65253

globalizacji, zbiorowością coraz bardziej realną staje się ludzkość społeczeństwo globalne, i stąd coraz większe znaczenie uzyskują ideologie związane z interesami uniwersalnymi, takie jak pacyfizm, ekologia czy obrona praw człowieka.

Poglądy i przekonania ideologiczne są artykułowane w różny sposób. Wprost formułują je programy polityczne, deklaracje partyjne, manifesty, pamflety, publicystyka, czasem rozbudowane doktryny. Taki charakter miały np. ideologie rewolucyjne, leżące u podstaw „Wielkich Rew^rolucji": brytyjskiej, francuskiej, amerykańskiej, rosyjskiej, chińskiej. Ale funkcje ideologiczne mogą też pełnić pośrednio, inne wytwory myśli ludzkiej. Legitymizacja własnych grup i delegi-tymizacja obcych jest często przesłaniem literatury (przykład: patriotyczne dzieła „ku pokrzepieniu serc" wieszczów naszej poezji romantycznej czy Sienkiewicza). Bardzo mocne treści ideologiczne niesie twórczość teatralna i filmow^ra (przykład: polskie filmy w^rojenne czy dzieła Wajdy, od Popiołu i diamentu po Człowieka z żelaza). Osobny dział to satyra i kabaret. Ideologia bywa implikacją religii, niekiedy konserwatywną, afirmującą istniejące instytucje polityczne czy nierówności społeczne jako niewzruszalne, bo dane od Boga (przykład: katolicyzm w Średniowieczu), ale niekiedy rewolucyjną lub reformatorską, poprzez definiowanie aktualnego porządku politycznego i ekonomicznego jako sprzecznego z boskim planem (przykład: kościelna doktryna wyzwolenia w Ameryce Łacińskiej albo bardziej umiarkowana krytyka niektórych aspektów kapitalizmu i cywilizacji konsumpcyjnej w tzw. „społecznej doktrynie Kościoła"). Wymow^rę ideologiczną przypisuje się niektórym działom nauki, zwłaszcza naukom historycznym, społecznym i humanistycznym. Funkcje ideologiczne może pełnić także muzyka (przykład: hymny narodowa, pieśni patriotyczne, niektóre opery, cały Chopin), a naw^ret malarstwo czy rzeźba (przykład: historyczne obrazy Matejki czy twórczość okresu socrealizmu).

Ze względu na związek z życiowymi interesami grup ludzkich i ich zbiorową tożsamością ideologia wyzwala szczególnie silne emocje i mobilizuje do działania. Leży u podstaw wielu przejawów zachow^rań zbiorowych - buntów, manifestacji, demonstracji. Jest też podstawow^rą siłą integrującą ruchy społeczne i nadającą im impet do walki o zmiany społeczne. Ze w^rzględu na wielość grup i rozbieżność interesów’ grupowych ideologie są terenem silnych kontestacji i konfliktów. Mimo dwukrotnych deklaracji o zanikaniu sporów ideologicznych, pierwszej zawartej w tezie o „końcu ideologii", w ramach teorii społeczeństwa postindustrialnego Daniela Bella, i drugiej - w tezie o „końcu historii" Francisa Fukuyamy wyrażającej triumfalistyczne nastroje po upadku komunizmu - ferwor ideologiczny bynajmniej się nie zmniejsza.

Zbliżony nieco do ideologii jest czw'arty składnik świadomości społecznej - opinia publiczna. Jest to charakterystyczny dla danej zbiorowości kompleks poglądów na sprawy publiczne, a więc polityczne, ekonomiczne, społeczne, międzynarodowe itp. Sam termin wprowadził w latach trzydziestych XX wieku publicysta amerykański Walter Lippman, dostrzegając rosnącą rolę prasy w zwiększaniu widoczności sceny publicznej: dostarczaniu obywatelom informacji o problemach ponadlokalnych oraz pewnych schematów czy standardów oceniających. Dzięki temu obywatele otrzymują bogate tworzywo dla kształtowania własnego poglądu. Ale także coś więcej: zaczynają zdawać sobie sprawę, w jakim stopniu ich opinie są odosobnione i wyjątkowe, a w jakim są terenem szerokiego konsensu. Pozwala to przełamać stan, który, jak pamiętamy, Gordon Allport określał mianem „pluralistycznej ignorancji", a który jest paraliżujący dla wszelkiego obywatelskiego aktywizmu. Dopiero poczucie wspólnoty opinii skłania do zbiorowego działania czy partycypacji politycznej, co