65224

wobec których dana innowacja jest funkcjonalna lub przeciwnie - dysfunkcjonalna. Niestety jednak na krótszą metę selekcja może dokonywać się w oparciu o rozpowszechnione w społeczeństwie zmistyfikowane przekonania na temat społecznych interesów („fałszywą świadomość") lub, co gorsza, według kryterium interesów bardzo partykularnych afirmow-anych przez grupy usytuowane na wysokich szczeblach hierarchii władzy, posiadania czy prestiżu • i dzięki temu zdolnych powstrzymywać wszelkie innow^racje z tymi interesami sprzeczne, a popierać tylko takie, które są wobec nich służebne.

Tak czy inaczej, dopiero kiedy innowacja nie zostanie już na wstępie odrzucona, może rozpocząć się czw^farta faza procesu • dyfuzja innowacji w społeczeństwie. Jeszcze i tu losy innow^racji mogą się jednak potoczyć różnie. Może ona np. wywołać opór sił konserwatywnych zmobilizować ich postawy obronne i ulec pod zmasowanym atakiem tradycji. Może zostać skutecznie odgraniczona i zamknięta w jakichś małych społecznych kręgach uzyskujących z góry licencje na „dziwactwa", „dewiacje" i inne „wariactwa" (np. cyganeria artystyczna, aw^rangarda literacka, środowisko muzyków rockowych świat teatralny, podkultura młodzieżowa). Niekiedy jednak innowacja zapoczątkowuje lawinowy proces rozprzestrzeniania się, ogarnia całe społeczeństwo, wywołuje reperkusje w różnych sferach żyda. Zobaczmy na przykład, jak wynalazek samochodu zmienił całe żyae społeczne w XX wieku, jak telewizja przekształała kulturę, edukację, rozrywkę, jak komputer rewolucjonizuje pracę i żyae codzienne na przełomie stuled. Zobaczmy ekspansję wielkich koncepcji religijnych chrześcijaństwa, islamu, buddyzmu, trwającą tysiądecia. Zobaczmy, jak styl muzyczny zapoczątkowany przez Elvisa Presleya i potem czwórkę Beatlesów z Liverpoolu zdobył miliony zwolenników i zdumiewającą trwałość przez kilka już pokoleń. To tylko pierwsze z brzegu przykłady skutecznej dyfuzji.

Ogólnie da się wskazać pięć rozmaitych form, w jakich przebiegać może proces dyfuzji. Po pierwsze przybrać może formę kompensacji, kiedy innowacja normatywna wyzwala łańcuch sprzężeń zwTotnych negatywnych prowadzących do zmniejszenia jej wpływu, ograniczenia zasięgu reperkusji czy nawet całkowitego wyeliminowania i przywrócenia słatiisijuo w drodze kontrreformy. Zbliżony w^rariant drugi to nadkompensacja, kiedy opór przedwko w^rprow^radzonej innowacji jest tak silny, że reakcja mechanizmów kompensacyjnych „przelewa się" niejako poza obszar zainicjowanych zmian, nie tylko przywracając status quo, ale zmieniając szerszą strukturę w^r kierunku dokładnie przedwnym. Częstym w^r historii przykładem jest ultrakonserwatywna reakcja na zmiany radykalne. Trzeda możliwość to amplifikacja oparta na działaniu pozytywnych sprzężeń zwrotnych i uruchamiająca procesy samowzmacniające się. Zmuitui początkowa wyzwala tu łańcuch kolejnych zmian w innych obszarach struktury normatywnej, prowadząc do mnożenia innowacji, a w skrajnych przypadkach do fundamentalnego przekształcenia całej struktury normatywnej. Dobry przykład historyczny to lawinowy przebieg rewnlucji społecznych. Czwarta możliw^ra odmiana procesu dyfuzji to dyspersja, czyli rozproszenie innowacji początkowych. W tym przypadku innowacja prow-adzi do przypadkowych przekształceń pewnej ograniczonej liczby innych norm, w^rartośd, ról czy instytucji, pozostawiając w efekae chaotyczną mozaikę niepowiązanych ze sobą reform, w niczym nie naruszających fundamentów dawnej struktury normatywnej. Doskonałym przykładem są reformy pozorne, wprowadzane w peryferycznych obszarach struktury normatywnej, mające za zadanie skanalizowanie presji innowacyjnej, odwrócenie uwagi społeczeństwa od spraw zasadniczej w^ragi i tym samym umocnienie jeszcze istniejącego porządku normatywnego. Wreszde wariant ostatni to insulacja, czyli swoiste zamrożenie zmiany w^f jej kształde