Historia zawodu „radca prawny”
(na podstawie artykułów:
1. Ośrodek Badawczy Radców Prawnych, Zarys historii powstania samorządu radców prawnych, Radca Prawny 1993, nr 3 (6), s. 4-33
2. Fatyga Hanna, Zarys historii samorządu radców prawnych, cz. II, Radca Prawny 1996, nr 5 (26), s. 61-65
3. Klatka Zenon, Mamy nową ustawę o zawodzie, Radca Prawny 1997, nr 6 (33), s. 3-15
4. Stawińska -Malinowska Sandra, Toga dla radcy, Prawo i Życie 1999, listopad, s. 52 i n.)
Wyodrębnienie zawodu „radca prawny” z innych zawodów prawniczych - okoliczności i przebieg
1. Sytuacja prawna i gospodarcza po II wojnie światowej
Zmiany ustrojowe po II wojnie światowej pociągnęły za sobą zmiany gospodarki narodowej:
⇒ reforma rolna, nacjonalizacja przemysłu, bankowości, handlu i ubezpieczeń, częściowa komunalizacja prywatnej własności nieruchomości i przedsiębiorstw użyteczności publicznej - doprowadziły do powstania sektora własności państwowej, uzupełnianej przez sektor spółdzielczy i sektor drobnych producentów rolnych,
⇒ zmiany systemu prawnego - zmiany metod i form zarządzania państwem na socjalistyczne, bogata legislacja, dążenie do regulacji najdrobniejszych sfer działania państwa, występowanie ogromnej ilości wytycznych, instrukcji, przepisów wewnętrznych doprowadziły do utworzenia skomplikowanej i nieprzejrzystej sieci przepisów prawnych,
⇒ wprowadzanie na wysokie stanowiska kierownicze osób niewykształconych i niedoświadczonych, nie znających się na prawie.
Wszystkie te okoliczności doprowadziły do sytuacji, w której niezbędne stało się rozwiązanie problemu obsługi prawnej podmiotów państwowych.
2. Formy obsługi prawnej do roku 1956
⇒ zatrudnianie radców prawnych, w formie umowy o pracę i umowy o dzieło,
⇒ świadczyli ją także adwokaci (obok działalności podstawowej, czyli obsługi osób prywatnych),
⇒ do roku 1951 w zakresie zastępstwa sądowego - obsługę prowadzili pracownicy Prokuratorii Generalnej, co stopniowo stawało się trudne w związku z wzrostem ilości jednostek gospodarczych, a ponadto nie mogli oni występować przed komisjami arbitrażowymi;
⇒ po likwidacji PG utworzono na 3 lata Urząd Zastępstwa Prawnego, o ograniczonym zakresie działania,
⇒ tworzono wydziały prawne wojewódzkich i powiatowych rad narodowych,
⇒ przedsiębiorstwa zazwyczaj same organizowały sobie obsługę prawną w dowolnej formie, ale ich jednostki nadrzędne były uprawnione do reprezentacji w pewnych kategoriach spraw,
⇒ brak było ogólnej regulacji prawnej dotyczącej np. zastępstwa prawnego.
Skutek - do połowy lat 50-tych nie było ani zorganizowanej formy obsługi prawnej, ani organizacji radców prawnych.
Status radców prawnych:
⇒ radcowie prawni - adwokaci należeli do samorządu adwokackiego,
⇒ prawnicy nie będący adwokatami - mogli należeć do Zrzeszenia Prawników Polskich, przy czym również tu nie były wyodrębnione sekcje radców prawnych.
3. Dyskusje wokół statusu RP
⇒ dyskusja na temat statusu radców prawnych została podjęta na łamach Prawa i Życia oraz PUG w lipcu 1956 r., wraz z przedstawieniem tez o prawach i obowiązkach radców prawnych,
⇒ organizacje wojewódzkie Zrzeszenia Prawników Polskich także optowały z koniecznością wyodrębnienia zawodu radcy prawnego, przedstawiając pierwsze projekty ustawy regulującej status radców prawnych. Zarysowały się trzy główne koncepcje:
wspólna organizacja samorządowa z adwokaturą - Rzeszów był za utworzeniem osobnych wydziałów radców prawnych w izbach adwokackich);
odrębne korporacje zawodowe - organizacja w Krakowie proponowała utworzenie samodzielnej organizacji zawodowej w formie związku zawodowego lub organizacji o charakterze korporacyjnym, zbliżonej do korporacji adwokackiej, z odpowiednimi władzami; w Szczecinie proponowano powołanie Wojewódzkich Izb Radców Prawnych i Naczelnej Izby Radców Prawnych, podlegającej Radzie Ministrów);
brak potrzeby tworzenia odrębnej organizacji zawodowo-samorządowej (Opole - proponowało prowadzenie list radców przez Wojewódzkie Komisje Planowania Gospodarczego i Główną Komisję ds. obsługi prawnej j.g.u. przy PKPG, Wrocław wysuwał propozycje powołania izb radców prawnych przy OKA i GKA).
⇒ w lutym 1957 zdecydowano nie osłabiać samorządu adwokackiego i opowiedziano się za izbą adwokacką obsługującą podmioty fizyczne i gospodarcze, co nie spotkało się z aprobatą i nie przerwało dyskusji na ten temat,
⇒ Zrzeszenie Prawników Polskich zorganizowało w 1958 roku konferencję ogólnopolską, której resume był postulat konieczności uregulowania statusu radców prawnych w akcie o randze ustawy; nie osiągnięto jednolitego stanowiska co do formy organizacji samorządu radcowskiego;
4. Pierwsze regulacje statusu radców prawnych
⇒ władze podjęły próbę uregulowania obsługi prawnej i określenia statusu radców prawnych w 1961 roku, kiedy uchwalono następujące akty:
uchwała nr 533 Rady Ministrów z 13 grudnia 1961 roku w sprawie obsługi prawnej przedsiębiorstw państwowych, zjednoczeń oraz banków państwowych;
uchwała z 2 stycznia 1963 roku Naczelnej Rady Spółdzielczej w sprawie obsługi prawnej spółdzielni i ich związków (podstawy funkcjonowania obsługi prawnej w spółdzielczości);
szereg aktów wykonawczych do uchwały nr 533;
uchwała nr 400 RM z 10 grudnia 1963 r. w sprawie zasad wynagradzania radców prawnych i referentów, zatrudnionych w przedsiębiorstwach, zjednoczeniach i bankach;
uchwała nr 294 RM z czerwca 1954 roku w sprawie zastępstwa sądowego i obsługi prawnej terenowych organów władzy państwowej (dotyczyła radców prawnych zatrudnionych w administracji państwowej);
uchwała RM nr 423 z 9 listopada 1957 w sprawie obsługi prawnej powiatowych oraz niektórych miejskich i dzielnicowych rad narodowych, aktualna do stycznia 1958.
⇒ W świetle powyższych przepisów pewne uprawnienia posiadał arbitraż gospodarczy (wpis na listę radców prawnych, szkolenia kandydatów na radców przez przeprowadzanie aplikacji arbitrażowej, przewodniczenie komisjom egzaminacyjnym na radcę prawnego),
⇒ Zespoły radców prawnych przy Prezesie OKA i Zespół Odwoławczy przy Prezesie GKA były powoływane przez prezesów tych organów i miały charakter dwuinstancyjnego sądownictwa dyscyplinarnego i organów odwoławczych od decyzji prezesa,
⇒Uchwała nr 533 regulowała status radcy prawnego, jego niezależność od kierownictwa w kwestii opiniowania, wymiar zatrudnienia i czas pracy, ramy zatrudnienia; nie było jednak jeszcze korzystnego klimatu dla powstania samorządu radcowskiego,
⇒ jako zasadę przyjęto, że obsługą prawną mogą wykonywać radcowie prawni zatrudnieni na podstawie umowy o pracę, zaś zespoły adwokackie zaprzestały wykonywania obsługi prawnej państwowych i spółdzielczych jednostek,
⇒ przepisy te obowiązywały przez 20 następnych lat, do uchwalenia ustawy o radcach prawnych w 1982 r.
Działalność środowiska radców prawnych do roku 1982
1. Ożywienie pod koniec lat 60-tych i na początku lat 70-tych
⇒ wzmożona działalność jako odpowiedź na opracowany przez GKA projekt uchwały RM dotyczącej obsługi prawnej, zakładający jeszcze silniejsze związanie radcy prawnego z obsługiwaną jednostką poprzez zasadę jednoetatowości stanowiska, świadczenia pracy w siedzibie zakładu w pełnym wymiarze godzin, brak form samorządu; komisje arbitrażowe miały powoływać zespoły radców prawnych opiniodawcze i dyscyplinarne,
⇒ nieprzychylnie przyjęty projekt stał się impulsem do opracowania kontrprojektu ustawy o zawodzie radcy prawnego przez Zrzeszenie Prawników Polskich i Komisję ds. Radców Prawnych Warszawskiej Rady Adwokackiej; kwestia formy samorządu nadal nie została rozstrzygnięta,
⇒ Rada Ministrów wydała 18 lutego 1972 r. uchwałę nr 49 w sprawie rozszerzenia uprawnień dyrektorów państwowych przedsiębiorstw przemysłu kluczowego i dyrektorów ich zjednoczeń, która zawieszała zasadę podporządkowania samodzielnego stanowiska pracy radcy prawnego bezpośrednio kierownikowi jednostki organizacyjnej lub jego zastępcy; obsługę prawną wtłoczono w ramy działów organizacyjnych lub organizacyjno-prawnych; uchwała ta została w środowisku przyjęta negatywnie,
⇒ na zjazdach ZPP przedstawiano opracowania i wstępne uwagi do projektu ustawy o radcach prawnych, w koordynacji z Biurem Organizacji Zarządzania przy Prezesie RM; za niezbędne u znano uregulowanie kwestii samorządu zawodowego, proponując jednolity samorząd ze środowiskiem adwokackim zgodnie z zasadą jedności zawodu prawnika; uczestnicy zjazdów byli natomiast spolaryzowani w kwestii formy samorządu,
⇒ z ustaleń zjazdu wynikają następujące postulaty:
określenie roli organizacji obsługi prawnej u statusu radcy prawnego w formie ustawy o obsłudze prawnej organów władzy i administracji państwowej, jednostek gospodarki uspołecznionej oraz organizacji społecznych i zawodowych,
konieczne jest utworzenie samorządu radców prawnych, rozważając wykorzystanie istniejącego samorządu adwokackiego,
uregulowanie sytuacji prawnej radcy wynikającej z umowy o pracę, zarówno radców pracujących w gospodarce jaki i w administracji, oraz jego niezależności,
powinno powstać samorządne sądownictwo dyscyplinarne radców prawnych.
⇒ w latach 1972-73 opracowano „zasady etyki zawodu radcy prawnego i jego postępowania”,
⇒ w 1974 r. prezes PAG opracował projekt ustawy o obsłudze prawnej państwowych i spółdzielczych jednostek organizacyjnych i organizacji społecznych, który przewidywał duże uprawnienia komisji arbitrażowych w powoływaniu RP, co zostało negatywnie przyjęte w środowisku RP, ale było zbieżne z poglądami Rady Legislacyjnej,
⇒ środowisko skłaniało się ku wykorzystaniu istniejącego modelu samorządu adwokackiego; jednocześnie postulowano kategorycznie wydzielenie organizacyjne obsługi prawnej o włączenie jej w system zależności od arbitrażu jako jednego z wielu organów orzekających, powiązanie z resortem sprawiedliwości;
⇒ w 1976 PAG opublikował kolejny projekt ustawy, oparty na projekcie z 1974 r., ale rozbudowany w części dotyczącej reprezentacji zawodowej radców, nadal przewidujący duże uprawnienia arbitrażu.
2. Prace nad projektem ustawy pod koniec lat 70-tych
⇒ środowisko RP postanowiło zwrócić się bezpośrednio do Ministra Sprawiedliwości i Sejmu, z pominięciem PAG, którego rygorystyczne i nieakceptowane przez nikogo stanowisko nie podlegało żadnym zmianom; efektem tego był dezyderat komisji spraw wewnętrznych i wymiaru sprawiedliwości Sejmu skierowany do Prezesa RM, który postulował przyśpieszenie prac nad ustawą i obsłudze prawnej,
⇒ w październiku 1978 roku posłowie odbyli dyskusję nad problemem obsługi prawnej, opierając się na optymistycznej informacji przedłożonej przez PAG, z którą nie zgadzali się posłowie w dyskusji - obecny stan obsługi ocenili oni jako charakteryzujący się brakiem jednolitego kompleksowego unormowania obsługi jgu i organów władzy i administracji, brakiem jednolitych wymogów kwalifikacyjnych, zdezintegrowane środowisko,, obniżony prestiż zawodu i wysnuto następujące postulaty:
przygotowanie kompleksowej ustawy o regulacji obsługi prawnej państwowych jo itp., inicjatywa ustawodawcza ze strony Ministra Sprawiedliwości (nie zaś prezes PAG),
utrzymanie dotychczasowego wymiaru zatrudnienia rp i wykorzystanie zespołów adwokackich do obsługi pjo na terenie deficytu rp,
nadzór nad obsługą powinien sprawować MinSpr,
intensyfikacja doskonalenia zawodowego radców prawnych
⇒ te postulaty miały przełomowe znaczenia - po raz pierwszy władze państwowe miały podobne stanowisko jak środowisko rp, zmniejszenie (jeśli nie zupełne wykluczenie) wpływu PAG;
⇒ w październiku 1979 przygotowano założenia projektu ustawy o obsłudze prawnej, którego główne punkty to:
regulacja dotycząca wszystkich radców - zatrudnionych w jgu, organach władzy i administracji państwowej, organizacjach społ.,
zintegrowane z innymi zawodami przygotowanie do zawodu, pod nadzorem MinSpr,
unowocześnienie obsługi prawnej i rozwinięcie zespołowych form pracy,
formy samorządu zbliżonego do adwokackiego, pod nadzorem sądów woj. i MinSpr - wpływ na merytoryczną pracę, współdziałanie w szkoleniu, postępowanie dyscyplinarne; samorząd powinien działać we wszystkich województwach,
⇒ reakcja PAG - nowy projekt, w niezmienionej niemalże wersji,
⇒ komisja ds. rp NRA zaprezentowała dwa warianty samorządności rp (I - samorząd radcowski w formie izb wojewódzkich i krajowej rady, II - stworzenie wewnątrz izb adwokackich dwóch pionów: adwokatów obsługujących ludność i adwokatów - radców prawnych),
⇒ w październiku 1979 - narada rp w Ministerstwie Sprawiedliwości - konieczna ewolucja zawodu rp z funkcji prostego doradztwa do rzecznika ochrony praworządności, niezależność poglądów i opinii rp, zwiększenie ich samodzielności, udziału w sprawach sądowych i administracyjnych,
⇒ przewidywalna reakcja PAG - ponowny „nowy” projekt ustawy,
⇒ wydarzenia roku 1980 odwracają uwagę władz państwowych od uregulowania statusu rp; korzystny wpływ miało natomiast nowe zakreślenie stosunków władza - społeczeństwo,
⇒ jesienią 1980 r. organizuje się Stowarzyszenie Radców Prawnych w Polsce (z 15 oddziałami terenowymi), powstają organizacje również w ramach „Solidarności” i związki zawodowe.
3. Wzmożenie prac na początku lat 80-tych i uchwalenie ustawy
⇒ w maju 1980 redakcja Gazety Prawnej dała impuls dla rozpoczęcia dyskusji na temat zkresu obsługi prawnej, samorządności itp.,
⇒ powołano zespół przy komisji ds. rp przy NRA, który opracował założenia do projektu ustawy o organizacji obsługi prawnej i samorządzie radców prawnych w PRL - samorząd obejmujący wszystkich radców, zorganizowany w izbach okręgowych, z Radą Naczelną, nadzorowany przez MinSpr; projekt ten został przedłożony MinSpr,
⇒ powstało także kilka innych projektów pochodzących ze środowiska rp, ZPP, które zapoczątkowały szeroką dyskusję,
⇒ projekt opracowali również radcowie zgromadzeni przy GKA, nie różniący się od poprzednich projektów arbitrażu, wzbogacony jedynie o kwestię samorządu rp,
⇒ wszystkie działania były koordynowane przez Stowarzyszenie Radców Prawnych, które doprowadziło do zawarcia trójstronnego porozumienia pomiędzy zespołami rp. arbitrażu, NRA i SRP; opracowano wspólny projekt, który zostaje we wrześniu 1981 skierowany do grupy posłów i złożony prze nich jako poselski projekt ustawy „o zawodzie radcy prawnego”; od tego czasu zaczęły się prace podkomisji zajmującej się projektem,
⇒ projekt określał zasady wykonywania zawodu rp i zasady działania samorządu zawodowego rp (okręgowe izby radców prawnych i krajowa izba radców prawnych),
⇒ projekt był powszechnie akceptowany w środowisku prawniczym, ale swoje zastrzeżenia zgłaszała administracja rządowa, która opracowała projekt konkurencyjny; zarzuty strony rządowej była odrzucane;
⇒ po wielu dyskusjach i zmianach uchwalono ustawę o radcach prawnych w dniu 6 lipca 1982 r. (26 maja uchwalono ustawę o adwokaturze), opublikowano 16 lipca 1982, DZ.U.nr 19.
⇒ Minister Sprawiedliwości powołał zarządzeniem z dnia 18 października 1982 r. Komitet Organizacyjny Samorządu Radców Prawnych.
Nowelizacja ustawy w 1997 roku
Sytuacja dotychczasowa
⇒ przygotowania do zmiany ustawy o radcach prawnych trwały już od roku 1989, w Sejmie - od 1990 roku
⇒ samorząd podnosił cały czas postulat połączenia zawodu radcy prawnego i adwokata, ale jednocześnie pracowano w Sejmie nad projektami nowelizacji ustaw korporacyjnych,
⇒ radcowie od roku 1988 (uchwalenie ustawy o działalności gospodarczej - art.. 24) obsługiwali jgu, które powoli znikały z gospodarki, oraz prowadzili tzw. doraźną obsługę prawną; radcowie mieli dostęp do świadczenia pomocy prawnej wszystkim podmiotom gospodarczym (w tym także osobom fizycznym), wszystkim jednostkom organizacyjnym (osobom prawnym, organom władzy, organizacjom społecznym, politycznym, innym strukturom bez osobowości prawnej), wszystkim osobom fizycznym nie będącym podmiotami gospodarczymi, z wyłączeniem spraw rodzinnych, opiekuńczych i karnych; radca mógł być pełnomocnikiem oskarżyciela posiłkowego i powoda cywilnego, jeżeli są to podmioty gospodarcze i pełnomocnikami pokrzywdzonego - podmiotu gospodarczego,
⇒ formy wykonywania zawodu - w formie umowy o pracę, na podstawie umowy cywilnoprawnej, w kancelarii i w spółce i w formie wolnego zawodu - działalność na własny rachunek, przy czym możliwe było łączenie tych form (z wyjątkiem reprezentowania osób fizycznych nie prowadzących działalności gospodarczej, z 5-letnim okresem przejściowym).
2. Nowelizacja ustawy
⇒ projekty, które zostały uchwalone jako nowelizacja ustawy, zostały wniesione w 1994 r., a uchwalone 22 maja 1997r, weszły w życie 15 września 1997 r.,
⇒ ustawa nie połączyła obu zawodów prawniczych związanych z obsługą prawną, ale dokonała wielu zmian w statusie radcy prawnego, zbliżając ten zawód do zawodu adwokata,
⇒ duże znaczenie dla radców miało zniesienie zasady incompatibilitas, zakazującej wykonywania zawodu z powodu powiązań rodzinnych pomiędzy sędziami, adwokatami i radcami prawnymi) - w wyniku wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 29.01.1999 (stał się ostateczny 5.09.1999).
⇒ szczegóły dot. ustawy - patrz Klatka Zenon, Mamy nową ustawę o zawodzie, Radca Prawny 1997, nr 6 (33), s. 6-15.
⇒ uzupełnieniem ustawy są ZASADY ETYKI RADCY PRAWNEGO uchwalone przez
VI Krajowy Zjazd Radców Prawnych w dniu 6 listopada 1999 r.
1