plik


ÿþDOKUMENT POUFNY  NIE DO DYSTRYBUCJI DOKUMENT POUFNY  NIE DO DYSTRYBUCJI {2009} Ocena, Diagnoza Zaburzenia przewodu pokarmowego i Leczenie SchorzeD Przewodu u pacjentów ze stwierdzonym Pokarmowego u Osób z spektrum autyzmu (ASD) Zaburzeniami ze Spektrum Autyzmu. Podsumowanie Raportu Konsensusu Wprowadzenie do Raportu Konsensusu przygotowane przez WspóBprzewodniczcych Panelu Wiele dzieci dotknitych autyzmem (ASD) cierpi z powodu niebezpiecznych luk w diagnostyce medycznej i leczeniu. Osoby dotknite autyzmem czsto nie otrzymuj wystarczajcej opieki medycznej powizanej z problemami zdrowotnymi  jest to spowodowane przede wszystkim brakiem jednolitych standardów i wiarygodnych kryteriów diagnostycznych oraz procedur leczniczych. W rezultacie, powstaje nieakceptowana i potencjalnie bardzo niebezpieczna luka w opiece zdrowotnej nad pacjentami z autyzmem. Wikszo[ dzieci autystycznych z chorobami przewodu pokarmowego kierowana jest do psychiatrów i terapeutów. Dzieje si tak dlatego, |e autyzm jest zbiorem ró|nego rodzaju objawów, do których nale| tak|e zaparcia, ból trzewny, zachowania agresywne etc, które historycznie postrzegane byBy jako problemy natury behawioralnej. Brak wBa[ciwej OCENY i DIAGNOZY prowadzi do bezpowrotnej i tragicznej utraty mo|liwo[ci leczenia. W rezultacie, dBugotrwaBe problemy |oBdkowo-jelitowe mog przeksztaBci si w chroniczny stan chorobowy, trwajcy przez reszt |ycia. Dysfunkcje przewodu pokarmowego s bardzo czste w[ród dzieci, a ryzyko ich wystpienia jest nawet wiksze w[ród pacjentów z ASD ni| w grupie dzieci rozwijajcych si w sposób typowy. Ponadto, wikszo[ dzieci z ASD, w przeciwieDstwie do ich prawidBowo rozwijajcych si rówie[ników, nie potrafi przekaza swoim opiekunom faktu, |e cierpi z powodu bólu brzucha lub dyskomfortu wywoBanego dysfunkcj jelit. Ogólnym celem Gastroenterologicznej Konferencji Konsensusowej jest poprawa opieki zdrowotnej w zakresie zaburzeD przewodu pokarmowego u pacjentów z ASD i zachowaD wynikajcych z zaburzeD |oBdkowo-jelitowych, które mog si nasila. Na podstawie przegldu literatury medycznej, wielodyscyplinarny panel specjalistów ustaliB konsensus w sprawie zaleceD diagnostycznych oraz postpowania w przypadkach chorób przewodu pokarmowego w tej grupie pacjentów. Eksperci sformuBowali w drodze konsensusu opini, |e osoby dotknite autyzmem zasBuguj na takie same standardy szeroko zakrojonej opieki zdrowotnej, zarówno w diagnostyce, jak i leczeniu problemów |oBdkowo jelitowych, jakie stosuje si w grupie pacjentów bez ASD. Zwiadczeniodawcy usBug zdrowotnych powinni by [wiadomi, |e zaburzenia zachowania u pacjentów z ASD mog by pierwszym lub nawet jedynym objawem problemów natury medycznej, le|cych u ich podBo|a, w tym niektórych zaburzeD |oBdkowo-jelitowych. W tej grupie pacjentów najkorzystniejsz interwencj jest zintegrowana opieka medyczna i terapeutyczna. OZWIADCZENIA KONSENSUSU Z uwagi na ogólny brak badaD klinicznych o wysokiej jako[ci, w chwili obecnej nie mo|na ustali zaleceD opartych na dowodach (EBM). Jednak, czBonkowie panelu doszli do porozumienia, co do kilku stwierdzeD, opartych na opinii ekspertów i sformuBowanych na podstawie przegldu aktualnych dowodów naukowych. OZWIADCZENIE GAÓWNE (OZWIADCZENIE 1); Osoby z autyzmem, u których wystpuj objawy |oBdkowo-jelitowe, maj prawo do równie dogBbnej oceny, jaka zostaBaby przedsiwzita wobec osób bez ASD, które wykazuj takie same objawy lub oznaki. Nale|y opracowa oparte na faktach algorytmy oceny bólu trzewnego, zapar, chronicznych biegunek i refluksu |oBdkowo-jelitowego. Osoby z autyzmem zasBuguj na tak samo dogBbn diagnostyk objawów |oBdkowo-jelitowych jaka zostaBaby zastosowana u innych pacjentów. Nie ma obecnie jednoznacznych dowodów na patogenne mechanizmy, które byByby specyficzne wyBcznie dla chorób ze spektrum autyzmu, i które wymagaByby oddzielnego podej[cia diagnostycznego. Wytyczne odno[nie oceny powszechnie wystpujcych problemów |oBdkowo-jelitowych zostaBy opracowane przez stowarzyszenia medyczne, centra medyczne oraz o[rodki [wiadczenia usBug medycznych [9-12]. Jest bardzo niewiele opublikowanych dokumentów (lub nie ma ich wcale), które odwoBuj si do modyfikowania oceny diagnostycznej wobec osób z niepeBnosprawno[ci, np. z zaburzeniami mowy. Potrzebna jest oparta na faktach podstawa do wydania wytycznych odno[nie oceny i leczenia, lecz dopóki nie zostan przeprowadzone odpowiednie badania, wytyczne musz by oparte na opinii ekspertów. OZWIADCZENIE 2: Problemy |oBdkowo jelitowe, które powszechnie zgBaszane s osób rozwijajcych si w sposób typowy, dotycz tak|e osób autystycznych. U osób z ASD, problemy gastroenterologiczne mog mie przebieg typowy lub nietypowy, jako objawy niegastroenterologiczne, w tym zmiany zachowania oraz Zaparcia - mimowolne problemy z zachowaniem. Nasilenie objawów mo|e by bardzo ró|ne zarówno "zabrudzenia kaBem" u pacjentów z ASD jak i u innych pacjentów. u dzieci, które zwykle ju| potrafi korzysta z toalety. Najbardziej powszechnymi objawami i oznakami zgBaszanymi u osób z ASD s chroniczne zaparcia, ból trzewny z biegunk lub bez oraz przeBadowanie jelit masami Disacharydaza - typ kaBowymi jako konsekwencja zaparcia. Inne nieprawidBowo[ci opisane u osób hydrolazy glikozydowej, autystycznych dotyczyBy refluksu |oBdkowo-przeBykowego (GERD), wzd jamy enzym rozkBadajcy brzusznej oraz niedoborów disacharydaz (enzymów trawicych dwucukry), jak równie| disacharydy do zmian patologicznych takich jak zapalenie przewodu pokarmowego i nieprawidBowo[ci monosacharydów ukBadu nerwowego w obrbie jelit. Zaburzenia zwizane z przewodem pokarmowym mog przybiera form problemów Zapalenie przeByku niezwizanych z przewodem pokarmowym. U 52% dzieci z ASD, które miaBy problemy gastroenterologiczne zgBaszano zaburzenia snu oraz budzenie nocne (vs. 7%, p<.001) [13]. Dzieci autystyczne, które miaBy refluksowe zapalenie przeByku wykazywaBy o wiele czstsze napady nieuzasadnionej dra|liwo[ci (43%) ni| te, które go nie miaBy (13%)[13]. Ocena diagnostyczna potencjalnych problemów |oBdkowo-jelitowych mo|e zmienia si w zale|no[ci od rodzaju problemu (Tabela 3). Nietolerancja laktozy, powszechna w populacji ogólnej, jest te| powszechna u osób z autyzmem. W celu postawienia jasnej diagnozy w odpowiednim kontek[cie klinicznym mo|na rozwa|y podjcie empirycznej próby wprowadzenia suplementacji laktaz lub te| zastosowania ograniczeD dietetycznych jeszcze przed skierowaniem dziecka do specjalisty gastroenterologa. OZWIADCZENIE 3: Czsto[ wystpowania nieprawidBowo[ci |oBdkowo-jelitowych w autyzmie nie jest do koDca zrozumiana. ZgBaszana czsto[ objawów |oBdkowo-jelitowych u dzieci z ASD mie[ciBa si w zakresie od 9-70% lub wicej (Tabela 4) [13, 16-25]. Prospektywne raporty opisowe z klinik zajmujcych si autyzmem opisywaBy znaczce symptomy |oBdkowo-jelitowe u przynajmniej 70% pacjentów [22]. Dane te mog odzwierciedla fakt, |e do takich klinik kierowane s wBa[nie chore dzieci (ang. refferal bias).Natomiast wtórna analiza bazy danych pochodzcych z Wielkiej Brytanii wykazaBa, |e w okresie zdiagnozowania autyzmu, wystpowanie objawów |oBdkowo-jelitowych u dzieci autystycznych byBo takie same jak u dzieci rozwijajcych si w sposób typowy (9%) [16]. Tabela 3. Ocena diagnostyczna objawów |oBdkowo-jelitowych i zaburzeD u osób autystycznych Mo|liwe powizane objawy Oceny diagnostyczne do Objawy Definicja |oBdkowo-jelitowe rozwa|enia Zaburzenia snu Refluks przeBykowo-jelitowy ZgBoszenie rodzica/ opiekuna 1. Badanie diagnostyczne (GERD) z inhibitorem pompy proteinowej 2. Badanie pH, gastroskopia Zachowanie zwizane Zatwardzenie, GERD, ZgBoszenie rodzica/ opiekuna 1. Zdjcie rentgenowskie jamy z samookaleczaniem, zapalenie |oBdka, brzusznej napady zBo[ci, agresja, zapalenie jelita 2. Badanie diagnostyczne zachowanie opozycyjne z inhibitorem pompy protonowej lub PEG 3350 3. Badanie pH, gastroskopia, kolonoskopia PrzewlekBa biegunka NieprawidBowe wchBanianie, Wystpowanie 3 lub wicej 1. Badanie kaBu na obecno[ krwi niestrawno[ luznych stolców dziennie przez ukrytej, enteropatogenów, ponad 2 tygodnie jaj/paso|ytów (Giardia lub Cryptosporidium) lub Clostridum difficile 2. Rozwa|y PEG 3350, je[li zachodzi prawdopodobieDstwo nietrzymania stolca zwizanego z zaparciem 3. Test oddechowy na nietolerancj laktozy (lub pomiar specyficznej aktywno[ci dla laktazy), gastroskopia, kolonoskopia Pr|enie si w celu oddania Zatwardzenie Wystpowanie 2 lub mniej 1. Zdjcie rentgenowskie jamy stolca, twarde lub rzadko twardych stolców na tydzieD brzusznej w poszukiwaniu wystpujce stolce (Bristolska skala uformowania miejsc odkBadania si zbitych stolców) mas stolcowych w jelitach 2. Badanie diagnostyczne z PEG 3350 Zauwa|alny dyskomfort Zatwardzenie, GERD, 1. Badanie diagnostyczne w okolicach brzucha: zapalenie jelita, nieprawidBowe z inhibitorem pompy przyciskanie brzucha, pBacz wchBanianie, niestrawno[ protonowej lub PEG 3350 podczas trzymania si za 2. Zdjcie rentgenowskie jamy brzuch, problematyczne brzusznej zachowania zwizane z 3. Test oddechowy na posiBkami nietolerancj laktozy (lub pomiar specyficznej aktywno[ci dla laktazy) 4. Badanie pH, gastroskopia, kolonoskopia Wzdcia i/lub wiatry Zatwardzenie, nietolerancja 1. Badanie diagnostyczne z PEG laktozy, infekcja jelit 3350 lub ograniczenie laktozy spowodowana Giardia lub 2. Zdjcie rentgenowskie jamy Cryptosporidium brzusznej 3. Test oddechowy na nietolerancj laktozy lub gastroskopia (lub pomiar specyficznej aktywno[ci dla laktazy) Który[ z powy|szych lub Czynno[ciowy ból trzewny lub Czynno[ciowy ból trzewny - 1. Wprowadzenie zachowaD wszystkie objawy zespóB jelita dra|liwego bóle brzucha bez oczywistych kojcych dowodów anatomicznych, metabolicznych, infekcyjnych, 2. Rozszerzenie diety o owoce, zapalnych, stanów bBonnik pokarmowy oraz chorobotwórczych wiksz ilo[ pBynów nowotworowych i innych 3. Przeznaczenie wikszej ilo[ci Czynno[ciowy ból trzewny czasu na sen i codzienn toalet i zespóB jelita dra|liwego s przyczyn zaburzeD w trakcie wypró|nienia Wikszo[ tych badaD posiadaBa jedno lub wiele ograniczeD metodologicznych, zwBaszcza brak odpowiednich (niepowizanych) grup kontrolnych. Pomimo ograniczeD dotyczcych rodzaju i jako[ci dostpnych wyników badaD, wikszo[ danych pokazuje w spójny sposób prawdopodobieDstwo czstego wystpowania objawów |oBdkowo-jelitowych i zaburzeD zwizanych z ASD. OZWIADCZENIE 4: Nie dowiedziono istnienia zaburzeD |oBdkowo-jelitowych specyficznych dla osób z autyzmem (np.  autystycznego zapalenia jelita ). Niektórzy przedstawiciele sBu|by zdrowia i badacze przedstawili hipotez, |e pewne patologie ukBadu pokarmowego s specyficzne dla osób z ASD. W celu podkre[lenia zaburzeD |oBdkowo-jelitowych obserwowanych u osób autystycznych wysunito hipotez, |e istnieje mechanizm odporno[ciowy lub zapalny specyficzny dla osób autystycznych, Jelito krte  koDcowy gBównie na podstawie znajdowanych w badaniu kolonoskopowym guzkowych przerostów odcinek jelita cienkiego limfoidalnych jelita krtego i/lub przewlekBych stanów zapalnych okr|nicy. wystpujcy u wikszo[ci krgowców, w tym OZWIADCZENIE 5: Ilo[ dowodów naukowych potwierdzajcych przepuszczalno[ u ssaków, gadów i ryb. jelitow u osób autystycznych jest ograniczona. Nale|y przeprowadzi badania prospektywne U ryb podziaB jelita w celu ustalenia roli nieprawidBowej przepuszczalno[ci jelit w neuropsychiatrycznych cienkiego nie jest tak objawach autyzmu. wyrazny i zamiast mówi Zmienion przepuszczalno[ jelitow zgBoszono u 9 z 21 (43%) dzieci z autyzmem; nie o jelicie krtym mo|na odnotowano takich przypadków w[ród zdrowych dzieci z dobranej wiekowo grupy mówi o tylnym lub kontrolnej [29]. Autorzy wysunli przypuszczenie, |e zmiana mo|e tkwi w mechanizmie koDcowym odcinku jelita zwizanym z przechodzeniem biaBek z po|ywienia przez uszkodzon bBon [luzow jelita. Przytaczano kluczow rol zwikszonej przepuszczalno[ci (lub  nieszczelnego jelita ) w wielu hipotezach na temat biologii autyzmu, w tym nadmiern aktywno[ opiatów, zmniejszon aktywno[ peptydazy i dysfunkcj ukBadu odporno[ciowego [30]. Niektórzy badacze przytaczaj zmniejszony poziom siarczanu w surowicy u dzieci autystycznych i podejrzewaj zwizek pomidzy takim niedoborem a zwikszon przepuszczalno[ci jelit [13]. Dostpna literatura nie potwierdza wystpowania nieprawidBowej przepuszczalno[ci jelitowej u osób z autyzmem. Wystpowanie nieprawidBowej przepuszczalno[ci jelit nie jest te| skorelowane z zaburzeniem |oBdkowo-jelitowymi lub objawami neuropsychiatrycznymi. Dotychczasowe badania maj ograniczenia metodologiczne, na które skBadaj si: maBa liczba osób w grupie badanych i niedostatecznie skomponowana grupa kontrolna. Potrzebne s odpowiednio du|e badania prospektywne z adekwatnymi grupami kontrolnymi. OZWIADCZENIE 6: Osoby autystyczne cierpice na dolegliwo[ci |oBdkowo-jelitowe wykazuj problemy z zachowaniem. Ocena diagnostyczna mo|e by zBo|ona w przypadku pacjentów z zaburzeniami |oBdkowo-jelitowymi, którzy maj objawy behawioralne. Nowe doniesienia z literatury sugeruj, |e osoby z autyzmem, które wykazuj objawy |oBdkowo-jelitowe s obarczone wikszym ryzykiem stwarzania problemów zwizanych z zachowaniem ni| osoby z autyzmem nie cierpice z powodu objawów |oBdkowo- jelitowych [31]. Problematyczne zachowanie stanowi jedyny i najwa|niejszy czynnik determinujcy jako[ |ycia zarówno osób z autyzmem, jak i ich opiekunów [32]. Zachowania wokalne i motoryczne, w tym  problematyczne - takie jak samookaleczanie i agresja oraz ogólne zmiany w samopoczuciu (np. zaburzenia snu lub rozdra|nienie) mog stanowi behawioralne objawy bólu lub dyskomfortu w okolicach brzucha u osób z autyzmem (Tabela 2) [14, 15]. Ocena osób autystycznych z objawami |oBdkowo-jelitowymi mo|e by zBo|ona. Zaburzenia snu i inne wcze[niej wspomniane zachowania problematyczne mog wskazywa na dyskomfort brzuszny. Z kolei dyskomfort ten oraz inne objawy (zaparcia, wzdcia, wiatry, biegunki, pr|enie si) mog by objawami rozregulowania neurologicznego w obszarze jelit lub zespoBu jelita dra|liwego. Diagnoza zespoBu jelita dra|liwego dokonywana przez wykluczenie innych chorób jest trudna do postawienia bez przeprowadzania inwazyjnych badaD. Nie ma wytycznych opartych na dowodach naukowych, które by pomogBy w przeprowadzaniu oceny. Dlatego potrzebna jest wspóBpraca midzy lekarzami podstawowej opieki zdrowotnej, psychiatrami, psychologami, pediatrami i gastroenterologami, aby polepszy ocen i leczenia objawów |oBdkowo-jelitowych u osób z ASD. Tabela 2. Zachowania, które mog wskazywa ból trzewny lub dyskomfort u osób z ASD* Zachowania Zachowania Zmiany motoryczne** wokalne stanu ogólnego Wykrzywianie twarzy Wszelkie niezwykBe pozy, które Czste odchrzkiwanie, poBykanie, Zaburzenia snu mog wystpowa pojedynczo lub tiki, itp ·ð Trudno[ci z zasypianiem Zgrzytanie zbami w ró|nych kombinacjach ·ð Krzyki ·ð Trudno[ci z cigBo[ci snu ·ð Odciganie szczki ·ð Szlochanie  bez |adnego Skrcanie si z bólu ·ð Skrcanie szyi powodu Zwikszona dra|liwo[ (wyolbrzymione reakcje na bodzce) ·ð Wyginanie pleców w Buk ·ð Wzdychanie, wycie CigBe jedzenie/picie/poBykanie ·ð Nietypowe uBo|enie rk ·ð Jczenie, stkanie (podjadanie) Niewykonywanie poleceD, które ·ð Rotacyjne skrzywienie torsu / zwykle wywoBuj odpowiedni Opózniona echolalia, powtarzanie tuBowia Zachowania zwizane z ustami reakcj (zachowanie opozycyjne) sBów zwizanych ·ð Wra|liwo[ na dotyk ·ð {ucie ubraD (mankietu od z bólem lub brzuchem w okolicach brzucha, rkawa koszuli, ·ð Dziecko mówi:  Czy boli ci wzdryganie si koBnierzyka koszuli, itp) brzuszek? powtarzajc to, co ·ð Pica (Baknienie spaczone) matka mówiBa Pobudzenie w przeszBo[ci ·ð Powolne monotonne Stosowanie nacisku na brzuch chodzenie ·ð Pochylanie si Werbalizacja bezpo[rednia ·ð Podskakiwanie i przyciskanie brzucha do ·ð Dziecko mówi:  brzuszek boli ·ð Niewyja[niony wzrost mebli lub zlewu lub  aBa ,  aB ,  ajaj ,  boli lub czsto[ci zachowaD kuchennego  zle wskazujc na brzuch powtarzalnych ·ð Dociskanie rk do brzucha ·ð Pocieranie brzucha Samookaleczenia ·ð Gryzienie *Do interpretacji powy|szych Zachowania zwizane ·ð Bicie, klepanie si w twarz zachowaD przydatna jest funkcjonalna ze stukaniem ·ð Uderzanie gBow analiza zachowaD ·ð Stukanie palcem w gardBo ·ð NiewytBumaczony wzrost **Zachowania motoryczne mog czsto[ci samookaleczeD wskazywa na ból i dyskomfort umiejscowione Agresja w innych cz[ciach ciaBa. ·ð Napad agresji i wzrost czsto[ci agresywnych Zaadaptowane z McAtee zachowaD i wsp., 2004, 14 oraz z Carr i Owen-DeSchryver, 2007.15 OZWIADCZENIE 7: U osoby z autyzmem, która ma by leczona z powodu problematycznych zachowaD opiekunowie powinni wzi pod uwag mo|liwo[, |e objaw |oBdkowo-jelitowy, zwBaszcza ból, mo|e by wydarzeniem wyzwalajcym zachowanie, czyli czynnikiem zwikszajcym prawdopodobieDstwo powa|nego zachowania problematycznego (np. samookaleczenia, agresji). NagBa i niewytBumaczalna zmiana w zachowaniu mo|e by oznak bólu lub dyskomfortu. Mo|na rozpocz terapi behawioraln w trakcie badania, diagnozowania (lub wykluczania), czy te| leczenia choroby o podBo|u medycznym, ale terapia behawioralna nie powinna zastpowa badania medycznego. Nale|y opracowa plan terapii behawioralnej, wdro|y go i w miar potrzeb modyfikowa we wspóBpracy z opiekunami medycznymi, którzy prowadz diagnostyk. Wytyczne praktyki klinicznej dotyczce postpowania w ASD nie uwzgldniaj badania potencjalnych objawów |oBdkowo-jelitowych [2-5]. Jak wspomniano powy|ej, objawy zwizane z zaburzeniami |oBdkowo-jelitowymi, zwBaszcza ból, mog stanowi wydarzenie wyzwalajce problematyczne zachowanie [33]. W takim kontek[cie wydarzeniem wyzwalajcym jest dowolny objaw |oBdkowo- jelitowy, który wpBywa na sposób reagowania na otoczenie przez dan osob. Na przykBad, obecno[ bólu (wydarzenie wyzwalajce o charakterze |oBdkowo-jelitowym) mo|e spowodowa postrzeganie codziennych, prostych, rutynowych czynno[ci i zadaD jako du|o bardziej odpychajce ni| wydawaByby si dziecku, gdyby byBo zdrowe, lub nie odczuwaBo bólu. W konsekwencji, te rutynowe czynno[ci i zadania wywoBuj cig powa|nych zachowaD problematycznych, poniewa| dziecko próbuje uciec od sytuacji, które wzbudzaj w nim awersj. Po skutecznym wyleczeniu dolegliwo[ci |oBdkowo-jelitowych prawdopodobnie ból si zmniejszy, sytuacja bdzie odbierana jako mniej odpychajca i dziecko nie bdzie ju| miaBo motywacji, by anga|owa si w zachowanie problematyczne. Nale|y uzna, |e wystpowanie objawów |oBdkowo-jelitowych i /lub zwizanych z nimi zachowaD jest zdecydowanym i pilnym wskazaniem do diagnostyki lekarskiej bez wzgldu na to, czy objawy wi| si z problematycznymi zachowaniami. Ocena kliniczna pozwoli ustali, czy diagnostyka medyczna powinna poprzedza interwencje behawioralne i/lub psychofarmakologiczne, czy odbywa si równolegle z nimi. Jednak w pierwszym przypadku interwencje nigdy nie powinny zastpowa diagnostyki medycznej. Rozpoznanie, |e ból i dyskomfort w okolicach brzucha mo|e by zdarzeniem wyzwalajcym ma wa|ne konsekwencje dla leczenia zachowaD problematycznych [15]. OZWIADCZENIE 8: W celu rozprzestrzeniania wiedzy o tym, jak odró|nia typowe i nietypowe znaki i objawy zaburzeD |oBdkowo-jelitowych u osób z autyzmem konieczne jest szkolenie opiekunów i personelu sBu|by zdrowia. Kliniczne objawy zaburzeD |oBdkowo-jelitowych u osób z autyzmem mog ró|ni si od objawów u osób, które rozwijaj si w sposób typowy. Na przykBad, zmiany zachowania mog utrudni diagnoz GERD (choroba refleksowa przeByku) u osób o ograniczonych umiejtno[ciach komunikowania si. Eksperci kliniczni zauwa|yli, |e agresja i samookaleczenie mog stanowi najwa|niejsze przejawy GERD osób z ASD. Czsto jednak te objawy przypisuje si przyczynom niemedycznym. W konsekwencji takie przejawy nie zostaj rozpoznane jako objawy GERD i co wa|niejsze nie s leczone. Nale|y informowa opiekunów o nietypowych przejawach chorób |oBdkowo-jelitowych. Wiksza [wiadomo[ tej zale|no[ci w[ród personelu opieki zdrowotnej mo|e spowodowa, |e te zaburzenia bd diagnozowane i leczone u wikszej liczby cierpicych na nie osób. Potrzebne s dalsze badania, by oceni przydatno[ doBczenia kryterium zachowania do badaD przesiewowych w kierunku problemów |oBdkowo-jelitowych u osób z autyzmem. OZWIADCZENIE 9: Pediatrzy i personel medyczny pierwszego kontaktu powinni by wyczuleni na ewentualne problemy |ywieniowe u pacjentów z ASD. Zaleca si, by zasign porady dietetyka, najlepiej takiego, który ma do[wiadczenie w udzielaniu wsparcia na temat |ywienia osobom z autyzmem, je[li opiekunowie zgBaszaj obawy zwizane z diet pacjenta, lub gdy pacjent wybiórczo przyjmuje pokarmy, bdz jest na diecie z wykluczeniami. Odnotowano niedobory |ywieniowe u osób z ASD, co nie jest zaskakujce, poniewa| [cisBe preferencje |ywieniowe wielu osób autystycznych i/lub domniemane, sBuszne diety lecznicze mog by nieodpowiednie pod wzgldem |ywieniowym. W badaniu 36 autystycznych dzieci, bdcych na diecie z wykluczeniami lub bez, wykazano, |e znaczne niedobory aminokwasów, zgodne z konsekwencjami ubogiego w biaBko po|ywienia, wystpowaBy cz[ciej ni| w dobranej wiekowo i pBciowo grupie kontrolnej [37]. U dzieci autystycznych, bdcych na diecie z wykluczeniami lub bez, niskie spo|ycie wapnia i witaminy D oraz niedobory |elaza wizaBy si odpowiednio z upo[ledzonym rozwojem ko[ci i zaburzeniami snu [38, 39]. Istniej dostpne materiaBy zawierajce ogólne wytyczne |ywieniowe, które mog by pomocne dla rodzin [40-42]. OZWIADCZENIE 10: Ocena |ywieniowa ka|dej osoby z ASD sporzdzana przez personel pierwszego kontaktu powinna zawiera nastpujce kryteria: " waga do wzrostu (Wt/Ht) lub indeks masy ciaBa (BMI), " waga do wieku (Wt/age), " wzrost do wieku (Ht/age), " wszelkie zauwa|one zmiany w tempie rozwoju (percentyle do czasu). Zaleca si, |eby pediatrzy rutynowo monitorowali antropometri jako cz[ oceny dzieci z autyzmem. Odchylenia od normalnego statusu |ywieniowego (wychudzenie, zahamowanie rozwoju) lub zmiany w tempie wzrostu powinny wyczuli lekarzy klinicznych na niewBa[ciwe tempo wzrostu oraz mo|liwo[ przyjmowanie niewBa[ciwej ilo[ci kalorii lub nisk warto[ |ywieniow diety, nieprawidBowe wchBanianie i niestrawno[. Ka|de dziecko, którego rozwój budzi obawy, powinno zosta skierowane do dietetyka, najlepiej takiego, który ma do[wiadczenie w udzielaniu wsparcia na temat |ywienia osobom z autyzmem. Poza przejawianiem nieprawidBowo[ci dietetycznych, dzieci z autyzmem maj tendencj do otyBo[ci. Retrospektywny przegld kart medycznych dzieci z ASD w wieku 3-18 lat z lat 1992-2003 wykazaB, |e wikszo[ci dzieci byBa zagro|ona otyBo[ci lub otyBa. ZgBoszono, |e 80% dzieci autystycznych w wieku 12-19 lat byBo obarczone ryzykiem otyBo[ci lub otyBych. W ogólnej populacji odsetek wynosiB 30,9% [43]. OZWIADCZENIE 11: Doniesienia pozwalaj zasugerowa, |e w[ród osób z autyzmem istnieje by mo|e podgrupa pacjentów, którzy reaguj na interwencje dietetyczne. Jednak zanim pediatrzy i inni lekarze bd mogli zaleca szczegóBowe zmiany w diecie, potrzebne s dodatkowe dane. Mo|na podj empiryczne próby wprowadzenia modyfikacji do diety, takich jak wyeliminowanie mleka z powodu objawów nietolerancji laktozy, tak jak u wszystkich pacjentów pediatrycznych, którzy wykazuj spójna objawy. Trudno jest dokona oceny danych dotyczcych warto[ci poszczególnych diet jako skutecznej metody leczenia osób z autyzmem. Interpretacja kilku dostpnych badaD jest trudna ze wzgldu na brak odpowiednich grup kontrolnych. OZWIADCZENIE 12: Dostpne dane pochodzce z badaD naukowych nie pozwalaj na to, by zaleca diet bezkazeinow, bezglutenow lub poBczon diet bezglutenowo-bezkazeinow (ang. GFCF) jako leczenie z wyboru u osób z autyzmem. Skutki diet beglutenowej, bezkazeinowej lub Bczonej zostaBy zbadane w niewielu badaniach. Dotychczas opublikowano tylko jedno badanie przeprowadzone metod podwójnie [lepej próby z u|yciem placebo w grupie kontrolnej [45]. W tym badaniu u 15 autystycznych dzieci wprowadzono Bczon diet bezglutenowo-bezkazeinow stosujc metod podwójnie [lepej próby w grupach skrzy|owanych. Po 12 tygodniach nie odnotowano ró|nic w poziomie ostro[ci Decyzja o tym, |eby mie dziecko  objawów autyzmu, poziomie komunikacji, reagowania w sytuacjach spoBecznych Jest chwil. oraz w zawarto[ci biaBka w moczu [45]. Mimo to, dziewiciu rodziców To decyzja, by ju| na zawsze zdecydowaBo si na kontynuowanie diety po tym, jak zostali poinformowani Nasze serce |yBo poza naszym o wynikach. Nastpnie zgBosili subiektywne pozytywne zmiany kliniczne, które ciaBem. zauwa|yli w trakcie stosowania diety bezglutenowo-bezkazeinowej. Ograniczenia ~ Elizabeth Stone tego badania to: niewielka liczebno[ grupy i jej jednorodno[, wtpliwo[ci co do przestrzegania zaleceD oraz mo|liwe przypadki odstpstw od diety w[ród uczestników badania, a tak|e brak bezpo[redniego i mo|liwego do zaobserwowania kryterium pomiaru wyników. Rodzice potrzebuj informacji, które pomog im zaplanowa zbilansowan diet w ramach ograniczeD naBo|onych w zwizku ze stosowaniem danej diety. Ze wzgldu na rzeczywi[cie du| trudno[ wi|c si z wdra|aniem [cisBej diety bezglutenowo-bezakazeinowej, potrzebne s dodatkowe badania w celu dokonania oceny czynników ryzyka i mo|liwych markerów, sBu|cych do wskazania osób, które mogByby skorzysta z takich diet. Panel ekspertów poskre[la, |e rodzice i opiekunowie powinni razem ustali obiektywne kryteria. OZWIADCZENIE 13: W przypadku pacjentów z ASD nale|y zebra szczegóBowy wywiad, by móc okre[li ewentualne zwizki midzy ekspozycj na alergen a objawami |oBdkowo-jelitowymi i/lub zmianami zachowania. Szacuje si, |e w krajach zachodnich 25%-65% dzieci wykazuje uczulenie na ró|ne alergeny, w tym  alergi pokarmow ma 6%-8% niemowlt i maBych dzieci oraz okoBo 4% mBodzie|y w wieku dojrzewania i dorosBych. ZakBada si, |e podobny odsetek dzieci autystycznych wykazuje nieprawidBowo[ci na tle alergicznym [46-48]. W Tabeli 5 znajduje si lista objawów zwizanych z immunozale|mymi alergiami pokarmowymi w obrbie ukBadu pokarmowego oraz sugerowane podej[cia diagnostyczne [49]. OZWIADCZENIE 14: W rozmowach z pacjentami i personelem [wiadczcym usBugi opieki zdrowotnej przydatne byByby wystandaryzowane definicje niepo|danych reakcji na jedzenie. Mo|na by ich równie| u|ywa w badaniach nad niepo|danymi reakcjami na jedzenie u osób z ASD. Personel [wiadczcy usBugi opieki zdrowotnej mo|e zmniejszy mo|liwo[ci powstawania nieporozumieD poprzez zdefiniowanie pewnych poj wspólnie z pacjentami i ich rodzinami na wczesnym etapie wspólnego procesu oceny i przegldu niepo|danych reakcji na jedzenie. W ten sposób stworz podstaw do rozmów nad tym, czy zdiagnozowano alergi pokarmow, innego rodzaju niepo|dan reakcj na jedzenie, czy inn jednostk chorobow, zupeBnie niezwizan z przyjmowaniem pokarmu. W schemacie logicznym, który zostaB opracowany w celu skategoryzowania reakcji wywoBywanych przez jedzenie w podziale na uruchamiajce je mechanizmy, termin niepo|dana reakcja na jedzenie zostaB u|yty w znaczeniu ogólnym i odnosi si do wszelkich nieprzyjemnych reakcji wystpujcych w wyniku spo|ycia danych pokarmów [50]. Niepo|dana reakcja na jedzenie mo|e by toksyczna lub nietoksyczna [51]. W przypadku pacjentów z ASD zawsze nale|y rozwa|y mo|liwo[ awersji pokarmowej. Awersja mo|e wystpowa z powodu wcze[niejszego szkodliwego zdarzenia, które nastpiBo po spo|yciu okre[lonego rodzaju po|ywienia. Awersja na dany rodzaj pokarmu mo|e zosta uogólniona na szersz kategori. Na przykBad, kiedy dziecko zachorowaBo po zjedzeniu pomidora, dziecko autystyczne mo|e po takim do[wiadczeniu unika wszystkich pokarmów o czerwonym kolorze. Ten aspekt nietolerancji pokarmowej jest czsto pomijany podczas prób znalezienia przyczyny odmowy zjedzenia poszczególnych produktów przez dziecko. OZWIADCZENIE 15: U pacjentów z autyzmem nale|y zebra szczegóBowy wywiad (w tym dotyczcy przebiegu choroby alergicznej u pacjenta, wywiad pod ktem diety i wywiad rodzinny) oraz wykona badanie fizyczne, by dokBadnie oceni mo|liwo[ wspóBistnienia choroby alergicznej. DokBadny wywiad i badanie fizyczne zawsze dostarczaj wa|nych informacji lekarzowi klinicznemu, który ocenia pacjenta z ASD pod wzgldem wspóBwystpujcych alergii. Obecno[ chorób alergicznych u rodziców i rodzeDstwa stanowi wa|ny czynnik ryzyka i stawia osob w sytuacji podwy|szonego ryzyka wystpienia alergii. Typowy schemat uczuleD alergicznych, zwany czsto marszem atopowym rozpoczyna si od uczulenia na alergeny pokarmowe i/lub wysypk wystpujcymi w pierwszych dwóch latach |ycia, nastpnie pojawia si uczulenie na alergeny wziewne, co objawia si alergicznym nie|ytem nosa, uczuleniem na zBuszczony naskórek zwierzt i/lub wywoBywan alergenami astm. Wiele dzieci wyrasta z wiekiem z IgE - zale|nych reakcji na po|ywienie takie jak mleko, jaja, soja i zbo|a, natomiast wikszo[ osób uczulonych na orzeszki ziemne, orzech drzew, ryby i skorupiaki pozostaje uczulona na te rodzaje po|ywienia. Ze wzgldu na powszechno[ alergii oraz na to, |e osoby z autyzmem mog przejawia nietypowe objawy lub mie trudno[ci w powiedzeniu co im dolega, wa|ne jest, |eby opiekunowie uwa|nie szukali objawów i monitorowali oznaki choroby alergicznej. Je[li u pacjenta z ASD wywiad lub badanie wykazuje wystpowanie alergii, nale|y przeprowadzi odpowiednie testy alergiczne (np. testy skórne, pomiar IgE specyficznych dla poszczególnych alergenów oraz, je[li to wskazane - diet eliminacyjn) oraz ocen przewodu pokarmowego (w tym testy laboratoryjne i je[li to wskazane, endoskopi) tak jak miaBoby to miejsce w przypadku pacjentów nie autystycznych. OZWIADCZENIE 16: Zaanga|owanie specjalistów (alergologów, gastroenterologów, dietetyków i terapeutów |ywieniowych) mo|e by korzystne podczas prowadzenia leczenia osoby autystycznej. Pediatra lub lekarz podstawowej opieki zdrowotnej mo|e rozpocz i prowadzi leczenie nieskomplikowanych chorób |oBdkowo-jelitowych takich jak zaparcia, czy refluks |oBdkowo-jelitowy u osób autystycznych. Pacjenci, którzy nie reaguj na standardowe leczenie mog skorzysta ze skierowania do gastroenterologa. Panel ekspertów podkre[la, |e nale|y kierowa pacjentów do specjalisty tylko wtedy, kiedy standardowe leczenie prowadzone przez lekarza pierwszego kontaktu nie przyniosBo rezultatu. Podobnie, pacjenci z ASD, którzy cierpi na alergi mog otrzymywa skuteczn opiek medyczn pod nadzorem pediatry lub lekarza pierwszego kontaktu. Zaanga|owanie alergologa jest wskazane w przypadku pacjentów w wieloma alergiami lub skomplikowan chorob alergiczn. WspóBpraca z dietetykiem powinna okaza si pomocna ze wzgldu na to, |e osoby z autyzmem czsto maj szczególne preferencje |ywieniowe i ograniczone diety lub za|ywaj suplementy, które powinny zosta krytycznie ocenione z |ywieniowego punktu widzenia. Je[li istnieje podejrzenie zaburzeD |ywienia lub je[li pacjenta trudno jest karmi, nale|y skonsultowa si z kompetentnym terapeut |ywieniowym. Potencjalne korzy[ci z wdro|enia programu alergicznego, w którym uczestnicz te| eksperci z innych dziedzin to nie tylko zredukowanie objawów alergii, ale tak|e mniejsza ilo[ skutków ubocznych za|ywania leków i, w niektórych przypadkach, poprawa zachowania. OZWIADCZENIE 17: ZgBoszono nieprawidBowo[ci immunologiczne u osób z autyzmem. Jednak trzeba nadal udowodni bezpo[redni zwizek przyczynowo - skutkowy midzy dysfunkcj ukBadu odporno[ciowego a autyzmem. Istnieje badanie pozwalajce zasugerowa, |e reakcje immunologiczne mog wpBywa na rozwój neurologiczny, oraz |e znaczne zmiany immunologiczne mog odgrywa kluczow rol w patogenezie u niektórych osób z autyzmem. Dwa kierunki badaD s obiecujce: a) rozregulowanie wytwarzania cytokin i b) wpByw autoprzeciwciaB matki na wczesnym etapie rozwoju neurologicznego. Tabela 5. Objawy powizane z immunozale|nymi alergiami pokarmowymi w przewodzie pokarmowym i sugerowane podej[cie diagnostyczne. Choroba Mechanizm Objawy Podej[cie diagnostyczne ZespóB alergii pokarmowej IgE zale|ny Aagodny [wid, mrowienie Wywiad kliniczny i dodatnie reakcje na wziewnej (pyBkowej) i/lub obrzk naczynioruchowy odpowiednie biaBka pokarmowe w skórnych ust, podniebienia, jzyka lub testach punktowych (metod nakBucie plus ustnej cz[ci gardBa, nakBucie); sporadyczne uczucie ciasno[ci ± ustne testy prowokacyjne  wyniki w gardle, rzadko objawy dodatnie na produkty surowe, ujemne na uogólnione produkty gotowane  Anafilaksja IgE zale|na GwaBtowny napad nudno[ci, Wywiad kliniczny i dodatnie wyniki |oBdkowo-jelitowa ból trzewny, skurcze, wymioty skórnych testów punktowych lub testu i/lub biegunka; czsto reakcje radioalergosorpcji (RAST); ze strony innych ± ustne testy prowokacyjne zaatakowanych organów Eozynofilowe zapalenie IgE zale|ne i/lub IgE Refluks |oBdkowo-jelitowy, Wywiad kliniczny i skórne testy punktowe, przeByku o podBo|u niezale|ne nadmierne plucie lub odruch endoskopia i biopsja, dieta eliminacyjna alergicznym wymiotny, dysfagia, i ustne testy prowokacyjne sporadyczny ból trzewny, dra|liwo[, zaburzenia snu, brak reakcji na konwencjonalne leki antyrefluksowe Eozynofilowe zapalenie IgE zale|ne i/lub IgE Sporadyczny ból trzewny, Wywiad kliniczny i skórne testy punktowe, |oBdka o podBo|u niezale|ne dra|liwo[, szybkie osiganie endoskopia i biopsja, dieta eliminacyjna alergicznym poczucia syto[ci, sporadyczne i ustne testy prowokacyjne wymioty, zahamowanie rozwoju fizycznego i/lub utrata masy ciaBa, eozynofilia krwi obwodowej (w 50%) Zapalenie okr|nicy IgE niezale|ne Widoczna lub ukryta krew Ujemne wyniki skórnych testów i odbytnicy wywoBane w stolcu, typowy przebieg punktowych, wyeliminowanie biaBek biaBkami z pokarmów rozwoju, wystpuje zazwyczaj pokarmowych ’! zaniknicie wikszo[ci w pierwszych miesicach |ycia krwawienia w cigu 72 godzin, ± endoskopia i biopsja, testy prowokacyjne wywoBuj krwawienie w cigu 72 godzin Zapalenie okr|nicy i jelita IgE niezale|ne PrzedBu|ajce si wymioty Ujemne wyniki skórnych testów cienkiego wywoBane i biegunka (+ z krwi) punktowych, wyeliminowanie biaBek biaBkami z pokarmów z odwodnieniem, rozdcie pokarmowych ’! zaniknicie wikszo[ci brzucha, zahamowanie rozwoju objawów w cigu 24-72 godzin, testy fizycznego, wymioty prowokacyjne ’! krwawienie w cigu wystpujce typowo 1-3 godzin 1-2 godzin, u ~ 15% wystpuje po posiBku niedoci[nienie Celiakia wywoBana biaBkami IgE niezale|na Biegunka lub biegunka Endoskopia i biopsja dwunastnicy w czasie z pokarmów tBuszczowa, rozdcie brzucha stosowania diety zawierajcej gluten, IgA, i wzdcia, utrata masy ciaBa transglutaminaza tkankowa, przeciwciaBa lub zahamowanie rozwoju antyendomyzjalne, je[li badanie IgA jest fizycznego + nudno[ci niewystarczajce, nale|y zmierzy IgG i wymioty, owrzodzenie jamy transglutaminazy tkankowej ustnej Zaadaptowane z Sampson, 2003 [49]. Monocyt  to rodzaj biaBej komórki krwi. W wielu laboratoriach opisywano zmiany zapalne jelit u osób z ASD [58-60]. Kilka badaD Jest cz[ci ukBadu odporno[ciowego pozwala sugerowa, |e aktywowanie kr|cych limfocytów i monocytów mo|e organizmu, gdzie peBni dwie gBówne funkcje: (1) uzupeBnia makrofagi i komórki doprowadzi do rozregulowania wytwarzania cytokin [61-65]. Takie dziaBanie mo|e mie dendryczne w przypadku ich zani|onego wpByw na rozwój neurologiczny lub bezpo[rednio wywoBywa zachowania autystyczne poziomu oraz (2) reagujc na sygnaBy (przegld - Ashwood i Wakefield) [66]. W innych badaniach zaobserwowano zwikszone oznaczajce stan zapalny, mo|e wytwarzanie cytokin w osoczu i o[rodkowym ukBadzie nerwowym w ramach wrodzonych przemieszcza si bardzo szybko (w okoBo 8-12 godzin) do miejsca infekcji w tkance mechanizmów odporno[ci. i dzieli si/ró|nicowa na makrofagi i komórki dendryczne w celu uruchomienia reakcji odporno[ciowej. Monocyty zazwyczaj widoczne s w wybarwionych rozmazach dziki ich du|ym dwupBatkowym jdrom. W rodzinach osób z autyzmem odnotowano wzrost zaburzeD autoimmunologicznych. Informacje pochodzce z 1) wywiadu rodzinnego i 2) ilo[ci przeciwciaB skierowanych przeciwko tkance mózgu pozwalaj sugerowa, |e u niektórych osób z autyzmem autoprzeciwciaBa skierowane przeciwko o[rodkowemu ukBadowi nerwowemu mog mie zwizek z neurobiologicznymi aspektami choroby [69-73]. Obecnie jeste[my w stanie precyzyjnie okre[li status immunologiczny osób autystycznych. W celu ustalenia precyzyjnego zwizku dysfunkcji ukBadu odporno[ciowego z objawami klinicznymi potrzebne s dobrze zdefiniowane badania na wikszych grupach osób z grupami kontrolnymi dobranymi pod wzgldem wiekowym i geograficznym oraz z rozlegB analiz immunologiczn. Cytometria  technika OZWIADCZENIE 18: Rola reakcji ukBadu odporno[ciowego w patogenezie zaburzeD liczenia i badania czstek |oBdkowo-jelitowych u osób z autyzmem zasBuguje na dalsze badanie. mikroskopijnych W kilku badaniach autorzy sugeruj, |e istnieje zwizek midzy zapaleniem |oBdkowo- zawieszonych w pBynie jelitowym a objawami z przewodu pokarmowego zwizanymi z ASD. Przewód (zawiesinie) pokarmowy jest najwikszym organem ukBadu odporno[ciowego w ciele, zawiera do 80% komórek produkujcych przeciwciaBa w caBym organizmie. U dzieci autystycznych badania immumohistocytometryczne oraz cytometria przepBywowa wykazaBy przenikanie Eozynofil  biaBa komórka limfocytów i eozynofili przez bBon [luzow [cian jelita [58, 60, 78, 79]. Torrente krwi, jeden ze skBadników i wspóBpracownicy sugeruj, |e w reakcji zapalnej ma udziaB element ukBadu odporno[ciowego autoimmunologiczny. W tych badaniach autorzy sugeruj, |e u niektórych osób z ASD odpowiedzialny za zachodzi przewlekBy proces zapalny, który wspóBistnieje z zaburzeniami |oBdkowo- zwalczanie infekcji jelitowymi, które charakteryzuj si guzkowym przerostem limfoidalnym, zapaleniem i paso|ytów u krgowców okr|nicy i jelita cienkiego oraz przenikaniem komórek ukBadu odporno[ciowego przez bBon [luzow na caBej dBugo[ci przewodu pokarmowego. Te wyniki nale|y uzna za pierwotne i wymagajce potwierdzenia. OZWIADCZENIE 19: Rola mikroflory jelitowej w patogenezie zaburzeD |oBdkowo- jelitowych u osób z ASD nie jest dobrze rozpoznana. System mikrobiologiczny jelita jest skomplikowany i zrozumiany w niewielkim stopniu, jednak prawdopodobnie odgrywa znaczc rol zarówno w stanie zdrowia, jak i choroby. Niewiele badaD zawiera prób dokonania krytycznej oceny zwizku mikroflory jelita z autyzmem. Podejmowanie w przyszBo[ci badaD bdzie wymagaBo zastosowania podej[cia molekularnego, majcego na celu okre[lenie i policzenie gatunków mikrobiologicznych. Znalezienie takiego zwizku mo|e doprowadzi do podjcia nowych badaD nad terapi. Uwa|ny wybór uczestników badaD bdzie wówczas wa|ny pod ktem kontrolowania nara|enia na antybiotyki oraz pod ktem diety i innych czynników. OZWIADCZENIE 20: Biorc pod uwag ró|norodno[ osób z autyzmem oraz wiele niespójnych wyników badaD naukowych na temat autyzmu, istnieje konieczno[ skrupulatnego okre[lenie fenotypu (cech biologicznych, klinicznych i behawioralnych) uczestników przyszBych badaD. Pomo|e to wyja[ni patofizjologi i kliniczne aspekty zaburzenia i bdzie wskazówk do bardziej wskich ocen i terapii. Trudno jest uogólnia wyniki badaD z wielu powodów. Osoby z autyzmem Bczy taka sama diagnoza behawioralna i, mimo, |e obecnie w wikszo[ci przypadków autyzmu nie jeste[my w stanie postawi diagnozy etiologicznej, wiemy o wielu odosobnionych i rzadkich przyczynach tego zaburzenia behawioralnego. Dlatego, prawdopodobnie wiele ró|nych mechanizmów patogennych le|y u podstaw autyzmu u osób, którym postawiono tak diagnoz. W wyniku tego, podejmujc w przyszBo[ci badania zwizane z diagnostycznymi, patofizjologicznymi i terapeutycznymi aspektami tej choroby nale|y doBo|y staraD, by szczegóBowo okre[li kliniczne, behawioralne, metaboliczne, genetyczne i zwizane z obrazowaniem fenotypy wszystkich uczestników w jak najszerszym zakresie. OZWIADCZENIE 21: Badania nad zaburzeniami |oBdkowo-jelitowymi w autyzmie powinny uwzgldnia wykonywanie badaD genetycznych u wszystkich uczestników. Podejmowane w przyszBo[ci badania nad funkcjami ukBadu pokarmowego u osób z autyzmem powinny wiza si z oznaczaniem ich genotypu. AmerykaDskie kolegium genetyki medycznej (American College of Medical Genetics - PMID 18414214) opublikowaBo wytyczne oceny genetycznej osób z autyzmem [80]. W obecnej chwili zalecenia obejmuj porównawcz hybrydyzacj genomow, analiz mutacji genu FMR1 (ocena w kierunku zespoBu Bamliwego chromosomu X), analiz mutacji genu MECP2 u kobiet, wybrane testy metaboliczne oraz w uzasadnionych przypadkach analiz mutacji klinicznie uzasadnionych genów kandydujcych. Tabela 6. Kluczowe informacje do zapamitania Kluczowe informacje do zapamitania ·ð Osoby z autyzmem, których rodziny zgBaszaj objawy |oBdkowo-jelitowe zasBuguj na kompleksowe badania przewodu pokarmowego. ·ð Wszystkie powszechne schorzenia spotykane u osób o typowym rozwoju neurologicznym wystpuj te| u osób z autyzmem. ·ð Upo[ledzenia zwizane z porozumiewaniem si, charakterystyczne dla autyzmu, mog spowodowa nietypowe przejawy chorób |oBdkowo-jelitowych, w tym zaburzenia snu i problematyczne zachowania. ·ð Opiekunowie i pracownicy sBu|by zdrowia powinni by wyczuleni na pojawiajce si nietypowe oznaki powszechnych chorób |oBdkowo-jelitowych u osób z autyzmem. ·ð Je[li osoba z autyzmem jest na restrykcyjnej diecie profesjonalny nadzór mo|e pomóc dostrzec i skorygowa nieprawidBowo[ci |ywieniowe. ·ð PoBczenie podej[cia behawioralnego i biomedycznego mo|e pomóc zrozumie rol bólu jako wydarzenia wyzwalajcego zachowania problematyczne, mo|e uBatwi diagnoz i u[mierzy pozostaBe objawy bólu, by poprawi jako[ |ycia. ·ð Wyniki badaD genetycznych powinny stanowi cz[ danych zbieranych w ramach protokoBów badaD. ·ð Obecne dane nie pozwalaj na to, by ustali przyczynow rol zapalenia jelita, zwikszonej przepuszczalno[ci [cian jelita, nieprawidBowo[ci immunologicznych lub alergii pokarmowych w autyzmie [14, 15]. OZWIADCZENIE 22: Nale|y zbada wystpowanie i charakterystyk specyficznych objawów z przewodu pokarmowego w dobrze zdefiniowanych zespoBów genetycznych, w których autyzm czsto wystpuje. Zaleca si zbadanie zaburzeD |oBdkowo-jelitowych u osób z dobrze zdefiniowanymi zespoBami genetycznymi, w których czsto wystpuje autyzm. Takie zespoBy s rzadkie i nale| do nich: zespóB Retta, zespóB Smitha-Lemliego-Opitza i zespóB Bamliwego chromosomu X. Istnieje minimalna liczba opublikowanych danych dotyczcych dysfunkcji przewodu pokarmowego w tych lub innych monogenicznych lub chromosomalnych chorobach, [ci[le powizanych z autyzmem. Dysfunkcje ukBadu pokarmowego u osób autystycznych cierpicych na chorob monogeniczn mog wynika z bezpo[redniego wpBywu zmutowanego genu na konkretn funkcj jelita. Alternatywn podstaw zaburzonego funkcjonowania przewodu pokarmowego mog by nieprawidBowo[ci neurologiczne, bardziej ni| wrodzona, genetycznie zaprogramowana nieprawidBowo[ w obrbie ukBadu pokarmowego. Obecnie trudno jest dokona rozró|nienia midzy tymi dwoma kategoriami patofizjologicznymi. OZWIADCZENIE 23: W badaniach klinicznych objawów |oBdkowo-jelitowych nale|y uwzgldnia tworzenie próbek kwasu dezoksyrybonukleinowego (DNA). Zdecydowanie zachca si badaczy, aby w ramach protokoBów badaD pozyskiwali próbki DNA do celów stworzenia banku próbek. Istnieje mo|liwo[, |e nieokre[lona jeszcze, ale potencjalnie du|a cz[ osób z autyzmem posiada specyficzn mutacj, która jest przyczyn autyzmu. Warto[ badania bdzie du|o wiksza, je[li mutacje powodujce chorob zostan okre[lone u niektórych uczestników badania i bdzie mo|na ponownie przeanalizowa dane w [wietle tej informacji. Programy Autism Forum opracowywane s pod egid Northwest Autism Foundation oraz we wspóBpracy i przy wsparciu Autism Research Institute, Autism Society of America oraz Easter Seals Oregon. Bibilografia: 1. Kuehn BM. CDC: autism spectrum disorders common. JAMA. 2007;297(9):940. 2. Volkmar F, Cook EH Jr, Pomeroy J, Realmuto G, Tanguay P. Practice parameters for the assessment and treatment of children, adolescents, and adults with autism and other pervasive developmental disorders. American Academy of Child and Adolescent Psychiatry Working Group on Quality Issues. J Am Acad Child Adolesc Psychiatry. 1999;38(12 suppl):32S-54S. 3. Filipek PA, Accardo PJ, Ashwal S, Baranek GT, Cook EH Jr, Dawson G, Gordon B, Gravel JS. Johnson CP, Kallen RJ, Levy SE, Minshew NJ, Ozonoff S, Prizant BM, Rapin I, Rogers SJ, Stone WL, Teplin SW, Tuchman RF, Volkmar FR. Practice parameter: screening and diagnosis of autism: report of the Quality Standards Subcommittee of the American Academy of Neurology and the Child Neurology Society. Neurology. 2000;55:468- 479. 4. Johnson CP, Myers SM; American Academy of Pediatrics Council on Children With Disabilities. Identification and evaluation of children with autism spectrum disorders. Pediat¬rics. 2007;120(5):1183-1215. 5. Myers SM, Johnson CP; American Academy of Pediatrics Council on Children With Disabilities. Management of children with autism spectrum disorders. Pediatrics. 2007;120(5):1162-1182. 6. Guyatt FH, Oxman AD, Vist GE, Kunz R, Falck-Ytter Y, Alonso-Coello A, Schunemann HJ, for the GRADE Working Group. GRADE: an emerging consensus on rating quality of evidence and strength of recommendations. BMJ. 2008;335:924-926. 7. BMJ Clinical Evidence: What is GRADE? http://clinicalevidence.bmj.com/ceweb/about/about-grade.jsp. Accessed July 26, 2008. 8. Atkins D, Best D, Briss PA, et al; GRADE Working Group. Grading quality of evidence and strength of recommendations. BMJ. 2004;328(7454):1490. 9. Rudolph CD, Mazur LJ, Liptak GS, Baker RD, Boyle JT, Colletti RB, Gerson WT, Werlin SL, North American Society for Pediatric Gastroenterology and Nutrition. Guidelines for evaluation and treatment of gastroesophageal reflux in infants and children: recommendations of the North American Society for Pediatric Gastroenterology and Nutrition. J Pediatr Gastroenterol Nutr. 2001;32(suppl 2):S1-S31. 10. American Academy of Pediatrics Subcommittee on Chronic Abdominal Pain. Chronic abdominal pain in children. Pediatrics. 2005;115(3):812-815. 11. DiLorenzo C, Colletti RB, Lehmann HP, Boyle JT, Gerson WT, Hyams JS, Squires RH Jr, Walker LS, Kanda PT, AAP Subcommittee, NASPGHAN Committee on Chronic Abdominal Pain. Chronic abdominal pain in children: a technical report of the American Academy of Pediatrics and the North American Society for Pediatric Gastroenterology, Hepatology and Nutrition. J Pediatr Gastroenterol Nutr. 2005 Nov;40:249-261. 12. Constipation Guidelines Committee of the North American Society for Pediatric Gastroenterology, Hepatology, and Nutrition. Evaluation and treatment of constipation in in¬fants and children: recommendations of the North American Society for Pediatric Gastroenterology, Hepatology, and Nutrition. J Pediatr Gastroenterol Nutr. 2006 Sep;43(3):e1-13. 13. Horvath K, Perman JA. Autism and gastrointestinal symptoms. Curr Gastroenterol Rep. 2002; 4(3):251-258. 14. McAtee M, Carr EG, Schulte C. A contextual assessment inventory for problem behavior: initial development. J Positive Behav Intervent. 2004;6:148-165. 15. Carr EG, Owen-DeSchryver JS. Physical illness, pain, and problem behavior in minimally verbal people with developmental disabilities. J Autism Dev Disord. 2007;37(3):413- 424. 16. Black C, Kaye JA, Jick H. Relation of childhood gastrointestinal disorders to autism: nested case-control study using data from the UK General Practice Research Database. BMJ. 2002;325:419-421. 17. Taylor B, Miller E, Lingam R, Andrews N, Simmons A, Stowe J. Measles, mumps, and rubella vaccination and bowel problems or developmental regression in children with autism: population-based study. BMJ. 2002;324:393- 396. 18. Fombonne E, Chakrabarti S. No evidence for a new variant of measles-mumps-rubella-induced autism. Pediatrics. 2001;108(4):e58. 19. Nikolov RN, Bearss KE, Lettinga J, Erickson C, Rodowski M, Aman MG, McCracken JT, McDougle CJ, Tierney E, Vitiello B, Arnold LE, Shah B, Posy DJ, Ritz L, Scahill L. Gastroin¬testinal symptoms in a sample of children with pervasive developmental disorders. J Autism Dev Disord. 2009;39(3):405-413. 20. Molloy CA, Manning-Courtney P. Prevalence of chronic gastrointestinal symptoms in children with autism and autistic spectrum disorders. Autism. 2003;7(2):165-171. 21. Ming X, Brimacombe M, Chaaban J, Zimmerman-Bier B, Wagner GC. Autism spectrum disorders: concurrent clinical disorders. J Child Neurol. 2008;23:6-13. 22. Valicenti-McDermott M, McVicar K, Rapin I, Wershil BK, Cohen H, Shinnar S. Frequency of gastrointestinal symptoms in children with autistic spectrum disorders and associa¬tion with family history of autoimmune disease. J Dev Behav Pediatr. 2006;27(2 suppl):S128-S136. 23. Parracho HMRT, Bingham MO, Gibson GR, McCartney AL. Differences between the gut microflora of children with autistic spectrum disorders and that of healthy children. J Med Microbiol. 2005;54:987-991. 24. Lightdale JR, Siegel B, Heyman MB. Gastrointestinal symptoms in autistic children. Clin Perspect Gastroenterol. 2001;1:56-58. 25. Afzal N, Murch S, Thirrupathy K, Berger L, Fagbemi A, Heuschkel R. Constipation with acquired megarectum in children with autism. Pediatrics. 2003;112:939-942. 26. Wakefield AJ, Murch SH, Anthony A, Linnell J, Casson DM, Malik M, Berelowitz M, Dhillon AP, Thomson MA, Harvey P, Valentine A, Davies SE, Walker-Smith JA. Ileal-lymphoid-nodular hyperplasia, non-specific colitis, and pervasive developmental disorder in children. Lancet. 1998;351:637-641. 27. Van den Brande P, Geboes K, Vantrappen G, Van den Eeckhout A, Vertessen S, Stevens EA, Ceuppens JL. Intestinal nodular lymphoid hyperplasia in patients with common vari¬able immunodeficiency: local accumulation of B and CD8(+) lymphocytes. J Clin Immunol. 1988;8(4):296-306. 28. Iacono G, Ravelli A, Di Prima L, Scalici C, Bolognini S, Chiappa S, Pirrone G, Licastri G, Carroccio A. Colonic lymphoid nodular hyperplasia in children: relationship to food hypersensitivity. Clin Gastroenterol Hepatol. 2007;5(3):361-366. 29. D Eufemia P, Celli M, Finocchiaro R, Pacifico L, Viozzi L, Zaccagnini M, Cardi E, Giardini O. Abnormal intestinal permeability in children with autism. Acta Paediatr. 1996;85:1076-1079. 30. Christison GW, Ivany K. Elimination diets in autism spectrum disorders: any wheat amidst the chaff? J Dev Behav Pediatr. 2006;27(2 suppl):S162-S171. 31. Lord C, McGee JP, eds. Educating Children with Autism. Committee on Educational Interventions for Children With Autism, Division of Behavioral and Social Sciences and Education, National Research Council. Washington, DC: National Academy Press; 2001. 32. Carr EG, Horner RH, Turnbull AP, Marquis JG, Magito McLaughlin D, McAtee ML, Smith CE, Anderson Ryan K, Ruef MB, Doolabh A. Positive Behavior Support for People With Developmental Disabilities: A Research Synthesis. Washington, DC: American Association on Mental Retardation; 1999. American Association on Mental Retardation Monograph Series. 33. Carr EG, Smith CE. Biological setting events for self-injury. Ment Retard Dev Disabil Res Rev. 1995;1(2):94-98. 34. Carr EG, Herbert MR. Integrating behavioral and biomedical approaches: a marriage made in heaven. Autism Advocate. 2008;50(1):46-52. 35. Carr EG, Smith CE, Giacin TA, Whelan BM, Pancari J. Menstrual discomfort as a biological setting event for severe problem behavior: assessment and intervention. Am J Ment Retard. 2003;108(2):117-133. 36. Carr EG, Blakeley-Smith A. Classroom intervention for illness-related problem behavior in children with developmental disabilities. Behavior Modification. 2006;30(6):901-924. 37. Arnold GL, Hyman SL, Mooney RA, Kirby RS. Plasma amino acids profiles in children with autism: potential risk of nutritional deficiencies. J Autism Dev Disord. 2003;33:449- 454. 38. Dosman CF, Brian JA, Drmic IE, Senthilselvan A, Harford MM, Smith RW, Sharieff W, Zlotkin SH, Moldofsky H, Roberts SW. Children with autism: effect of iron supplementation on sleep and ferritin. Pediatr Neurol. 2007;36(3):152-158. 39. Hediger ML, England LJ, Molloy CA, Yu KF, Manning-Courtney P, Mills JL. Reduced bone cortical thickness in boys with autism or autism spectrum disorder. J Autism Dev Disord. 2008;38(5):848-856. 40. American Dietetic Association: Food & Nutrition Information; Consumer Resources. http://www.eatright.org/cps/rde/xchg/ada/hs.xsl/nutrition.html. Accessed April 18, 2009. 41. National Dairy Council: Nutrition & Product Information. http://www.nationaldairycouncil.org/nationaldairycouncil/nutrition. Accessed April 18, 2009. 42. United States Department of Agriculture: Steps to a Healthier You. http://ww.mypyramid.gov. Accessed April 18, 2009. 43. Curtin C, Bandini LG, Perrin EC, Tybor DJ, Must A. Prevalence of overweight in children and adolescents with attention deficit hyperactivity disorder and autism spectrum disorders: a chart review. BMC Pediatrics. 2005 Dec 21;5:48. 44. Hedley AA, Ogden CL, Johnson CL, Carroll MD, Curtin LR, Flegal KM. Prevalence of overweight and obesity among US children, adolescents, and adults, 1999-2002. JAMA. 2004;291(23):2847-2850. 45. Elder JH, Shankar M, Shuster J, Theriaque D, Burns S, Sherrill L. The gluten-free, casein-free diet in autism: results of a preliminary double blind clinical trial. J Autism Dev Disord. 2006; 36(3): 413-420. 46. Weiland SK, von Mutius E, Hirsch T, Duhme H, Fritzsch C, Werner B, Husing A, Stender M, Renz H, Leupold W, Keil U. Prevalence of respiratory and atopic disorders among children in the East and West of Germany five years after unification. Eur Respir J. 1999;14(4):862-870. 47. Matricardi PM, Rosmini F, Panetta V, Ferrigno L, Bonini S. Hay fever and asthma in relation to markers of infection in the United States. J Allergy Clin Immunol. 2002;110(3):381-387. 48. Scurlock AM, Lee LA, Burks AW. Food allergy in children. Immunol Allergy Clin North Am. 2005;25(2):369- 388. 49. Sampson HA. 9. Food allergy. J Allergy Clin Immunol. 2003;111(2 suppl):S540-S547. 50. Anderson JA, Sogn DD, eds. Adverse Reactions to Foods. Washington, DC: US Government Printing House; 1984. AAAI-NIAID report, NIH publication 84-2442. 51. Bruijnzeel-Koomen C, Ortolani C, Aas K, Bindslev-Jensen C, Bjorksten B, Moneret-Vautrin D, Wuthrich B. Adverse reactions to food. European Academy of Allergology and Clinical Immunology Subcommittee. Allergy. 1995;50(8):623-635. 52. Nowak-Wegrzyn A, Sampson HA. Adverse reactions to foods. Med Clin North Am. 2006;90(1):97-127. 53. Nowak-Wegrzyn A, Sampson HA, Wood RA, Sicherer SH. Food protein-induced enterocolitis syndrome caused by solid food proteins. Pediatrics. 2003;111(4 pt 1):829-835. 54. Sicherer SH. Food protein-induced enterocolitis syndrome: case presentations and management lessons. J Allergy Clin Immunol. 2005;115(1):149-156. 55. Farrell RJ, Kelly CP. Celiac sprue. N Engl J Med. 2002;346(3):180-188. 56. McManus R, Kelleher D. Celiac disease the villain unmasked? N Engl J Med. 2003;348(25):2573-2574. 57. Sampson HA. Food allergy, part 1: immunopathogenesis and clinical disorders. J Allergy Clin Immunol. 1999;103(5 pt 1):717-728. 58. Ashwood P, Anthony A, Pellicer AA, Torrente F, Walker-Smith JA, Wakefield AJ. Intestinal lymphocyte populations in children with regressive autism: evidence for extensive mucosal immunopathology. J Clin Immunol. 2003;23(6):504-517. 59. White JF. Intestinal pathophysiology in autism. Exp Biol Med (Maywood). 2003;228:639-649. 60. Torrente F, Anthony A, Heuschkel RB, Thomson MA, Ashwood P, Murch SH. Focal-enhanced gastritis in regressive autism with features distinct from Crohn s and Helicobacter pylori gastritis. Am J Gastroenterol. 2004;99(4):598-605. 61. Gupta S, Aggarwal S, Rashanravan B, Lee T. Th1- and Th2-like cytokines in CD4+ and CD8+ T cells in autism. J Neuroimmunol. 1998;85(1):106-109. 62. Jyonouchi H, Sun S, Itokazu N. Innate immunity associated with inflammatory responses and cytokine production against common dietary proteins in patients with autism spectrum disorder. Neuropsychobiology. 2002;46(2): 76-84. 63. DeFelice ML, Ruchelli ED, Markowitz JE, Strogatz M, Reddy KP, Kadivar K, Mulberg AE, Brown KA. Intestinal cytokines in children with pervasive developmental disorders. Am J Gastroenterol. 2003;98(8):1777-1782. 64. Jyonouchi H, Geng L, Ruby A, Reddy C, Zimmerman-Bier B. Evaluation of an association between gastrointestinal symptoms and cytokine production against common dietary proteins in children with autism spectrum disorders. J Pediatr. 2005;146(5):605-610. 65. Jyonouchi H, Geng L, Ruby A, Zimmerman-Bier B. Dysregulated innate immune responses in young children with autism spectrum disorders: their relationship to gastrointesti¬nal symptoms and dietary intervention. Neuropsychobiology. 2005;51(2):77-85. 66. Ashwood P, Wakefield AJ. Immune activation of peripheral blood and mucosal CD3+ lymphocyte cytokine profiles in children with autism and gastrointestinal symptoms. J Neuroimmunol. 2006;173(1-2):126-134. 67. Croonenberghs J, Bosmans E, Deboutte D, Kenis G, Maes M. Activation of the inflammatory response system in autism. Neuropsychobiology. 2002;45(1):1-6. 68. Vargas DL, Nascimbene C, Krishnan C, Zimmerman AW, Pardo CA. Neuroglial activation and neuroinflammation in the brain of patients with autism. Ann Neurol. 2005;57(1):67-81. 69. Ashwood P, Wills S, Van de Water J. The immune response in autism: a new frontier for autism research. J Leukoc Biol. 2006;80(1):1-15. 70. Croen LA, Grether JK, Yoshida CK, Odouli R, Van de Water J. Maternal autoimmune diseases, asthma and allergies, and childhood autism spectrum disorders: a case-control study. Arch Pediatr Adolesc Med. 2005;159(2):151-157. 71. Cabanlit M, Wills S, Goines P, Ashwood P, Van de Water J. Brain-specific autoantibodies in the plasma of subjects with autistic spectrum disorder. Ann N Y Acad Sci. 2007;1107:92-103. 72. Wills S, Cabanlit M, Bennett J, Ashwood P, Amaral D, Van de Water J. Autoantibodies in autism spectrum disorders (ASD). Ann N Y Acad Sci. 2007;1107,79-91. 73. Wills S, Cabanlit M, Bennett J, Ashwood P, Amaral DG, Van de Water J. Detection of autoantibodies to neural cells of the cerebellum in the plasma of subjects with autism spectrum disorders. Brain Behav Immun. 2009;23(1):64-74. 74. Garty BZ, Ludomirsky A, Danon YL, Peter JB, Douglas SD. Placental transfer of immunoglobulin G subclasses. Clin Diagn Lab Immunol. 1994;1(6):667-669. 75. Braunschweig D, Ashwood P, Krakowiak P, Hertz-Picciotto I, Hansen R, Croen LA, Pessah IN, Van de Water J. Autism: maternally derived antibodies specific for fetal brain proteins. Neurotoxicology. 2008;29(2):226-231. 76. Croen LA, Braunschweig D, Haapanen L, Yoshida CK, Fireman B, Grether JK, Kharrazi M, Hansen RL, Ashwood P, Van de Water J. Maternal mid-pregnancy autoantibodies to fetal brain protein: the early markers for autism study. Biol Psychiatry. 2008;64(7):583-588. 77. Martin LA, Ashwood P, Braunschweig D, Cabanlit M, Van de Water J, Amaral DG. Stereotypies and hyperactivity in rhesus monkeys exposed to IgG from mothers of children with autism. Brain Behav Immun. 2008;22(6):806- 816. 78. Furlano RI, Anthony A, Day R, Brown A, McGarvey L, Thomson MA, Davies SE, Berelowitz M, Forbes A, Wakefield AJ, Walker-Smith JA, Murch SH. Colonic CD8 and gamma delta T-cell infiltration with epithelial damage in children with autism. J Pediatr. 2001;138(3):366-372. 79. Torrente F, Ashwood P, Day R, Machado N, Furlano RI, Anthony A, Davies SE, Wakefield AJ, Thomson MA, Walker-Smith JA, Murch SH. Small intestinal enteropathy with epi¬thelial IgG and complement deposition in children with regressive autism. Mol Psychiatry. 2002;7(4):375-382,334. 80. Schaefer GB, Mendelsohn NJ; Professional Practice and Guidelines Committee. Clinical genetics evaluation in identifying the etiology of autism spectrum disorders. Genet Med. 2008;10(4):301-305. 81. Campbell DB, Buie TM, Winter H, Bauman M, Sutcliffe JS, Perrin JM, Levitt P. Distinct genetic risk based on association of MET in families with co-occurring autism and gas¬trointestinal conditions. Pediatrics. 2009;123(3):1018-1024. 16

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Kolonizacja grzybicza przewodu pokarmowego w badaniach klinicznych i doswiadczalnych
kandydoza przewodu pokarmowego fakty i mity
Leki stosowane w chorobach przewodu pokarmowego
Chirurgia przewodu pokarmowego 1 Prof Bielecki AML
Emisja zaburzen przewodzonych zasilaczy impulsowych K Trzcinka
Farmakologia przewodu pokarmowego PL
Choroby czynnosciowe przewodu pokarmowego
Chirurgia przewodu pokarmowego 2 Prof Bielecki AML
Przewód pokarmowy ver1
Farmakologia przewodu pokarmowego
Infekcje przewodu pokarmowego
LEKI przewod pokarmowy materialy
Choroby przewodu pokarmowego 12?uwet
wykład 5 Choroby przewodu pokarmowego, wątroby i trzustki
przewód pokarmowy2
Farmakologia Leki w chorobach przewodu pokarmowego

więcej podobnych podstron