocjonalnych i somatycznych symptomów dystresu, które występowały podczas akcji, później i podczas debriefingu),

• dostarczenie informacji o sposobach radzenia sobie z tymi objawami,

• swobodna dyskusja zakończona informacją zwrotną od osoby prowadzącej.

Poradnictwo psychologiczne

To forma pomocy oferowana osobom zdrowym, przeżywającym trudności przystosowawcze, często związane z nowymi zadaniami, wynikającymi z przechodzenia do kolejnej fazy życia i jednoczesnym brakiem adekwatnych umiejętności radzenia sobie z nowymi wyzwaniami.

Zastosowanie wobec chorych somatycznie:

• choroba somatyczna, jej leczenie; rehabilitacja to sytuacja, która zakłóca dotychczasowe funkcjonowanie, jest źródłem silnych emocji, wymaga wykształcenia nowych umiejętności radzenia sobie

• względnie krótki czas oddziaływania (kilka spotkań) - przydatna w związku z tendencją do skracania czasu pobytu chorego w szpitalu; bardzo mała dostępność psychologów w oddziałach.

Interwencja kryzysowa

• metoda szybkiej, krótkoterminowej pomocy wobec osób w kryzysie emocjonalnym, często ofiar wydarzeń krytycznych

• odznacza się dość specyficznymi własnymi założeniami

• współcześnie ta forma pomocy psychologicznej znajduje coraz szersze zastosowanie

Założenia interwencji kryzysowej

• Interdyscyplinarny charakter pomocy - dający możliwość dostarczenia systemowej i wszechstronnej pomocy: prawnej, ekonomicznej, medycznej, społecznej, psychologicznej.

• Osobie w kryzysie udziela się w pierwszym rzędzie wsparcia, nie tylko emocjonalnego, lecz także materialnego, informacyjnego i instrumentalnego.

• Nawiązanie relacji wsparcia interwencyjnego między klientem a interweniującym - jako warunek podjęcia i przeprowadzenia skutecznego oddziaływania interwencyjnego.

• Osobami interweniującymi nie koniecznie muszą być dyplomowani psychologowie, lecz przygotowane do tej działalności inne osoby (wolontariusze).

• Formy i metody interwencji zależą od charakteru sytuacji i przebiegu kryzysu, stąd znaczne ich zróżnicowanie (zalecane podejście eklektyczne).

Cele ogólne interwencji kryzysowej

• Udzielenie pomocy klientowi kryzysie, w taki sposób, aby stał on się zdolny do jego rozwiązania a przynajmniej do powrotu do przedkryzysowego stanu równowagi psychospołecznej.

• Towarzyszenie klientom oraz członkom ich naturalnego systemu wsparcia w przejściu przez aktualną sytuacją (nawiązanie relacji interwencyjnej i pozostawanie w kontakcie, choćby telefonicznym).

• Aktywizacja wsparcia środowiskowego tzw. „podwiązanie” klienta do dostępnego wsparcia i pomocy (zapobieganie najdłużej jak to możliwe instytucjonalizacji i hospitalizacji).

• Inicjowanie procesów zmiany (dokonanie ponownej oceny sytuacji z perspektywy upływającego czasu, odblokowanie dotychczasowych lub wykorzystanie nowych strategii zmagania).

• Zapewnienie poczucia bezpieczeństwa (przejściowe przejęcie przez osobę interweniującą odpowiedzialności i kontroli nad życiem klienta) oraz umożliwienie wyrażenia i odreagowania negatywnych emocji.

Warunki interwencji kryzysowej

• Pełna dyspozycyjność służb pomocowych - szybkie dotarcie i działanie na miejscu zdarzenia

• Bezzwłoczne rozpoczynanie interwencji (szybka i wczesna diagnoza)

jeśli nie ma bezpośredniego zagrożenia życia - kontrolowane odczekanie pewnego czasu (samodzielne rozwiązanie kryzysu jako bardziej wartościowe i lepiej rokujące na przyszłość;

wykorzystanie zwiększonej podatności klienta na oddziaływanie interwencyjne.

Natychmiastowa izolacja klienta od zagrażających sytuacji

3. Ograniczony czas pomocy (1 - 3 spotkania) jako gwarancja uniezależnienia od interweniującego i wejście na drogę rozwiązań samodzielnych.

• Koncentracja na ograniczonej liczbie konkretnych, jasno określonych celów (przynajmniej w początkowej fazie).

• Aktywność i elastyczność interweniującego.

Psychoterapia

To specjalistyczna metoda leczenia, która polega na:

• niesieniu pomocy osobom z zaburzeniami psychogennymi (neurotycznymi, zaburzeniami osobowości oraz psychosomatycznymi), a także z takimi, które mają konsekwencje psychologiczne.

• intencjonalnym stosowaniu zaprogramowanych oddziaływań psychologicznych, wykorzystująca wiedzę teoretyczną i umiejętności psychoterapeuty (najczęściej psychologa klinicznego lub psychiatry)

Przykładowe wskazania:

Osoby chore somatycznie (nie leczone aktualnie z powodu zaburzeń psychicznych), u których jednak choroba somatyczna doprowadziła do znacznych konsekwencji psychologicznych

Stwierdzenie występowania określonych predyspozycji osobowościowych w etiologii choroby somatycznej np. w przypadku osób z Wzorem zachowania A (WZA).

Psychoanaliza i terapia psychoanalityczna

• Główne założenie: to nieuświadomione motywy i pragnienia wpływają na sposób przeżywania i myślenia o sobie i świecie, na podejmowane decyzje i na utrzymywanie się objawów

• Istota terapii: analiza doświadczeń wczesnodziecięcych i ich wpływu na aktualne relacje i zachowanie

• Główne metody: wolne skojarzenia, interpretacja, rekonstrukcja, analiza przeniesienia

• Formy: psychoanaliza (4-5 sesji w tygodniu, pacjent leży na kozetce); terapia psychoanalityczna (2-3 razy, „twarzą w twarz”)

• Czas trwania: kilka lat

• Terapia psychodynamiczna: podobne korzenie, ale własna specyfika .

Terapia behawioralna

• Główne założenie: objawy zaburzeń mają charakter wyuczony.

• Istota terapii: rozwijanie zachowań pożądanych (np. asertywnych), redukowanie zachowań niepożądanych (np. agresywnych) i utrwalanie efektów.

• Główne metody: oparte na warunkowaniu i uczeniu się (analiza zachowania, wzmocnienia, wygaszanie, modelowanie)

• Formy (wybrane): systematyczne desensytyzacja, techniki ekspozycyjne, terapia awersyjna (zaszywanie alkoholikom esperalu)

• Czas trwania: od kilku miesięcy do kilku lat.

Terapia humanistyczno-egzystencjalna

• Główne założenie: źródłem problemów człowieka są niezaspokojone potrzeby człowieka takie jak potrzeba bezpieczeństwa, przynależności, szacunku i samorealizacji

• Istota terapii: stworzenie warunków umożliwiających rozpoznanie potrzeb i celów oraz określenie dróg ich realizacji - poszerzenie samoświadomości, poczucia wpływu

• Główne metody: nawiązanie relacji terapeutycznej, klaryfikacja, doświadczanie „tu i teraz”

• Główne podejścia: podejście zorientowane na osobę, terapia Gestalt, podejście egzystencjalne

• Czas trwania: od kilku miesięcy do kilku lat.

Terapia poznawczo-behawioralna

• Główne założenie: Człowiek nabywa określone nawyki i uczy się określonych zachowań oraz charakterystycznych sposobów spostrzegania rzeczywistości, które są podstawą interpretacji kolejnych zdarzeń

• Istota terapii: zdefiniowanie problemu i odniesienie go do sposobu myślenia, zachowań i emocji pacjenta

• Główne metody: analiza negatywnych myśli automatycznych, zniekształceń poznawczych oraz techniki behawioralne

• Przebieg: nakierowana na rozwiązanie konkretnego problemu, z podziałem na etapy

• Czas trwania: dominuje terapia krótkoterminowa (kilka miesięcy)

Elementy wspólne różnych podejść terapeutycznych psychoterapii

I. Etap odreagowania emocji

• Uwolnienie napięć aktualnie przeżywanych

• Zmniejszanie napięcia

II. Etap wglądu, namysłu, zrozumienia problemu

• Analiza doświadczeń życiowych pacjenta

• Przekształcenie schematów poznawczych (zmiana oceny dotychczasowych doświadczeń, siebie, otoczenia)

• Doświadczanie nowych relacji

III. Etap przygotowania do zmiany

• Poszukiwanie nowych wzorców

• Wypróbowywanie nowych wzorców zachowań

• Uczenie się nowych umiejętności

IV. Etap utrwalania i rozszerzania zmian

• Formułowanie planów na przyszłość

• Przygotowanie do radzenia sobie z przewidywanymi trudnościami

Rozmowa z pacjentem

• Technika podważanie irracjonalnych przekonań (przykład)

• Irracjonalne przekonania mają charakter bardziej ogólny i abstrakcyjny niż myśli automatyczne

• Stanowią podłoże myśli automatycznych

• Dotarcie do nich bywa trudne - wymaga treningu

• Technika polega na zadawani pytań mających na celu pogłębienie świadomości przyjmowanych założeń o sobie i świecie.

Wsparcie społeczne

Jest to wszelka dostępna dla jednostki pomoc w sytuacjach trudnych.

Wsparcie to:

• konsekwencja przynależności człowieka do sieci społecznej.

• Jest to stale dostępna właściwość relacji, służąca przystosowaniu, a także zdrowiu.

Rodzaje źródeł wsparcia

• naturalne- takie jak partner życiowy, grupy przyjacielskie, rodzina, itd. Relacje wsparcia funkcjonują tam spontanicznie, nie są sformalizowane i są wzajemne. Takie źródłanwsparcia najkorzystniej działają na rzecz zdrowia gdyż nie powodują stygmatyzacji, są na ogół łatwo dostępne i często objęte relacją zaufania interpersonalnego.

• sformalizowane- takie jak grupy zawodowe, stowarzyszenia i instytucje, w tym także instytucje związane z opieką zdrowotną. Tym różnią się od naturalnych źródeł wsparcia, że funkcjonują według określonych reguł, mniej spontanicznie i rzadko na zasadzie wzajemności, a niekiedy dostęp do nich jest utrudniony, mogą też stygamtyzować.

Rodzaje wsparcia społecznego

• Wsparcie emocjonalne:

• przekazywanie emocji podtrzymujących, uspokajających, odzwierciedlających troskę, pozytywne ustosunkowanie

• ma na celu opiekę

• uwalnia od napięć i negatywnych uczuć

• wpływa na samoocenę

• daje poczucie nadziei

• jest najpowszechniejsze, oczekiwane, chociaż nie zawsze konieczne

• Wsparcie poznawcze (informacyjne):

• sprzyja lepszemu zrozumieniu sytuacji i problemu

• zawiera informacje zwrotne na temat skuteczności różnych działań zaradczych

• dzielenie się własnym doświadczeniem

• grupy samopomocy

• powoduje utrzymywanie się poczucia kontroli nad sytuacją

• utrzymanie poczucia sprawstwa

• Wsparcie instrumentalne:

• rodzaj instruktażu o konkretnych sposobach postępowania

• forma modelowania skutecznych zachowań zaradczych

• może ograniczyć rozwój jednostkowych zasobów

• stosowane w poradnictwie zdrowotnym i psychologicznym

• ważne dla osób przewlekle chorych

• stosowane w uzasadnionych sytuacjach, na wyraźne życzenie

• Wsparcie rzeczowe (materialne):

• pomoc rzeczowa i finansowa

• bezpośrednie fizyczne działanie (karmienie, udostępnienie schronienia, itd)

• działalność charytatywna

• dobrze realizuje się w społeczeństwach altruistycznych

• zaopatrzenie w lekarstwa i środki leczenia

• działanie na rzecz osób potrzebujących

• Wsparcie duchowe:

• sytuacje kryzysu egzystencjalnego

• sytuacje terminalne, nasycone cierpieniem i lękiem przed śmiercią

• hospicja, zespoły opieki paliatywnej

• wymiana dotyczy poziomu sensu życia

• czynniki indywidualne tworzące sens życia

• duchowa strategia radzenia sobie

• Negatywne skutki wsparcia społecznego:

• Obawa przed ujawnieniem swoich problemów i niezrozumieniem.

• Zagrożenie dla samooceny.

• Zagrożenie zależnością od innych.

• Im bardziej potrzebne jest wsparcie, tym niższa samoocena.

Samopomoc w dzisiejszym świecie

• Dzisiejsze potrzeby adresowane do służby zdrowia i opieki społecznej wielokrotnie przewyższają możliwości ich zaspokojenia.

• Panaceum na napięcia w sferze zdrowotnej należy poszukiwać w rozwiązaniach pozwalających mnożyć potencjał świadczeń przy najmniejszym wzroście nakładów finansowych.

• Takie możliwości stwarza ruch samopomocowy.

• Trudno sobie dziś wyobrazić pomoc dla alkoholików bez powstałego przed 65 laty ruchu Anonimowych Alkoholików; podobny program realizują z powodzeniem grupy ludzi o różnych uzależnieniach, między innymi od obżarstwa, seksu, hazardu.

• Mocnym impulsem dla rozwoju samopomocy stał się też ruch kobiecy, który przyniósł m.in. tworzenie się grup samopomocowych o charakterze wstawienniczym, takich jak ofiary ofiarom przemocy, matki przeciwko pijanym kierowcom - wywierających wpływ na inicjatywy ustawodawcze i regulacje prawne.

• Na liście Światowej Organizacji Zdrowia istnieją dziś grupy samopomocy dla każdego niemal poważniejszego zaburzenia zdrowotnego, niesprawności, uzależnienia, dla ofiar cierpiących na tak rzadkie choroby, o których mało kto słyszał, jak dla chorych na zapalenie pajęczynówki czy artrogrypozę, dla osób z zespółem cieśni nadgarstka czy chorych na toczeń, a także grupy małżonków notorycznych chrapaczy, ludzi odkładających wszystko na jutro itd.

• Wobec rozpadu więzi rodzinnych i lokalnych grupy samopomocowe stają się - jak to określają autorzy - nowymi formami sąsiedztwa, zmniejszając poczucie izolacji społecznej i osamotnienia.
  

Grupy samopomocowe

• Pomoc wzajemna, pomoc we własnym zakresie.

• Grupy samopomocowe:

(grupy wzajemnej pomocy) przeznaczone dla osób z różnorodnymi problemami zdrowotnymi odgrywają szczególną rolę wśród wielu różnorodnych systemów oparcia. Grupy te stanowią ogromną, często niedocenianą pomoc dla działań w zakresie ochrony zdrowia. Obok stowarzyszeń i fundacji, skutecznie wspierają one oraz uzupełniają działania publicznych i niepublicznych zakładów opieki zdrowotnej, a w wielu przypadkach wyręczają je, przejmując długoterminową opiekę i wspierając psychicznie ich przewlekle chorych podopiecznych.

Zadania grup samopomocowych

• szerzenie wiedzy o wspólnym problemie i uzyskanie pomocy w jego lepszym zrozumieniu;
  

• emocjonalne oraz społeczne oparcie, które umożliwia i ułatwia opanowanie urazu będącego skutkiem zaistniałego problemu;
  

• zapanowanie nad losem, dzięki wzajemnemu wspieraniu się i zaspokajaniu zbliżonych potrzeb oraz dzięki akceptacji problemu;
  

• rozbudzenie własnych możliwości terapeutycznych poprzez poznanie i przyswojenie sposobów jakie wykorzystują inni członkowie grupy w radzeniu sobie z określonym problemem;
  

• osiągnięcie, poprzez kontakt i wspólne działania z osobami mającymi ten sam problem, psychospołecznego substytutu tego, co utraciło się z powodu swojej niepełnosprawności.
  

• Efektem jest wytworzenie się nowego układu relacji międzyludzkich oraz nowego sposobu funkcjonowania w społeczeństwie.

• Bardzo istotne jest to, że w grupie samopomocy obowiązuje zasada równości, dzięki której wszyscy jej członkowie mają taki sam status.

• Innym ważnym elementem jest fakt, że uczestnictwo w grupie jest całkowicie dobrowolne, a każdy z uczestników decyduje o sobie. Każdy, kto przystępuje do takiej grupy, robi to ze względu na swoje własne problemy, a jednocześnie może czuć się w niej bezpiecznie, bowiem zasadą jest, że omawiane sprawy i poruszane problemy nie mają prawa "wyjść" poza grupę.
  

8

---