TAB. B - Biopsychologiczny a socjologiczny kierunek w kryminologii - kierunek biopsychologiczny kieruje się następującymi założeniami: a) decydujący wpływ na zachowanie człowieka wywierają cechy pozwalające traktować go jako odrębne indywiduum, (b) niektóre z tych cech — dziedziczone, wrodzone lub nabyte (np. w wyniku urazu lub choroby) — tworzą podłoże sprzyjające powstawaniu zachowań antyspołecznych (społecznie szkodliwych), (c) można ustalić, jakie cechy wywołują tendencję do zachowań antyspołecznych (albo wręcz przestępnych), czyli możliwe jest wykrycie związku przyczynowego między określoną cechą (zespołem cech) a określonym zachowaniem, (d) ustalenie takiego związku jest równoznaczne z ustaleniem przyczyn przestępczości, co otwiera możliwości skutecznego zapobiegania temu zjawisku. Natomiast kierunek socjologiczny przyjmuje następujące założenia: a) na zachowanie człowieka rozstrzygający wpływ wywierają czynniki społeczne, (b) niekorzystne warunki społeczne generują zachowania przestępne, a nawet mogą ukształtować u jednostki trwałą tendencję do takich zachowań, (c) można ustalić, jakie czynniki społeczne wywołują zachowania przestępne, (d) usunięcie takich czynników lub złagodzenie siły ich oddziaływania pozwala skutecznie zapobiegać przestępczości. Antropologia kryminalna - zarys problematyki - najdonioślejszą teorią antropologiczną była sformułowana przez C. Lombroso teoria „przestępcy z urodzenia”. Nawiązał on do związków między ukształtowaniem twarzy bądź czaszki a właściwościami psychiki. Badania prowadzone na więźniach doprowadziły C.Lombroso do twierdzenia, że niektórzy ludzie wykazują trwałą tendencję do popełniania przestępstw, którą można rozpoznać po cechach budowy ciała. „Przestępca z urodzenia" musiał mieć co najmniej sześć takich cech, występujących najczęściej w obrębie głowy (np. cofnięte czoło, deformacje czaszki, zniekształcenia szczęk, wystające kości policzkowe, specyficzna budowa ucha), ale także polegających na odmiennościach budowy organów wewnętrznych lub płciowych, leworęczności itd. W zależności od konfiguracji takich cech można — zdaniem C.Lombroso — określić, na popełnianie jakich kategorii przestępstw jest nastawiony dany osobnik (przestępstwa przeciwko życiu lub zdrowiu, seksualne, podpalenia itd.). Przestępczość, zdaniem C.Lombroso, jest dziełem nie tylko przestępców z urodzenia, lecz także przestępców nałogowych, z namiętności oraz przypadkowych, jak również tzw. kryminoidów - osoby nieodporne na czynniki zewnętrzne skłaniające do przestępnego zachowania, często są alkoholikami. Cechy somatyczne a zachowania przestępcze - Typowym przykładem są tu poglądy łączące zaburzenia endokrynologiczne z zachowaniem przestępnym mówiące o znaczeniu hormonów dla funkcjonowania ludzkiego organizmu. Zgodnie z tymi koncepcjami procesy biochemiczne mają decydujący albo co najmniej zasadniczy wpływ na społeczne funkcjonowanie człowieka, a zaburzenia tych procesów wywołują zachowania antyspołeczne albo przynajmniej wyzwalają tendencję do takich - w tym i przestępnych — zachowań. Wskazywano tu m.in. na niedobór witamin, nieprawidłowy poziom cukru we krwi (hipoglikemia), reakcje alergiczne na niektóre związki chemiczne, nadmiar lub niedobór określonego hormonu, np. testosteronu (męski hormon płciowy) lub estrogenu (żeński hormon płciowy). Kolejnym związkiem pomiędzy cechami somatycznymi a zachowaniami przestępczymi człowieka była próba wykazania, że przestępcy charakteryzują się obniżonym poziomem inteligencji - zakończyła się ona niepowodzeniem. Nie można jednak przeczyć, iż niski poziom sprawności umysłowej może utrudniać spełnianie wymagań społecznych i na tej drodze przyczyniać się do występowania zachowań przestępnych. Niewątpliwe jest natomiast, że negatywne warunki społeczne mogą pogłębiać warunkowane biopsychiczne trudności przystosowawcze, co sprawia, że w zbiorowościach nieletnich przestępców jednostki o obniżonej inteligencji są nadreprezentowane. Poziom inteligencji mierzony jest tzw. ilorazem inteligencji (IQ), przy czym przyjmuje się, że dolną granicą dla inteligencji w normie jest IQ równy 90. Poniżej tej wartości wyróżnia się ociężałość umysłową (IQ-89-80), ograniczenie umysłowe (debilizm— 79-50), imbecylizm (49-26), idiotyzm (od 25). Spotykane są też dokładniejsze oznaczenia poziomów niedorozwoju umysłowego, a więc np. do 20 IQ - głęboki, 21-35 - znaczny, 36-51 - umiarkowany, 52-67 - lekki, 68-79 - pogranicze niedorozwoju, 80-89 - ociężałość umysłowa. Wyjaśnienie zachowań przestępczych (Eysneck) - swoją teorię oparł na przeciwstawieniu dwóch, warunkowanych biologicznie, typów układu nerwowego, różniących się od siebie przebiegiem procesów pobudzania i hamowania. Typy te prowadziły do wyróżnienia: a) ekstrawertyków — łatwy do pobudzenia, ale też łatwo wygaszający (hamujący) pobudzenie; ekstrawertycy — zgodnie z tą teorią — poszukują stymulacji, są aktywni, impulsywni i często brakuje im rozwagi, są towarzyscy, optymistyczni aż do braku krytycyzmu, spontaniczni, nieopanowani, co prowadzi często do agresji; (b) introwertyków — trudni do pobudzenia, ale też z trudnością wygaszający (hamujący) pobudzenie; introwertycy nie są towarzyscy, są powściągliwi i raczej nieśmiali, systematyczni i sumienni, lecz raczej pesymistyczni oraz skoncentrowani na życiu wewnętrznym. Wrodzone właściwości systemu nerwowego powodują, że u ekstrawertyków proces warunkowania jest trudniejszy i wymaga większych „nakładów" niż u introwertyków, a zatem ekstrawertyków trudniej jest zsocjalizować. W procesie socjalizacji, pojmowanym jako proces warunkowania, istotną rolę odgrywa jednak jeszcze dodatkowy czynnik, również mający podłoże biologiczne, określony przez Eysencka jako „neurotyzm" (wrażliwość emocjonalna). Niski neurotyzm oznacza zrównoważenie emocjonalne, odporność na stres, reakcje adekwatne do bodźca, a wysoki — przeciwieństwo tych cech. Osoby cechujące się wysokim stopniem ekstrawertyzmu i neurotyzmu będą najtrudniej utrwalać odruchy pozwalające im na unikanie zachowań antyspołecznych, w tym przestępnych. Eysenck traktuje utrwalanie takich społecznie pożądanych odruchów jako kształtowanie „sumienia". Powstawać ma ono jako wynik oddziaływań społecznych, które powodują, że bodziec w postaci możliwości złamania normy wywołuje reakcję lękową, a więc powstrzymującą przed takim zachowaniem. Psychopatia a przestępczość - Najczęściej psychopatia jest pojmowana jako nieprawidłowe ukształtowanie osobowości. Elementem stale powtarzającym się w psychopatii jest niezdolność do trwałych związków uczuciowych (upośledzenie sfery uczuciowości wyższej) oraz związana z tym przewaga sfery popędowo-emocjonalnej nad wyższymi poziomami regulacji i zachowania (zubożenie struktur poznawczych). Stąd w zachowaniach psychopatów często pojawiają się zachowania impulsywne (zawodzą mechanizmy regulacyjne zachowania, pozwalające uwzględniać wymagania społeczne), lecz nie musi temu towarzyszyć obniżenie inteligencji, co pozwala niektórym psychopatom na kalkulację opłacalności określonego postępowania. Jeżeli do psychopatów nie zaliczać osób z uszkodzeniami OUN, to traktować ich należy jako osoby o nieprawidłowo ukształtowanej psychice w następstwie negatywnych doświadczeń społecznych. Psychopatie trzeba traktować jako zjawisko z pogranicza choroby psychicznej, które niekiedy może mieć wpływ na ocenę poczytalności (zdolność do ponoszenia odpowiedzialności) sprawcy przestępstwa. Teorie strukturalne w kryminologii - [R. Merton] - teoria ta głosi że ludzie uplasowani w różnych miejscach lub też na różnych „poziomach" struktury społecznej mają odmienne możliwości działania. Im ktoś zatem ma korzystniejszą sytuację społeczną, a inaczej mówiąc — im szersze możliwości działania ma do dyspozycji jednostka, tym łatwiej jej osiągnąć społecznie cenione cele i uzyskać odpowiedni stopień prestiżu. Ponieważ zaś zakres działania jednostki zależy od miejsca zajmowanego przez nią w strukturze społecznej, jednostki zajmujące w niej korzystniejsze miejsca mają też lepsze możliwości osiągania owych celów. Taka sytuacja prowadzi do pojawienia się problemu przystosowania się jednostki do stawianych przez otoczenie wymagań. Merton wymienił pięć następujących sposobów przystosowania: a) konformizm (conformity) - występuje wówczas, gdy jednostka zinternalizowała co najmniej niektóre kulturowo określone cele i środki, a ponadto ma dostęp do społecznie akceptowanych sposobów osiągania tych celów i potrafi je skutecznie wykorzystać; (b) innowacja (innouation) — zachodzi wówczas, gdy jednostka silnie zinternalizowała co najmniej niektóre cele, lecz w niewystarczającym stopniu uwewnętrzniła niezbędność sięgania wyłącznie po kulturowo dopuszczone środki; w takiej sytuacji jednostka wykazywać będzie skłonność do podejmowania innych działań, zdatnych do realizowania zinternalizowanych celów, np. popełniać przestępstwa, zachowywać się w sposób uznawany za niemoralny (c) rytualizm (ritualism) — pojawia się przy odrzuceniu przekonania o potrzebie osiągania celów wyznaczonych przez kulturę (co wynika ze zbyt słabej internalizacji tych celów), przy jednoczesnej silnej internalizacji społecznie aprobowanych sposobów dochodzenia do tych celów; jednostka redukuje wówczas aspiracje osiągnięcia wysoko cenionego sukcesu albo nawet z niego rezygnuje, a zadowala się ścisłym przestrzeganiem uznawanych norm postępowania, upatrując w tym nierzadko powód do satysfakcji, za przykład zaś tego typu przystosowania mogą służyć „idealny urzędnik", „nienaganny motorniczy" itp. (d) wycofanie (retreatism) — pojawia się wtedy, gdy co najmniej niektóre cele jak i wiodące do tych właśnie celów środki zostały silnie zinternalizowane, lecz środki te zawiodły lub są nieosiągalne, co powoduje niemożność (subiektywną) osiągnięcia zinternalizowanych celów; wówczas jednostka wykazuje tendencję do poniechania wysiłku związanego z osiąganiem celów społecznie akceptowanych i podejmuje działalność „zastępczą", z reguły ocenianą negatywnie, np. włóczęgostwo, nadużywanie alkoholu, narkotyzowanie się itd. (e) bunt (rebellion) — pojawia się przy odrzuceniu tak kulturowo określonych celów, jak i norm wyznaczających sposoby i środki ich osiągania, przy jednoczesnym podjęciu próby określenia nowych celów i odmiennych norm; do buntu dochodzi wg Mertona, gdy istniejący system zinstytucjonalizowanych celów i środków postrzegany jest jako przeszkoda w dochodzeniu do celów nie mieszczących się w tym systemie, a uznawanych za warte osiągania. W tych warstwach, w których podkreślanie ważności środków jest słabsze niż podkreślanie ważności celów, szansa wystąpienia zachowań innowacyjnych jest największa. Tym wyjaśnia on zwiększone nasilenie przestępczości w niższych warstwach społecznych, w których ma występować silna internalizacja celów (kryteriów sukcesu), przy niewystarczającym zaakcentowaniu ważności sięgania po społecznie dopuszczalne środki osiągania tych celów. Teoria zróżnicowania kulturowego - [A. Cohen] - Albert Cohen przedstawiając teorię „przestępczej podkultury" przyjął, że warstwą dominującą w społeczeństwie amerykańskim jest tzw. warstwa średnia, która narzuca swoje standardy zachowania i miary sukcesu warstwie niższej. Cohen wymienia cechy, które w hierarchii wartości warstwy średniej są wysoko cenione, a posiadanie ich warunkuje osiągnięcie wyższego statusu społecznego: a) ambicja (ambition), czyli wysoki poziom aspiracji, dążenia do „stania się kimś", co wymaga nastawienia na realizację odległych celów; rodzice powinni starać się wykształcić u dzieci tę cechę, gdyż nie jest ona wrodzona. (b) osobista odpowiedzialność (indwidual responsibility) — jest podstawą etyki warstwy średniej, która wymaga polegania wyłącznie na sobie, a wspomagania innych tylko wtedy, gdy nie koliduje to z osiąganiem własnych celów. Zadaniem rodziców nie jest zapewnienie dzieciom trwałej pozycji życiowej, lecz przygotowanie ich do współzawodnictwa z innymi (c) szacunek dla osiągnięć (high evaluation on the achievements), które traktowane są jako miernik zdolności
i umiejętności; najwyżej cenione są osiągnięcia w zakresie wyższego wykształcenia (academic achievement) oraz rokujące sukcesy gospodarcze lub zawodowe. (d) świecki ascetyzm (wordly asceticism} — polegający na gotowości i zdolności do odparcia pokusy natychmiastowego zaspokojenia swych życzeń i pragnień w imię osiągania odległych celów. (e) racjonalność (rationality) — polegająca na zdolności przewidywania i planowania wydarzeń, na właściwym gospodarowaniu czasem i posiadanymi środkami; stąd odrzucenie zdawania się na grę przypadków oraz podejrzliwość wobec gier hazardowych. (f) dbałość o wygląd i maniery (cuitwation of manners, courtesy and personability) - wyrażająca się w przestrzeganiu przyjętych konwencji w ubiorze i zachowaniu, co jest warunkiem sukcesu, podobnie jak umiejętność wpływania na ludzi, zyskiwania przyjaciół i nieprzysparzania sobie wrogów. Aby posiąść takie cechy, wymagane jest uzbrojenie się w cierpliwość i opanowanie, a także zdolność tłumienia spontanicznych zachowań. (g) eliminacja agresji fizycznej i przemocy (control of physical agression and yiolence) — bez tego ani konkurowanie, ani dobre układy z wieloma ludźmi nie byłyby możliwe, a zdolności intelektualne i techniczne trudniej byłoby spożytkować. (h) rozsądny („całościowy") wypoczynek („wholesome" recreation) —w trakcie którego nie marnuje się czasu, lecz „konstruktywnie" wykorzystuje się czas poprzez zabawę czy też zajęcie (np. hobby) pozwalające ćwiczyć umiejętności, zdobywać wiedzę lub rozwijać zainteresowania. (i) szacunek dla własności (respect for property), który nie oznacza ani pożądania dóbr materialnych, ani po prostu „uczciwości", lecz polega na docenianiu ważności prawa własności. Przejawia się on w uznaniu prawa do swobodnego decydowania o swojej własności, nawet wbrew interesom członków grup pierwotnych, np. rodziny, a także niedopuszczalności użycia cudzej rzeczy bez zgody właściciela. Młodzież z warstwy niższej ma zatem istotne problemy przystosowawcze, co prowadzi do odrzucenia norm i wartości klasy średniej i wytworzenia norm i wartości zastępczych, pozwalających uzyskać zaspokojenie potrzeby społecznego uznania i akceptacji w sposób odmienny od wskazywanego przez warstwę średnią. Według Cohena: „Zachowanie przestępcy jest prawidłowe z punktu widzenia standardów jego subkultury, a dokładniej - ponieważ jest sprzeczne z normami przyjętymi w szerszej kulturze". [W. Miller] - Jego zdaniem, niezdolność do spełnienia wymagań narzucanych przez warstwę średnią to zbyt mało, aby doszło do wytworzenia odrębnej, „negatywistycznej" subkultury grupowej, gdyż do wytworzenia trwałej subkultury potrzebne jest działanie czynników „pozytywnych", a nie tylko negatywnych (odrzucenie wymagań warstwy średniej). Według Millera, warstwa niższa wytworzyła w toku swojej, sięgającej w odległą przeszłość historii specyficzną subkulturę, przeciwstawną do kultury innych warstw. Subkulturę tę tworzy sieć norm wywodzących się z „punktów skupienia". Miller wymienił następujące „punkty skupienia": a) trudności (trouble) — ma to być dominująca cecha tej kultury, przy czym deklarowana chęć niepopadania w trudne sytuacje nie oznacza dążenia do zachowania zgodnego z prawem, lecz jedynie uchylenie się od ujemnych następstw działania, które przysparza kłopotów. Stąd „wpadanie w trudności", zwłaszcza w konflikty
z prawem, nie zawsze jest potępiane, a umiejętność radzenia sobie w trudnych sytuacjach, „wywinięcia się" z kłopotów, jest wysoko ceniona. (b) twardość (toughness) — należy wykazać się specyficznie pojmowaną „męskością" (brak skrupułów, nie okazywanie sentymentów), a także odwagą, sprawnością fizyczną i odpornością psychiczną. Łączy się z tym brak zainteresowania dla spraw intelektualnych, a nawet lekceważenie i negatywny stosunek wobec sztuki, literatury itd. (c) cwaniactwo (smartness} — jest to wyraz sprawności umysłowej, polegającej na — z jednej strony — umiejętności „podejścia" czy nawet oszukania innych, z drugiej zaś — na niedopuszczeniu do stania się ofiarą takich manipulacji. W oparciu o nią wyróżnia się „przygłupów" padających łupem „spryciarzy", którzy zbierają owoce swojej zręczności, a nie muszą ciężko pracować. (d) podniecenie (excitement) — chodzi tu o szukanie „flirtu z niebezpieczeństwem", przybierające postać zachowań, w których główną rolę odgrywają alkohol, muzyka i przygody seksualne. Poszukiwanie napięcia i podniecenia przeplata się z okresami pasywności i wyczekiwania, przeważnie na następny weekend i „pójście w miasto". (e) los (fate) - cecha ta wyraża się w przekonaniu o rozstrzygającym znaczeniu szczęścia dla powodzenia przedsięwziętych działań. „Mieć szczęście" - „mieć pecha", to dwa bieguny ludzkiego losu, które są udziałem człowieka, lecz nic zależą - albo w niewielkim stopniu — od jego wysiłków. (f) niezależność {autonomy') — wyraża się w silnym podkreślaniu sprzeciwu wobec zewnętrznej kontroli i ulegania autorytetom. Jednak, zdaniem Millera, zachodzi tu rażący rozdźwięk między tym, co się oficjalnie głosi (np. „nikt nie będzie mną komenderować"), a tym, co jest w istocie ukrytym, choć nie zawsze uświadomionym, życzeniem. „Pozostawać pod kontrolą" znaczy w tej kulturze to samo co „być przedmiotem troski" i powoduje, że członkowie warstwy niższej często wchodzą z własnej woli w układ podporządkowania, czy to w sformalizowanych instytucjach społecznych, takich np. jak wojsko, szpitale, a nawet zakłady karne, czy to we własnej rodzinie. Charakterystyczną cechą struktury niskich warstw społecznych jest wg Millera tworzenie się w nich podziałów według kryterium płci. W rodzinach dominują kobiety, co nie tworzy dla chłopców wzorców identyfikacyjnych, a zatem łączą się oni w grupy, co pozwala im zaspokoić potrzeby nie zaspokajane przez rodzinę. Zatem potrzeba przynależności do grupy i walka w niej o wysoką pozycję (status) wyzwalają zachowania dewiacyjne, nierzadko - kryminalne. [Cloward i Ohiin] - wskazywali na grupowanie się nieletnich w zbiorowości o odmiennych cechach, tj. przestępcze (criminal gangs), konfliktowe (conflict gangs} i wycofania (retreatism gangs). Zbiorowości będące nośnikami subkultury przestępczej powstawać mają wówczas, gdy nieletni żyją w środowisku społecznym „nasyconym" dorosłymi kryminalistami, pod których kontrolą pozostają i mogą się od nich nauczyć wykonywania ról społecznych, tak „przestępczych", jak i konwencjonalnych. Zbiorowości konfliktowe mają się formować natomiast w środowiskach zdezorganizowanych, w których nieletni nie stykają się ze stabilnym systemem ról społecznych, czy to konwencjonalnych, czy to przestępczych. Środowiska te charakteryzuje duża ruchliwość, pionowa i pozioma, oraz zmienny skład ludnościowy, co dodatkowo osłabia i tak niewystarczającą kontrolę społeczną nad nieletnimi. Ten stan chaosu prowadzi więc często do powstawania zbiorowości rozwiązujących swoje problemy w sposób równie chaotyczny, a więc konfliktowy — polegający na stosowaniu przemocy wewnątrz grupy i wobec innych grup. Ponieważ ten sposób uzyskiwania statusu nie jest aprobowany przez dorosłych, dla których przemoc i agresja mają czysto instrumentalny charakter, młodzież z grup konfliktowych po przekroczeniu granicy wieku dojrzałego musi dołączyć do zbiorowości konformistycznych albo przestępczych, względnie do subkultury wycofania. Ta ostatnia powstaje bowiem wówczas, gdy nieletni (także młodzi dorośli) nie zdołali zaspokoić aspiracji (odnieść sukcesu) przy pomocy środków legalnych lub nielegalnych, a mają dostęp do narkotyków. Teoria zróżnicowania powiązań Sutherlanda - starał się opisać mechanizm wyboru określonego zachowania. Teoria ta obejmuje następujących dziewięć stwierdzeń: 1) „Zachowanie przestępne jest wyuczone", nie jest więc wrodzone, lecz wymaga — jak każda działalność — stosownego wyszkolenia. (2) „Zachowanie przestępne zostaje wyuczone w interakcjach z innymi osobami w procesie komunikowania się", który jest głównie werbalny, ale może też przebiegać przy pomocy gestykulacji. (3) „Zasadnicza część uczenia się przestępnego zachowania dokonuje się w grupach o bliskich osobistych powiązaniach", czyli w grupach pierwotnych co oznacza, że środki masowego przekazu odgrywają stosunkowo nieznaczną rolę w genezie przestępnego zachowania. (4) „Gdy zachowanie przestępne jest wyuczone, to uczenie obejmuje: a) techniki popełniania przestępstw, które są niekiedy bardzo skomplikowane, a niekiedy bardzo proste, b) specyficzne ukierunkowanie motywów, dążeń, racjonalizacji i postaw". (5) „Specyficzne ukierunkowanie motywów i dążeń jest wyuczone w powiązaniu z określeniem norm prawnych jako wiążących bądź niewiążących co łączy się z przebywaniem wśród osób, które traktują normy prawne jako wymagające przestrzegania, albo osób dopuszczających naruszanie takich norm. (6) [podstawowa teza] „Jednostka staje się przestępcą wskutek nadwyżki definicji sprzyjających naruszaniu przepisów prawa nad definicjami nie sprzyjającymi naruszaniu przepisów prawa", w czym wyraża się zasada zróżnicowanych powiązań; ludzie zachowują się w sposób przestępny wskutek zetknięcia się z kryminalnymi wzorcami zachowań oraz odcięcia od wzorców zachowań antykryminalnych. (7) „Zróżnicowane powiązania mogą się różnić częstotliwością, trwałością, pierwotnością i intensywnością", ponieważ czynniki te mogą wpływać na pojawianie się zachowań przestępnych bądź nieprzestępnych; „częstotliwość" i „trwałość" stykania się z wzorcami przestępnymi mają oczywiste znaczenie dla wywoływania zachowań przestępnych, natomiast waga „pierwotności" wynika z siły oddziaływania określonych wzorców we wczesnym dzieciństwie, gdyż wyuczone wówczas motywy, postawy itd. mogą być bardzo trwałe; „intensywność" zaś łączy się z prestiżem źródła, z którego pochodzą wzorce zachowania (kryminalnego albo antykryminalnego) oraz z emocjonalną reakcją związaną z tym źródłem. W tezie tej wskazano czynniki wpływające na pojawianie się preferencji do zachowań pro- i antyprawnych. (8) „W procesie uczenia się zachowań przestępnych poprzez powiązania z kryminalnymi i antykryminalnymi wzorcami występują te wszystkie mechanizmy, które występują przy każdym uczeniu się", a więc nie chodzi tu tylko o uczenie się przez naśladownictwo. (9) „Ponieważ zachowanie przestępne jest wyrazem ogólnych potrzeb i wartości, nie można go wyjaśniać, odwołując się do tych potrzeb i wartości, gdyż zachowanie nieprzestępne jest wyrazem tych samych potrzeb i wartości" — przecież zarówno złodzieje kradną, jak i uczciwi robotnicy pracują dla zdobycia pieniędzy. Człowiek w tym ujęciu podobny jest do worka, do którego wkłada się różne elementy „złego" i „dobrego" i który zachowuje się „źle" albo „dobrze" w zależności od tego, które z tych elementów przeważają („uzyskują nadwyżkę"). Jeżeli natomiast uznać, że człowiek sam kształtuje swoje zachowanie, jest „aktywny", a nie tylko „reaktywny", to nie wiadomo, czemu ma służyć owa „nadwyżka". Omawiana nadwyżka nie jest więc ani wystarczającym, ani koniecznym warunkiem popełnienia przestępstwa. Teoria neutralizacji Sykesa i Matzy - zajmuje się ona stosowaniem argumentacji służących usprawiedliwianiu zachowań przestępnych, a argumentacje takie trzeba przyswoić sobie i nauczyć się nimi posługiwać. Autorzy ci zakwestionowali pogląd o tworzeniu się subkultur przestępnych jako głównej przyczynie zachowań kryminalnych, gdyż — ich zdaniem — istnienie takiego zarzewia przestępczości wymagałoby odrzucenia wartości i norm ogólnie przyjętych w społeczeństwie. Uważają oni, że młodzież popełniająca przestępstwa internalizuje w procesie socjalizacji poprawny system wartości i norm, lecz wynajduje sposoby usprawiedliwiania postępowania niezgodnego z tym systemem. Działający nie przeczy zatem temu, że jego czyn jest w zasadzie naganny, ale wskazuje na okoliczności, które w tej wyjątkowej sytuacji pozwalają mu na ekskulpację, a dokładniej - na „zneutralizowanie" (wyłączenie działania) zinternalizowanej normy. Sykes i Matza opisali następujące „techniki neutralizacji": 1) zaprzeczenie odpowiedzialności (the denial of responsability) — sprawca odwołuje się do niezawinionego przez siebie zbiegu okoliczności lub określa się jako człowiek „wepchnięty" w sytuację nie dającą mu szans innego zachowania, (2) zaprzeczenie bezprawia (the denial of injury) — sprawca uważa, że jego działanie bądź nie wyrządziło nikomu krzywdy lub tylko nieistotną, bądź jest sprawą między nim a poszkodowanym i nikogo nie powinno to obchodzić, (3) zaprzeczenie (odrzucenie) ofiary (the denial of the victim) — sprawca jest przekonany, że ofiara jego działania zasłużyła sobie na takie potraktowanie, np. lichwiarz. Kryminalista może przybierać pozę Robin Hooda, jako tego, kto urzeczywistnia sprawiedliwość, nie przejmując się ustawami. (4) potępienie potępiających (the condemnation of the condemners) - sprawca usprawiedliwia się tym, że inni, a zwłaszcza ci, którzy go ścigają, postępują tak samo albo nawet gorzej, np. policja jest przekupna i brutalna, rodzice wyżywają się na swoich dzieciach itd. (5) powołanie się na wyższe racje (the appeal to higher loyalty) — sprawca powołuje się na kolizję wartości wymagającą poświęcenia dobra — jego zdaniem — niższej wartości, np. pobił w obronie przyjaciela, ukradł dla zapewnienia lepszego bytu rodzinie itd. Katalog ten można poszerzyć o techniki neutralizacji specyficzne dla przestępczości gospodarczej. Najbardziej z nich rozpowszechnioną można określić jako „bezsensowność prawa". Zgodnie z tą techniką — prawo krępujące przedsiębiorczość jest zbędne lub niesprawiedliwe, jest wyrazem uprzedzeń i biurokratycznej ignorancji organów państwa, krępujących możliwości gospodarczego rozwoju. Technikę neutralizacji, którą można opatrzyć nazwą „odebranie należnego", również trzeba zaliczyć do technik specyficznych dla przestępczości gospodarczej. Polega ona na uznaniu, iż zasłużyło się na coś więcej niż się otrzymuje za swoją pracę, że nielegalnie uzyskane pieniądze są w istocie należną rekompensatą za rzetelny wysiłek. Wspólną cechą wszystkich technik neutralizacji jest dokonanie pojęciowej manipulacji odbierającej w oczach sprawcy możliwość obciążenia go - skądinąd negatywnym - zachowaniem. Koncepcja przestępczości E. Durkheima - twierdził, że przestępczość jest zjawiskiem normalnym, które występowało, występuje i będzie występować w każdym społeczeństwie. Powody tego sta-nu są, jego zdaniem, dwa: A. Zachowanie łamiące normy społeczne jest czynnikiem dynamizującym społeczeństwo, nie pozwalającym mu trwać w bezruchu, a zmusza je do nieustannej rewizji swego stosunku do własnych wytworów kulturowych (norm, wartości, systemów, poglądów itd.), dostarczając przy tym kryteiów ocen (ocenić, co jest „dobre", można dopiero wtedy, gdy widzi się, co jest „złe"). Gdyby więc nawet stworzyć „społeczeństwo aniołów", w którym nie popełniano by przestępstw, to ludzie i tak wynajdą zachowania ich zdaniem godne potępienia, czyli wykreują przestępczość. B. Człowiek ze swej natury jest egoistyczny i nie ma żadnych biologicznie warunkowanych hamulców powstrzymujących przed krzywdzeniem innych ludzi. Społeczeństwo musi więc wytwarzać środki zdolne do powstrzymywania ludzi przed popełnianiem przestępstw, aby utrzymać nasilenie przestępczości we właściwych granicach. Właściwie postawiony problem, zdaniem Durkheima, sprowadza się do pytania: dlaczego ludzie nie popełniają przestępstw (co ich przed tym powstrzymuje) i kiedy czynniki powstrzymujące ich przed takim działaniem stają się nieskuteczne? Odpowiadając na te pytania, Durkheim odwołuje się do więzi społecznej. Więź społeczna jest więc tym, co pozwala społeczeństwu na kontrolowanie zachowania jednostek, przy czym kontrola ta polega głównie na przekonywaniu i na autorytecie instytucji wytworzonych przez społeczeństwo. Stan ładu społecznego, powszechnego poszanowania dla reguł społecznego współdziałania, to stan nomii. Jego przeciwieństwem jest anomia, występująca przede wszystkim w okresach wstrząsów lub gwałtownych zmian społecznych. Uznawane dotąd zasady tracą wówczas swój autorytet, następuje dezorientacja co do tego, czym się należy kierować, wobec czego do głosu dochodzą „naturalne" ludzkie skłonności. Anomię pojmować zatem należy jako stan braku jednoznacznych określeń, co jest dopuszczalne, a co zakazane (braku stabilnych, respektowanych norm).